UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ FINANSÓW KATEDRA RACHUNKOWOŚCI FINANSOWEJ ŁUKASZ GÓRKA

Transkrypt

1 UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ FINANSÓW KATEDRA RACHUNKOWOŚCI FINANSOWEJ ŁUKASZ GÓRKA WYKORZYSTANIE PLANÓW FINANSOWYCH W BADANIU SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH ROZPRAWA DOKTORSKA PROMOTOR: PROF. DR HAB. BRONISŁAW MICHERDA KRAKÓW 2010

2 Składam serdeczne podziękowania Panu prof. dr hab. Bronisławowi Micherdzie za istotną pomoc okazaną podczas pracy nad doktoratem 2

3 Wstęp Rozdział 1 Specyfika procedury rewizji sprawozdań finansowych 1.1 Cele rewizji finansowej w historycznej perspektywie 1.2 Regulacje normatywne badania sprawozdań finansowych 1.3 Wiodące elementy metodyki badania sprawozdań finansowych 1.4 Dokumentacja badania w realizacji potrzeb informacyjnych użytkowników sprawozdań finansowych Rozdział 2 Ocena zagrożeń kontynuacji działalności w badaniu sprawozdań finansowych 2.1 Prospektywna orientacja współczesnej rachunkowości 2.2 Kontynuacja działalności determinantą wyceny bilansowej 2.3 Objawy zagrożeń kontynuacji działalności 2.4 Proces upadłości jednostek gospodarczych w warunkach polskiej gospodarki Rozdział 3 Wykorzystanie procedur analizy finansowej w ocenie zagrożeń kontynuacji działalności 3.1 Zastosowanie przeglądu analitycznego w procesie badania sprawozdania finansowego 3.2 Wstępna analiza sprawozdania finansowego i procedury analizy wskaźnikowej 3.3 Modele dyskryminacyjne Z-score w ocenie zagrożeń kontynuacji działalności i ich klasyfikacja 3.4 Inne metody oceny zagrożeń kontynuacji działalności jednostki gospodarczej Rozdział 4 Możliwość wykorzystania planów finansowych w badaniu sprawozdań finansowych 4.1 Zasady prognozowania ekonomicznego 4.2 Budżetowanie działalności jednostki gospodarczej 4.3 Metody prognozowania 4.4 Badanie prognozowanych informacji finansowych w regulacjach międzynarodowych i krajowych

4 Rozdział 5 Ocena wykorzystania planów finansowych w pracy polskich biegłych rewidentów w świetle badań empirycznych 5.1 Koncepcje badań empirycznych 5.2 Prezentacja metody badawczej i próby badawczej 5.3 Wyniki badań empirycznych Podsumowanie Bibliografia Spis schematów Spis tabel Spis rysunków Spis wykresów Aneks wzór ankiety

5 Wstęp Tworzenie wiarygodnego obrazu działalności jednostki gospodarczej jest podstawowym zadaniem systemu rachunkowości. Problem wiarygodności informacji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych był istotny już w przeszłości, ale współcześnie nabrał jeszcze większego znaczenia w wyniku ujawnienia oszustw księgowych w ostatnich latach. Odpowiedzią na ten problem jest modyfikacja regulacji prawnych dotyczących rachunkowości i badania sprawozdań finansowych. Od roku 2007 roku gospodarka światowa weszła w okres kryzysu, co stało się przesłanką zwrócenia szczególnej uwagi na problem kontynuacji działalności. Jako przyczyny kryzysu wskazać można problemy występujące w systemie bankowym związane z nadmierną kreacją pieniądza, zbyt dużą skłonność do ryzyka oraz upadek zasad etyki w biznesie. Choć okres kryzysu jest naturalnym etapem w cyklu koniunkturalnym to jego negatywne konsekwencje odbijają się na sytuacji ekonomicznej zdecydowanej większości jednostek gospodarczych. Jedną z nadrzędnych zasad rachunkowości jest zasada kontynuacji działalności. Jest to zasada, która zwykle jest podstawą sporządzenia sprawozdania finansowego i obejmuje okres co najmniej najbliższych 12 miesięcy. Jeśli jednostka nie może zaś kontynuować działalności lub musi znacząco ograniczyć jej zakres to sprawozdanie finansowe sporządza się według innych zasad wraz z ich ujawnieniem. Za prawidłową ocenę możliwości kontynuacji działalności odpowiada kierownik jednostki, natomiast zadaniem niezależnego biegłego rewidenta jest weryfikacja prawidłowości tego założenia. Do oceny możliwości kontynuacji działalności wykorzystuje się zróżnicowane narzędzia, głównie z zakresu analizy finansowej. Jednak ich podstawową wadą jest dokonywanie oceny możliwości kontynuacji działalności na podstawie danych historycznych. Dynamiczne zmiany sytuacji rynkowej będące skutkiem kryzysu ekonomicznego jasno udowodniły, iż narzędzia oceny możliwości kontynuacji działalności także powinny ulec modyfikacji, aby sprostać stawianym im wymaganiom. Jedną z takich modyfikacji jest zastosowanie w tej ocenie planów finansowych przygotowywanych przez jednostki gospodarcze. Głównym celem pracy jest uporządkowanie i usystematyzowanie wiedzy na temat wykorzystania planowania finansowego w ocenie możliwości kontynuacji działalności dokonywanej przez biegłego rewidenta, co ma istotny wpływ na ryzyko badania, a także 5

