MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW POLSKICH ORGANIZACJI WOJSKOWYCH

Transkrypt

1 Tadeusz Wawrzyński MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW POLSKICH ORGANIZACJI WOJSKOWYCH W dotychczasowej literaturze brak jest pełnej informacji o źródłach do dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową; jak dotąd jedynie niewielką wzmiankę poświęcił tej sprawie Wacław Lipiński 1. Przed II wojną światową część tych źródeł znajdowała się w Archiwum Wojskowym i Wojskowym Biurze Historycznym, a większość pozostawała w rękach prywatnych. W czasie II wojny światowej źródła znajdujące się w obu wymienionych instytucjach uległy częściowemu zniszczeniu. Straty te są o tyle istotne, że bibliografia dotycząca dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową jest bardzo skromna 2 i brak jest dotychczas monografii poświęconej temu zagadnieniu. 1 Por W. L i p i ń s k i, Źródła do historii najnowszej wojskowości polskiej ( ), Warszawa 1927 (wyd. I) i Warszawa 1928 (wyd. II); tenże, Archiwa formacyj polskich z wojny światowej, Warszawa Do najważniejszych publikacji zaliczyć należy: H. B a g i ń s k i, U podstaw organizacji wojska polskiego , Warszawa 1935; A. G a r l i c k i, Geneza Legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, Warszawa 1964; W K i e d r z y ń s k a, Praca wojskowa ZWC w zaborze rosyjskim i Rosji, Niepodległość t. VIII, 1933; także, Wpływy i zasoby Polskiego Skarbu Wojskowego, Niepodległość t. XIII, 1936; M. K o r d i a n Z a m o r s k i, Związek Strzelecki i H. B a g i ń s k i, Polskie Drużyny Strzeleckie i inne organizacje wojskowe, [w:] Księga Chwały Piechoty (praca zbiorowa), Warszawa ; Drużyny Bartoszowe , Lwów 1939; W. L i p i ń s k i, Walka zbrojna o niepodległość Polski , Warszawa 1931 (wyd. I) i Warszawa 1935 (wyd. II); T. P e l c z a r s k i, Komisariaty Wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6 VIII 51 X Geneza i działalność, Warszawa 1939; J. S t a c h i e w i c z, Początki Związku Walki Czynnej, Niepodległość t. II, 1930.

2 Ocalałe akta znajdują się obecnie głównie w Centralnym Archiwum Wojskowym, które oprócz akt przechowywanych przed II wojną światową posiada również zbiory przedwojennego Wojskowego Biura Historycznego. Centralne Archiwum Wojskowe posiada 10 szczątkowych zespołów akt wytworzonych w latach przez instytucje i organizacje związane z polskim ruchem wojskowym przed I wojną światową. Ogółem zespoły te liczą jedynie 39 jednostek archiwalnych. Najwięcej akt zawiera zespół archiwalny T o w a r z y s t w o S t r z e l e c 3 w K r a k o w i e (14 j.a.). Na uwagę zasługuje księga dyżurów i raportów z lat (sygnatura ), raporty z 1914 roku ( ), dziennik kursu niższego z lat ( ) wykaz wykładów i ćwiczeń II plutonu oficerskiego kursu niższego z lat ( ), ewidencja i dziennik Komendy Szkoły Żołnierskiej i Podoficerskiej w Krakowie z lat ( , 12 14) Pozostała część akt to spisy książek biblioteki i dowody rachunkowe. Zespół akt K o m e n d a Z w i ą z k ó w S t r z e l e c k i c h O k r ę g u K r a k o w s k i e g o liczy 5 j.a. z lat Zachowała się m.in. księga ewidencyjna Związku Strzeleckiego i Strzelca ( ) oraz raporty Związku Strzeleckiego w Pradze ( ). Ponadto w zespole znajduje się dziennik korespondencji wpływającej, księga pocztowa i kwitariusze kasowe oraz spisy imienne osób, które wyjechały na wakacje z Krakowa w 1913 roku. Zespół akt Z w i ą z e k S t r z e l e c k i w e L w o w i e (3 j.a.) zawiera, m.in. raporty tygodniowe szkoły podoficerskiej z lat ( ). Z największego przed II wojną światową zespołu archiwalnego P o l s k i e D r u ż y n y S t r z e l e c k i e 4 liczącego 136 j.a. zachowało się jedynie 6 j.a. Na uwagę zasługują tu wykazy członków PDS w Tymbarku, statuty i okólnik 3 Strzelec, legalne organizacje wojskowe utworzone przez Związek Walki Czynnej w 1910 r.: we Lwowie jako Związek Strzelecki, w Krakowie jako Towarzystwo Strzelec. Zadaniem ich było przygotowywanie kadr oficerskich i podoficerskich do walki zbrojnej z Rosją u boku Austro-Węgier. 