6 weryfikacja praktyczna tego zagadnienia. Wybór ten podyktowany jest faktem obowiązku oceny zagrożeń kontynuacji działalności każdej jednostki gospodarczej w trakcie badania sprawozdania finansowego, co wydaje się znacznie łatwiejsze pod warunkiem skorzystania z planów finansowych sporządzonych przez badaną jednostkę. Weryfikacja praktyczna tego zagadnienia pozwoliła odpowiedzieć na pytanie o stopień wykorzystania planów finansowych w pracy polskich biegłych rewidentów. W pracy poddano weryfikacji następujące szczegółowe hipotezy badawcze: specyfika badania sprawozdań finansowych jest przesłanką wprowadzenia w obszar badawczy wielkości planistycznych, głównym powodem zagrożeń kontynuacji działalności dla badanej jednostki są przyczyny finansowe, biegli rewidenci w ocenie możliwości kontynuacji działalności wykorzystują głównie analizę wskaźnikową, prawidłowo sporządzony przez badaną jednostkę plan finansowy jest istotnym elementem uzupełniającym ocenę możliwości kontynuacji działalności dokonaną metodami analizy finansowej, oceniając przygotowane plany finansowe biegli rewidenci korzystają ze wskazówek zawartych w Międzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej. Drugim problemem postawionym w pracy jest wskazanie podziału procedur rewizji finansowej, co pozwoliło na wprowadzenie funkcjonalnej struktury rewizji. Do weryfikacji postawionych tez niezbędnym były studia literaturowe z zakresu rewizji finansowej, rachunkowości, sprawozdawczości finansowej oraz prawa i finansów. Istotnym źródłem wiedzy były też spotkania z biegłymi rewidentami podczas Dorocznych Konferencji Audytingu, corocznych szkoleń obligatoryjnych dla biegłych rewidentów oraz konferencji naukowych. Weryfikacja wykorzystania planów finansowych w pracy biegłych rewidentów mogła zostać dokonana poprzez: sprawdzenie sposobów wykorzystania planów finansowych przez biegłych rewidentów w dokumentacji roboczej z badania w podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, kontrolę w jednostkach podlegających badaniu oraz poprzez badania ankietowe wśród biegłych rewidentów przeprowadzających badania sprawozdań finansowych. Dwa pierwsze sposoby należało odrzucić ze względu na trudności w pozyskaniu informacji, które można by uznać za reprezentatywne. Dlatego też zdecydowano o wykorzystaniu anonimowej ankiety skierowanej do biegłych rewidentów, będących uczestnikami IX Dorocznej 6

7 Konferencja Audytingu, która odbyła się w Jachrance k. Warszawy, szkoleń obligatoryjnych dla biegłych rewidentów zorganizowanych przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce Oddział Okręgowy Kraków oraz Krajową Izbę Biegłych Rewidentów Oddział Okręgowy Kraków. W rozdziale I dokonana została charakterystyka rewizji finansowej, która jest podstawowym narzędziem zapewnienia wiarygodności informacji sprawozdawczych. Współcześnie aktualny pozostaje temat tzw. rachunkowości kreatywnej oraz kryzysu zaufania do informacji pochodzących ze sprawozdań finansowych. Produktem systemu rachunkowości jest sprawozdanie finansowe, które jest źródłem cennych informacji o jednostce gospodarczej pod warunkiem, gdy jest rzetelne, zrozumiałe, przedstawia wszystkie istotne informacje w sposób kompletny, jednolity przy zachowaniu zasady terminowości i ciągłości. W tej części przedstawiono także rozwój rewizji finansowej w historycznej perspektywie. Dalsza części rozdziału charakteryzuje regulacje normatywne procesu badania sprawozdań finansowych na świecie i w Polsce ze wskazaniem, jak zmieniały się poszczególne przepisy w ostatnich latach. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na niezależność biegłych rewidentów od badanych jednostek, która ma zapewnić obiektywną opinię o badanym sprawozdaniu finansowym. Następnie określono podstawowe elementy metodyki badania sprawozdań finansowych: badania zgodności i wiarygodności, badania pełne i wyrywkowe, zasady określania istotności i ryzyka badania. Rozdział ten podsumowuje omówienie dokumentacji badania sporządzanej przez biegłego rewidenta. Rozdział II rozpoczyna omówienie celów jednostek gospodarczych, które jest punktem wyjścia do scharakteryzowania zasady kontynuacji działalności. Jest to zasada będąca jednym z fundamentalnych założeń standardów rachunkowości. Następnie przedstawiono podstawowe kategorie wyceny stosowane w rachunkowości, ze szczególnym uwzględnieniem zasad stosowanych w przypadku braku możliwości kontynuacji działalności. Wprowadzono też propozycje zmian poszczególnych elementów sprawozdania finansowego, które mają szczegółowo prezentować dane o działalności niekontynuowanej. W dalszej części przedstawiono objawy zagrożeń kontynuacji działalności jednostki gospodarczej wynikające zarówno z przyczyn finansowych, operacyjnych jak i pozostałych. Ten rozdział pracy zakończono omówieniem regulacji normatywnych procesu upadłości w Polsce oraz przedstawiono skalę tego zjawiska w ujęciu statystycznym. 7

8 Rozdział III zawiera omówienie procedur analizy finansowej stosowanych przez biegłych rewidentów do oceny możliwości kontynuacji działalności jednostki gospodarczej. Poczynając od tych najprostszych i najczęściej stosowanych, czyli przeglądu analitycznego oraz analizy wskaźnikowej, poprzez modele dyskryminacyjne, a kończąc na funkcjach logitowych, sieciach neuronowych i drzewach decyzyjnych. Ta część oprócz charakterystyki poszczególnych rozwiązań zawiera także ocenę możliwości stosowania poszczególnych rozwiązań w praktyce badania sprawozdań finansowych oraz zasady ich prawidłowej implementacji. W rozdziale IV scharakteryzowano proces planowania finansowego i możliwości jego wykorzystania w metodyce oceny kontynuacji działalności. Prawidłowo sporządzony plan finansowy to dla biegłego rewidenta kolejne narzędzie w ocenie możliwości kontynuacji działalności badanej jednostki gospodarczej. Tą część pracy poświęcono omówieniu procesu budżetowania, wraz ze wskazaniem pozytywnych i negatywnych skutków dla jednostki gospodarczej wynikających z jego stosowania. W kolejnej części zaprezentowano główne metody prognostyczne z podziałem na: metody matematycznostatystyczne oraz metody niematematyczne. Rozdział zakończono wskazaniem regulacji normatywnych dotyczących badania informacji prognozowanych w ujęciu międzynarodowym i krajowym. W ostatniej części pracy weryfikacji poprzez badania ankietowe poddano tezy postawione w pracy. Pozwoliło to sprawdzić poziom wykorzystania planów finansowych w pracy polskich biegłych rewidentów, a także przybliżyło sposoby oceny kontynuacji działalności stosowane w praktyce badania sprawozdań finansowych. Wnioski płynące z badania ankietowego uogólniono na całą populację biegłych rewidentów korzystając z estymacji przedziałowej wskaźnika struktury. Podjęto także próbę zbadania statystycznej istotności rezultatów uzyskanych w badaniu ankietowym oraz wykazania zależności pomiędzy odpowiedziami na określone pytania przy zastosowaniu testu niezależności chi-kwadrat Pearsona. Wnioski płynące z analizy literatury i praktyki rewizji finansowej pozwoliły następnie na wprowadzenie funkcjonalnej struktury rewizji finansowej. 8