4 Polskie Drużyny Strzeleckie (pełna nazwa: Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich), jawna organizacja wojskowa zatwierdzona przez władze austriackie 31 VII 1911 r. Działała przede wszystkim na terenie Galicji, w mniejszym zakresie, nielegalnie, w Królestwie i zaborze pruskim. Bezpośrednio kierowała nimi Armia Polska, organizacja powstała w październiku 1910 r. z przekształcenia działającego od przełomu lat we Lwowie tajnego Polskiego Związku Wojskowego. PDS stawiały sobie te same cele co Strzelec, z którym współpracowały w sprawach wojskowych.

3 ( ), ewidencja IV plutonu 1 kompanii PDS z 1914 roku ( ) oraz akta kursu instruktorskiego w Rabce w 1914 roku ( ). Zespół akt II K o m e n d a O k r ę g o w a P o l s k i c h D r u ż y n S t r z e l e c k i c h w K r a k o w i e liczy 4 j.a. Na wymienienie zasługują głównie sprawozdania z działalności i organizacji drużyn z okresu marzec maj 1914 rok ( ) oraz okólniki Komendy Naczelnej PDS i zestawienia komend Sokoła 5, drużyn strzeleckich i Drużyn Bartoszowych 6 z 1914 roku ( ). Pozostałe jednostki archiwalne zawierają akta rachunkowe. Z działalnością Polskich Drużyn Strzeleckich związany jest zespół akt K o m i s j a S k a r b u PDS L w ó w zawierający jedynie raport przewodniczącego komisji z czerwca 1913 roku ( ). Zespół archiwalny D r u ż y n y B a r t o s z o w e we Lwowie liczy 3 j.a. i zawiera ewidencję szkoły podoficerskiej z lipca sierpnia 1914 roku ( ), raporty z okresu styczeń sierpień 1914 rok ( ), oraz protokoły posiedzeń i sprawozdania Rady Naczelnej Drużyn Bartoszowych, statuty, regulaminy musztry, instrukcje z lat rok ( ). Zespół akt T o w a r z y s t w o G i m n a s t y c z n e S o k ó ł składa się tylko z 1 j.a., ale zawiera interesujące materiały, jak np. statut PTG Sokół, rozkazy komendy, instrukcje do egzaminów oficerskich, tymczasową instrukcję organizacyjną Stałych Drużyn Sokolich ( ). Również zespół akt G n i a z d o S o k o l e K o ł o m y j a zawiera 1 j.a. Na uwagę zasługuje odezwa Komendy Głównej Związku Sokolego z 4 sierpnia 1914 roku wzywająca do pogotowia wojennego, pismo z instrukcją i wiadomościami przedmobilizacyjnymi z 8 sierpnia 1914 roku oraz rozkaz mobilizacyjny wspólnej Komendy Drużyn Sokolich i Bartoszowych ( ). 5 Sokół (Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół ) powstał 7 II 1867 r. we Lwowie. Prowadził głównie działalność oświatową w dziedzinie kultury fizycznej oraz gimnastyczno-sportową. Miał swoje oddziały na terenie całej Galicji. W obawie przed konkurencją Strzelca utworzono w 1912 r. organizacje wojskowe Sokole Drużyny Polowe (Stałe Drużyny Sokole). W zaborze pruskim pierwsze gniazdo Sokoła powstało w 1885 r. w Inowrocławiu. Sokół działał także nielegalnie w Królestwie. Najsilniejsza organizacja sokola poza krajem działała w Stanach Zjednoczonych. 6 Drużyny Bartoszowe, organizacja paramilitarna powstała w 1908 r. we Lwowie. Uznawały polityczny patronat galicyjskiego Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Grupowały głównie młodzież wiejską Galicji Wschodniej.