9 Rozdział 1 Specyfika procedury rewizji sprawozdań finansowych 1.1 Cele rewizji finansowej w historycznej perspektywie Globalna gospodarka światowa potrzebuje uniwersalnego, elastycznego i wiarygodnego systemu komunikacji i pomiaru. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie jest rachunkowość, będąca niejednokrotnie określana jako język biznesu. Uniwersalność i elastyczność rachunkowości jest powszechnie znana, zaś większość definicji podkreśla jej systemowy charakter. Według R. Mattessicha 1 rachunkowość jest modelem podwójnej klasyfikacji wartości służącym do kwantytatywnego opisu i analizy strumieni dochodu oraz zagregowanych wielkości majątku i kapitału, zależnych od szeregu warunków. Określenie kwantytatywny opis oznacza pomiar w szerokim sensie, tj. wraz z klasyfikacją. Według definicji Amerykańskiego Stowarzyszenia Rachunkowości 2 rachunkowość to proces identyfikowania, pomiaru i komunikowania informacji ekonomicznych w celu umożliwienia rozsądnego osądu i podjęcia decyzji przez użytkowników informacji. Podobnie system ten opisywany jest przez polskich uczonych. Już w 1969 roku Stanisław Skrzywan 3 określił rachunkowość jako system ciągłego w czasie ujmowania, grupowania, prezentowania i interpretowania, wyrażonych w pieniądzu i bilansujących się ogólnych i szczegółowych danych liczbowych o działalności gospodarczej i sytuacji majątkowej jednostki gospodarującej. Według E. Burzym 4 rachunkowość to uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system informacyjno-kontrolny, zdeterminowany metodą bilansową, która jest nierozerwalnie z nim związaną metodą poznawczą, umożliwiającą tworzenie liczbowego obrazu powstawania, podziału i przepływu wartości oraz wynikających stąd rozrachunków pomiędzy podmiotami gospodarczymi. O uniwersalności systemu rachunkowości dobitnie świadczy fakt szerokiego spektrum informacji gromadzonych i przetwarzanych w tym systemie. Jako przykłady wskazać 1 A. Szychta, Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1996, s C. Drury, Rachunek kosztów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s S. Skrzywan, Teoretyczne podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa 1969, s E. Burzym, Istota, zadania i znaczenie rachunkowości w gospodarce narodowej, Rachunkowość nr 1, Warszawa 1977, s. 3. 9