4 Ostatni z zachowanych zespołów P o l s k i P r z e g l ą d W o j s k o w y 7 (1 j.a.) zawiera regulamin i protokoły posiedzeń Komitetu Redakcyjnego z czerwca i lipca 1914 roku ( ). Nie zachowały się zupełnie akta Związku Strzeleckiego (11 j.a.), Kursu Instruktorskiego Polskich Drużyn Strzeleckich w Nowym Sączu (1 j.a.), Redakcji Strzelca (1 j.a.) oraz zbiór 14 listów Feliksa Młynarskiego 8. Znacznie bogatsze zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym są materiały znajdujące się w aktach Wojskowego Biura Historycznego, a wytworzone przez Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Sokoła, Sokole Drużyny Polowe oraz Polski Skarb Wojskowy 9. Przeważająca część materiałów 44 jednostki archiwalne dotyczy P o l s k i c h D r u ż y n S t r z e l e c k i c h (t B ). Na uwagę badacza zasługują duplikaty rozkazów Komendy Naczelnej i komend okręgowych, statuty, okólniki, raporty, protokoły walnych zgromadzeń oraz sprawozdania z lustracji PDS. Inną grupę materiałów stanowią programy szkół i kursów, regulaminy służby polowej, instrukcje i podręczniki. Na wyróżnienie zasługują także relacje oraz wspomnienia. Zachowało się również wiele materiałów o charakterze ewidencyjnym. Znacznie skromniej 18 jednostek archiwalnych przedstawiają się materiały wytworzone przez P o l s k i S k a r b W o j s k o w y (t A ). Na uwagę zasługują tu protokoły posiedzeń zarządu PSW z lat , ustawa, korespondencja zarządu i sekretarza Walerego Sławka, sprawozdania, odezwy i broszura pt. Skarb Wojskowy. Ponadto wymienić należy korespondencję poborców prowincjonalnych i zagranicznych z sekretarzem, wykazy poborców oraz imienne wykazy wpłat na fundusz PSW. 7 Przegląd Wojskowy wydawany był we Lwowie od maja 1914 r. wspólnymi siłami wszystkich polskich organizacji wojskowych. Na czele Komitetu Redakcyjnego stał Józef Miniewski, pułkownik Wojsk Polskich z okresu powstania styczniowego. 8 Młynarski Feliks (ps. Jan Brzoza, Mścisław) ur r., ekonomista; przewodniczący Delegacji Naczelnej Legii Niepodległości ( ); autor pracy Zagadnienie polityki niepodległości (1911); przewodniczący tzw. Rządu Konfederacji Polskiej i organizacji Hufiec Święty, prezes PDS (1914). 9 Polski Skarb Wojskowy został powołany do życia na tzw. zjeździe irredentystów polskich, który się odbył 25 i 26 VIII 1912 r. w Zakopanem. Celem PSW było udzielanie pomocy materialnej wszelkim przygotowaniom wojskowym.