10 można rachunkowość ekologiczną 5 czy też próby identyfikacji i wyceny kapitału intelektualnego. 6 Współcześnie coraz ważniejszą cechą systemu rachunkowości stała się wiarygodność informacji z niego pochodzących. 7 Zatem obok atrybutu uniwersalności i elastyczności system rachunkowości musi generować takie informacje, które posiadają atrybut wiarygodności. Kwestia ta nabrała szczególnego znaczenia w dobie powstania pejoratywnie kojarzonej rachunkowości kreatywnej. Pojęcie rachunkowości kreatywnej zostało ukształtowane kilkanaście lat temu w Wielkiej Brytanii. Bardzo ogólną, acz prostą jej definicję podaje R. Parker 8 jako wykorzystywanie sprawozdań finansowych raczej do wprowadzania w błąd aniżeli informowania. Problem ten kojarzony jest z wielkimi upadkami międzynarodowych korporacji takich jak WorldCom i Enron. 9 Jednak na problem ten należy spojrzeć ze znacznie szerszej perspektywy. Współczesny rozwój gospodarki światowej wyprzedza regulacje normatywne, które dotyczą rachunkowości. Uniwersalny system rachunkowości będzie zawsze pozostawał o krok w tyle za rozwojem środowiska gospodarczego, które opisuje. Słusznym jest więc podział na rachunkowość normatywną i kreatywną dokonany przez S. Surdykowską 10, która przez rachunkowość normatywną rozumie część systemu rachunkowości opartą na normach, wzorcach, standardach, regułach i procedurach. Rachunkowość kreatywna to zaś system wykorzystujący zakres wolności pozostawiony sporządzającym sprawozdanie finansowe, który wynika z braku odpowiednich wzorców, standardów, reguł i procedur stanowiących podstawę podejmowania decyzji w ramach czterech głównych etapów procesu tworzenia informacji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych tj. uznawania, wyceny, ujawniania i prezentacji. Wolność pozostawiona sporządzającym sprawozdanie finansowe może być wykorzystana: 11 5 Por.: J. Famielec, M. Stępień, Informacja ekologiczna w ujęciu finansowym, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków Por.: M. Dobija, Kapitał ludzki i intelektualny w aspekcie teorii rachunkowości, Przegląd Organizacji, nr 1, Warszawa J. Pfaff, Ocena dokładności pomiarów zasobów i źródeł ich finansowania wyniki badań, [w] Zintegrowany system pomiarów dokonań w rachunkowości, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2009, s S. Surdykowska, Nieporozumienia wokół rachunkowości syndrom rachunkowości kreatywnej, [w:] Współczesna rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi pod redakcją B. Micherdy, Wyższa Szkołą Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2003, s Aktualne statystyki dotyczące wielkości amerykańskich upadłych przedsiębiorstw w poszczególnych latach znaleźć można na stronie internetowej: 10 S. Surdykowska, Nieporozumienia wokół rachunkowości syndrom rachunkowości kreatywnej, op. cit., s Tamże. 10

11 zgodnie z duchem prawa, czyli dążeniem do przygotowania sprawozdania finansowego zgodnie z koncepcją prawdziwego i rzetelnego obrazu, niezgodnie z prawem, czyli do celowego wprowadzania w błąd użytkownika sprawozdania finansowego. Mianem rachunkowości kreatywnej należy nazywać tylko te pierwsze czynności. 12 Druga grupa to po prostu oszustwa, czyli celowe działania mające wprowadzić w błąd odbiorców sprawozdań finansowych. 13 W efekcie należy dążyć do prawidłowego nazywania otaczających nas zjawisk i eliminacji utożsamiania rachunkowości kreatywnej z oszustwami księgowymi. Tylko etyczne działania ludzi związanych z rachunkowością mogą przyczynić się do odbudowy wizerunku księgowych i biegłych rewidentów jako mężów zaufania publicznego stojących na straży przestrzegania prawa w tym zakresie. 14 Sprawozdanie finansowe 15 jest finalnym produktem procesu przetwarzania informacji w systemie rachunkowości i stanowi podstawowe źródło informacji o jednostce gospodarczej. Strukturę sprawozdania finansowego przedstawia schemat 1.1. Celem sporządzania sprawozdania finansowego jest okresowa prezentacja sytuacji majątkowej, finansowej i wyniku finansowego jednostki gospodarczej. Sprawozdanie finansowe może być wykorzystane jako źródło wartościowych informacji, jeśli odznacza się następującymi cechami: 16 rzetelnością (wiarygodnością) oznaczającą, iż dane w nim prezentowane są prawidłowe i nie zawierają błędów, zrozumiałością (przejrzystością) dla każdego czytelnika sprawozdania finansowego, istotnością zawartych informacji czyli przekazywaniu w sposób syntetyczny informacji przydatnych w ocenie jednostki gospodarczej i podejmowaniu decyzji; 12 Podobne stanowisko prezentują: P. Gut, Kreatywna księgowość a fałszowanie sprawozdań finansowych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 6-7, E. Mączyńska, Nieuczciwych metod księgowych nie powinno określać się jako kreatywne, Rzeczpospolita z dnia 9 sierpnia 2002r. 13 Przykłady oszustw księgowych przedstawiają: M. Kutera, A. Hołda, S.T. Surdykowska, Oszustwa księgowe, teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2006, W. Wąsowski, Kreatywna rachunkowość, fałszowanie sprawozdań finansowych, Difin, Warszawa 2005, J.T. Wells, Nadużycia w firmach vademecum zapobieganie i wykrywanie, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa Zagadnieniu etyki w rewizji sprawozdań finansowych poświęcona została VII Doroczna Konferencja Auditingu pt. Etyka biegłego rewidenta w teorii, prawie i praktyce, w dniach października 2006r. w Jachrance k. Warszawy. 15 Ewolucję sprawozdania finansowego w polskich warunkach przestawia: B. Micherda, Współczesna rachunkowości w kreowaniu wiarygodnego obrazu działalności jednostki gospodarczej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004, s Z. Messner, J. Pfaf, Rachunkowość finansowa, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2007, s