5 Akta S o k o l i c h D r u ż y n P o l o w y c h liczą tylko 1 jednostkę archiwalną (t. 556). Znajdują się tu okólniki, rozkazy, regulamin oraz historia Sokoła Polskiego i Drużyn Strzeleckich w Odessie. Podobnie i akta wytworzone przez P o l s k i e T o w a r z y s t w o G i m n a s t y c z n e S o k ó ł zawarte są w 1 jednostce archiwalnej (t. 558). Wymienić tu trzeba sprawozdania z działalności, odpisy rozkazów, protokoły, wykazy członków oraz deklaracje nowowstępujących. Również wytwór kancelaryjny Drużyn Bartoszowych liczy 1 jednostkę archiwalną (t. 557). Są to sprawozdania, rozkazy, regulamin, odpis księgi protokołów i korespondencji Rady Naczelnej oraz spisy imienne członków. Następna grupa materiałów źródłowych do dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową znajduje się w szczątkowych zbiorach Instytutu im. Józefa Piłsudskiego poświęconego Badaniu Najnowszej Historii Polski, włączonych tymczasowo do zespołu akt Wojskowego Biura Historycznego. Są tu relacje do historii Polskich Drużyn Strzeleckich (t. 574), materiały do historii Związku Strzeleckiego w obwodzie wielickim (t. 588) oraz źródła pomocnicze do historii Związku Strzeleckiego (t. 596). Na uwagę zasługuje także opracowanie Leona Odyńca pt. Parę szczegółów o współpracy Junactwa z Drużynami Bartoszowymi 10 (t. 606). Do opracowania dołączono kilka listów naczelnika głównego Drużyn Bartoszowych Stanisława Baca 11 z 1913 roku. Kolejną grupę akt stanowią materiały o charakterze ewidencyjnym zawarte w zespole Centralny Urząd Ewidencyjny Legionów Polskich. Wymienić należy następujące pozycje o sygnaturach: Spis legionistów sporządzony w Jabłonkowie dnia 16 października, zawierający dane o służbie w organizacjach przedwojennych; Spis oddziałów rekrutujących się z drużyn strzeleckich i sokolich z okresu mobilizacyjnego; 10 Junactwo, organizacja wojskowo-niepodległościowa działająca wśród młodzieży wiejskiej i rzemieślniczej w b. zaborze rosyjskim w latach Bac Stanisław, działacz Drużyn Bartoszowych od 1908 r., członek Rady Naczelnej Drużyn Bartoszowych , współorganizator Legionu Wschodniego 1914, po I wojnie światowej docent Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i kierownik działu w Państwowym Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach.

6 Spisy rekrutów stałej drużyny sokolej, wyruszających na pole walki z 21 gniazd na Śląsku Cieszyńskim; Wykaz legionistów podanych przez drużynę Sokół w Nowym Sączu; Lista ochotników do Strzelca i Sokoła ; Księgi zgłoszeń do Legionów z drużyn strzeleckich i bartoszowych. Niewielką ilość materiału źródłowego dotyczącego omawianego zagadnienia znajduje się w Kolekcjach. Na uwagę zasługują odezwy Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych 12 ( , ), jednodniówki ( ) 13, odezwy Polskich Drużyn Strzeleckich ( ), zarysy historii PDS i listy członków ( ), wykazy imienne członków Związku Walki Czynnej 14 ( ) i PDS ( ), wykazy uczestników drużyn strzeleckich oraz informacje o drużynach strzeleckich ( ), życiorysy członków ZWC, Związku Strzeleckiego i PDS ( ), a także opracowania i wspomnienia dotyczące pracy niepodległościowej ( ) 15. Uzupełnienie materiałów aktowych stanowią relacje i opracowania zgrupowane w Zbiorze rękopisów. Do omawianego zagadnienia odnosi się 18 pozycji, spośród których należy wymienić następujące: 12 Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych powstała 10 XI 1912 r. W