12 zbyt duża liczba informacji powoduje ich niezrozumiałość dla czytelnika, kompletnością oznaczającą, iż informacje wykazano w sprawozdaniu finansowym w sposób pełny, nie pomijając żadnej z nich, sprawdzalnością każda z informacji zawartych w sprawozdaniu finansowym może być zweryfikowana na podstawie ksiąg rachunkowych i dokumentów źródłowych, jednolitością informacje w sprawozdaniu finansowym wykazane są według jednolitych wzorów określonych przez normy prawne, terminowością co oznacza, iż sprawozdanie finansowe zostało sporządzone w obowiązujących jednostkę gospodarczą terminach, ciągłością która wymaga aby każda część sprawozdania finansowego zamykającego okres sprawozdawczy była podstawą do otwarcia ksiąg rachunkowych w nowym okresie. Schemat 1.1 Struktura sprawozdania finansowego Podmioty objęte obowiązkiem sporządzania SPRAWOZDANIE FINANSOWE Charakter części sprawozdania Wszystkie jednostki gospodarcze prowadzące księgi rachunkowe Jednostki gospodarcze o dużym znaczeniu w środowisku gospodarczym Bilans Wprowadzenie do sprawozdania finansowego Rachunek zysków i strat Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym Informacja dodatkowa Dodatkowe informacje i objaśnienia Rachunek przepływów pieniężnych P o d s t a w o w y Spółki kapitałowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe Sprawozdanie z działalności jednostki Uzupełniający Źródło: Podstawy rachunkowości, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s

13 Informacje wykazane w sprawozdaniu finansowym służą różnym odbiorcom, co prezentuje tabela 1.1. Jak już wspomniano rachunkowość traktowana jest jako język biznesu, co wymusza jej uniwersalności w dostarczaniu informacji tak zróżnicowanym grupom odbiorców. Tabela 1.1 Odbiorcy sprawozdań finansowych Odbiorcy sprawozdania Potrzeby informacyjne 1. Wewnętrzni: - właściciele i kierownictwo jednostki ocena przedsięwzięć pod względem rentowności i stopy zwrotu kapitału, utrzymania płynności finansowej i zapotrzebowania na nowy kapitał, ocena ryzyka przedsięwzięć - pracownicy ocena wypłacalności jednostki oraz możliwych perspektyw rozwoju zawodowego i utrzymania zatrudnienia 2. Zewnętrzni: - potencjalni inwestorzy możliwa do uzyskania stopa zwrotu z zainwestowanego kapitału oraz ocena ryzyka przedsięwzięć - kredytodawcy i pożyczkodawcy ocena zdolności płatniczej jednostki i perspektywy rozwoju rzutujące na ocenę ryzyka kredytowego - biegły rewident ocena możliwości kontynuowania działalności przez jednostkę gospodarczą determinująca wycenę składników aktywów i pasywów - kontrahenci sytuacja finansowa jednostki i powiązana z nią zdolność płatnicza, perspektywy rozwoju jednostki warunkujące popyt i podaż dóbr i usług - jednostki konkurencyjne ocena sytuacji rynkowej, udziału w rynku, poziomu cen, ilości i kierunków sprzedaży dóbr i usług - organy administracji państwowej i samorządowej informacja dla celów statystyki i polityki gospodarczej, oraz polityki fiskalnej Źródło: opracowanie własne. W celu zapewnienia, by sprawozdanie finansowe spełniało wszystkie wymienione wcześniej cechy powołano instytucję biegłego rewidenta. 17 Ten niezależny ekspert dokonując badania sprawozdania finansowego przyczynia się do poprawy jego jakości. 17 Słusznym wydaje się krytyka określenia biegły rewident, które zastąpiło określenie dyplomowany biegły księgowy dokonana przez Z. Fedaka (por. Z Fedak, Ustawa o badaniu sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów, Rachunkowość nr11, Warszawa 1991); dla porównania osoba dokonująca 13