listopadzie 1913 r. odrzuciła przymiotnik Tymczasowa. Opowiadała się za rozwiązaniem sprawy polskiej przy pomocy Austro-Węgier, zamierzała przy ich boku tworzyć siły zbrojne do walki z Rosją. W tym celu przejęła kierownictwo nad Strzelcem i Polskimi Drużynami Strzeleckimi oraz Polskim Skarbem Wojskowym. Do KSSN wchodziły: Polska Partia Socjalistyczna Frakcja Rewolucyjna, Polska Partia Socjalno- Demokratyczna Galicji i Śląska, Polskie Stronnictwo Postępowe, Związek Patriotów, Związek Chłopski, Polskie Stronnictwo Ludowe (a po jego rozłamie w 1913 r. PSL lewica). Narodowy Związek Robotniczy, Narodowy Związek Chłopski i Związek Inteligencji Niepodległościowej. Trzy ostatnie organizacje wystąpiły z KSSN w maju 1914 r. na znak protestu przeciwko dominującym w niej wpływom grupy Piłsudskiego. W sierpniu 1914 r. KSSN naprzód podporządkowała się fikcyjnemu Rządowi Narodowemu, a 16 VIII 1914 r. weszła do Naczelnego Komitetu Narodowego. 13 Są to: Jednodniówka wydana z okazji 40-lecia Sokoła w Cieszynie w 1931 r. oraz Jednodniówka Sokoła wydana w 1936 r. z okazji 25-lecia istnienia Towarzystwa Gimnastycznego Sokół Poznań Winiary. 14 Związek Walki Czynnej, tajna organizacja wojskowa, założona z inicjatywy J. Piłsudskiego w czerwcu 1908 r. we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z K. Sosnkowskim na czele. Celem ZWC było przygotowanie organizatorów i kierowników dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. 15 Należy wymienić dwie pozycje; Junastwo. Geneza ruchu wojskowego-niepodległościowego wśród młodzieży wiejskiej i rzemieślniczej w b. zaborze rosyjskim w latach , Warszawa 1937 oraz Ruch niepodległościowy w Ziemi Sokalskiej , Warszawa Znajduje się tu również statut Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół wydany w Cieszynie w 1907 r.

7 Baczyński Karol Drużyna Strzelecka i Kościuszkowska we Lwowie ; Englert Wacław Strzelec w Belgii ; Gadomski Adam 20-lecie działalności Polskich Drużyn Strzeleckich w Rabce Zdroju ; Jodłowski Stanisław Służba w Drużynach Bartoszowych w Krynicy ; Młynarski Feliks Memoriał w sprawie rozłamu w KSSN do Komitetu Obrony Narodowej w Ameryce Północnej ; Rudolf Julian Wspomnienia ze służby w Drużynach Bartoszowych w Rzeszowie ; Suchocki Władysław Służba w Drużynach Sokolich w Jarosławiu ; Zawadzki Roman Praca w Związku Strzeleckim we Lwowie /24. Na specjalną uwagę badacza zasługuje jednak Kronika ważniejszych wydarzeń z dziejów organizacji Polskiego Związku Wojskowego, Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich, (materiały niezinwentaryzowane; tymczasowa sygn ) 17. Została ona zestawiona przez Henryka Bagińskiego 18, Stanisława Biegańskiego 19, Andzreja Prymona 20 i Konstantego Zacherta 21 na podstawie 16 Komitet Obrony Narodowej, organizacja polityczna lewicy niepodległościowej działająca od grudnia 1912 r. w Stanach Zjednoczonych; związana kolejno z Komisją Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, Naczelnym Komitetem Narodowym, Tymczasową Radą Stanu i Radą Regencyjną. 