14 Termin badanie sprawozdań finansowych (zwany także audytem) jest niejednokrotnie utożsamiany z pojęciem rewizji sprawozdań finansowych. Jak jednak słusznie wskazuje D. Krzywda 18 pojęcie rewizji sprawozdań finansowych jest pojęciem szerszym. Jego zakres przedmiotowy przedstawia schemat nr 1.2. Schemat nr 1.2 Relacja określeń rewizja sprawozdań finansowych i badanie sprawozdań finansowych REWIZJA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH BADANIE SPRAWOZDANIA FINANSOWEGO PROPOZYCJE NIEZBĘDNYCH KOREKT WYDANIE OPINII WRAZ Z RAPORTEM Źródło: Rewizja sprawozdań finansowych, praca zbiorowa pod redakcją D. Krzywdy, op. cit., s. 13. Początek profesjonalnej rewizji sprawozdań finansowych to rok 1862 i uchwalenie w Wielkiej Brytanii ustawy o spółkach zwanej British Companies Act. Jest to pierwsza regulacja prawna, która oprócz uporządkowania i standaryzacji systemu rachunkowości w celu uzyskiwania dokładnych raportów finansowych i przeciwdziałania oszustwom wskazywała na potrzebę przeglądu dokonanych księgowań przez niezależnych rewidentów. Stąd też Wielka Brytania uważana jest za kolebkę zawodu biegłego rewidenta i do końca XIX wieku główne miejsce rozwoju i praktycznego stosowania rewizji sprawozdań finansowych. W roku 1854 powstałe w Edynburgu na mocy przywileju królewskiego Stowarzyszenie Księgowych rozpoczęło nadawanie tytułu biegłego księgowego (chartered accountant). W roku 1880 powstał Instytut Biegłych Księgowych Anglii i Walii, a w dalszej kolejności Instytut Biegłych Księgowych Irlandii. Dla porównania warto dodać, iż pierwsze stowarzyszenie księgowych powstało w Wenecji w 1581 roku, zatem już 300 lat wcześniej. 19 Idąc śladem Brytyjczyków w 1887 roku powołano Amerykańskie Stowarzyszenie Biegłych Księgowych American Association of Public Accountants (AAPA), zastąpione następnie przez Amerykański Instytut Dyplomowanych Biegłych Księgowych American weryfikacji sprawozdań finansowych nosi miano: w Wielkiej Brytanii Chartered accountant (dyplomowany [przysięgły] księgowy), w Niemczech Wirtschaftprufer (egzaminator [weryfikator] gospodarczy), we Francji L export comptable (rzeczoznawca [biegły] księgowy), w USA Certified public accountant (zaprzysiężony publicznie księgowy). 18 Rewizja sprawozdań finansowych, praca zbiorowa pod redakcją D. Krzywdy, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2005, s E.A Hendriksen, M.F.van Breda, Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s