17 Kronika została opublikowana przez J. W o j t a s i k a i M. W r z o s k a, Ze źródeł do dziejów polskich organizacji wojskowych w latach , Studia i materiały do dziejów wojskowości polskiej, t. XXII, 1979 i t. XXIII, Bagiński Henryk (ps. Józef Chłopski) ur. 9 I 1888 r. jeden z założycieli organizacji niepodległościowych: Zarzewia, Armii Polskiej, Polskich Drużyn Strzeleckich i Harcerstwa Polskiego. W latach był komendantem Oddziałów Ćwiczebnych (tajnego skautingu), Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich, pełniąc funkcje począwszy od komendanta Miejscowego we Lwowie ( ), Komendanta Okręgu I we Lwowie ( ) i Komendanta Naczelnego ( ); później ppłk dypl. WP. 19 Bagiński Stanisław (ps. Stański), ur. 8 III 1894; instruktor skautowy w IV i VIII Lwowskich Drużynach Skautowych; podchorąży PDS (1911). W czasie I wojny światowej dowódca plutonu, potem kompanii w 1 pułku Legionów; później płk dypl. WP. 20 Prymon Andrzej (ps. Andrzej Łęcki), ur. 3 I 1889 r.; Komendant Okręgu I Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich we Lwowie (1912); później mjr dypl. WP. 21 Zachert Konstanty (ps. Stach Kiełkiewicz, Janusz Sułkowski), członek Zarządu Warszawskiego Sekcji Koronnej Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewieckiej Szkół Średnich ( ), członek Komendy Organizacji Wojskowej im. W. Łukasińskiego w Warszawie (1910), zastępca komendanta

8 dokumentów znajdujących się w archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego poświęconego badaniu Najnowszej Historii Polski i obejmuje okres od 15 października 1908 roku do 3 sierpnia 1914 roku. Kronika stanowi cenne źródło, zwłaszcza z uwagi na fakt, że autentyczne dokumenty, na których została oparta zaginęły w czasie II wojny światowej. Jest ona wartościowym uzupełnieniem źródłowej pracy Henryka Bagińskiego U podstaw organizacji wojska polskiego. Ostatnia grupa materiałów do dziejów polskiego ruchu wojskowego przed I wojną światową, to akta odznaczeniowe Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. Odznaczenia te przyznawano w latach za działalność niepodległościową przed I wojną światową, w okresie wojny, a także w okresie późniejszym (powstanie wielkopolskie i powstania śląskie). Odznaczenia za działalność w omawianych organizacjach wojskowych rozpatrywały trzy komisje: Przygotowanie ruchu zbrojnego , Związek Walki Czynnej Związek Strzelecki, Drużyny Strzeleckie. Ogółem przyznano odznaczenia, w tym 11 Krzyży Niepodległości z Mieczami, 476 Krzyży Niepodległości i Medali Niepodległości 22. Zachowane niemal w komplecie wnioski odznaczeniowe zawierają w większości wypadków życiorysy i zaświadczenia potwierdzające fakt pełnienia służby w organizacjach wojskowych przed I wojną światową, ale jest tu również wiele ciekawych relacji omawiających szerzej działalność tych organizacji. Materiały Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości mają znaczenie głównie dla badań o charakterze biograficznym. Wspomnieć wreszcie wypada o bogatej kolekcji fotograficznej przechowywanej w Centralnym Archiwum Wojskowym. Znajduje się w niej wiele fotografii związanych tematycznie z omawianymi zagadnieniami. Na zakończenie należy stwierdzić, że mimo ubytków powstałych w okresie II wojny światowej materiały źródłowe dotyczące działalności polskich organizacji wojskowych przed I wojną światową są dość liczne i bardzo urozmaicone. Zasługują Okręgu III Warszawskiego Armii Polskiej ( ), Komendant tajnej drużyny skautowej w Łodzi ( ), podoficer kadet PDS (1912), organizator PDS w Pradze, Dreźnie i Berlinie (1912) oraz w Paryżu (1913). 22 Załącznik do protokołu 135 posiedzenia Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości z r. CAW, KKiMN, t. 26.

9 przeto na baczną uwagę badaczy zajmujących się genezą polskich formacji wojskowych w czasie I wojny światowej.