15 Institute of Certified Public Accountants (AICPA), który jest wydawcą cenionego czasopisma Journal of Accountancy. 20 Główny nurt rozwoju rewizji sprawozdań finansowych pozostał jednak w Wielkiej Brytanii. Ustawy z lat 1900 i 1908 rozpoczęły tendencję rozszerzania zakresu ujawnień informacji w rocznych sprawozdaniach finansowych jednostek gospodarczych działających w Zjednoczonym Królestwie i krajach stosujących prawo brytyjskie. Kolejna ustawa o spółkach akcyjnych z 1929 roku wprowadziła dalsze zmiany w tym zakresie oraz obowiązek sporządzania rachunku wyników. 21 Jednocześnie uwaga inwestorów zwrócona została na problem wiarygodności informacji wykazywanych w sprawozdaniach finansowych, a szczególnego znaczenia problem ten nabrał w okresie wielkiego kryzysu lat trzydziestych, rozpoczętego od spektakularnego krachu na Nowojorskiej Giełdzie w 1929 roku. Powodem tego krachu był brak jednolitych zasad rachunkowości i fakt, iż... zarząd i księgowi mogą kształtować wielkości w określonych granicach w dużym stopniu według swego uznania. 22 Spadek prywatnych inwestycji sięgnął 90%, produkcji 56%, zaś stopa bezrobocia wzrosła do ponad 24%. Stąd też do 1 stycznia 1933 roku wszystkie spółki dopuszczone do obrotu akcjami na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych musiały przedstawiać sprawozdania finansowe opatrzone certyfikatem biegłego rewidenta. 23 Po II wojnie światowej nastąpił szybki rozwój gospodarczy, a wraz z nim dalsza ewolucja regulacji dotyczących rachunkowości i rewizji finansowej. Obecnie wyróżnić można trzy poziomy tych regulacji: 24 krajowy w formie ustaw, krajowych standardów rachunkowości i rewizji finansowej, wspólnotowy początkowo w formie dyrektyw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a obecnie Unii Europejskiej, międzynarodowy w formie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR), aktualnie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) oraz Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej (MSRF). Początki rewizji sprawozdań finansowych w Polsce to wprowadzone 22 marca 1928 roku Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Prawo o spółkach akcyjnych Tamże, s , B. Micherda, Badanie sprawozdania finansowego w perspektywie historycznej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 674, Kraków 2005, s A.A. Berle Jr., G.C. Means, The modern Corporation and Private Property, New York 1932, s E.A Hendriksen, M.F.van Breda, op. cit., s Rewizja sprawozdań finansowych, op. cit., s

16 Artykuł 7 tego Rozporządzenia stwierdza: Sprawozdanie założycieli spółki akcyjnej będzie poddane badaniu biegłych rewidentów co do swej prawdziwości i dokładności, tudzież celem wydania opinii, czy wysokość przyznanej zapłaty i wynagrodzenia jest uzasadniona. Ponadto w artykule 89 biegli rewidenci wyznaczeni zostali do zbadania corocznego bilansu, rachunku zysków i strat oraz sprawozdania zarządu spółki. Biegłych rewidentów wyznaczał sąd rejestrowy z listy przedstawionej przez Izbę Przemysłowo- Handlową. 26 Uregulowania te przeszły ostatecznie do Kodeksu Handlowego 27 z 1934 roku, jednak złożona problematyka wykonywania zawodu biegłego rewidenta i zasady funkcjonowania ich samorządu nie doczekały się szczegółowych regulacji prawnych w okresie międzywojennym. Mimo, iż przepisy dotyczące badania sprawozdań finansowych zostały zawarte w regulacjach prawnych to w rzeczywistości nie weszły w życie, pomimo wielu wysiłków organizacji zawodowych. Zawód biegłego rewidenta właściwie przestał funkcjonować w regulacjach prawnych po 1945 roku wraz z upaństwowieniem przemysłu i handlu. 28 Kodeks Handlowy, mimo że obowiązywał nadal, został znacznie okrojony, zaś część jego zapisów była przepisami martwymi. Ustawą z 7 marca 1950 roku o Centralnym Urzędzie Drobnej Wytwórczości 29 zlikwidowano przedwojenne Izby Przemysłowo-Handlowe, które miały prowadzić listy biegłych rewidentów na użytek sądów rejestrowych. 30 Powrót zainteresowania rządzących kontrolą jednostek gospodarczych rozpoczął się od powołania Najwyższej Izby Kontroli (NIK) 31, której przedmiotem działania była kontrola działalności gospodarczej, administracyjnej i finansowej jednostek państwowych, spółdzielczych i organizacji społecznych. Następnie w listopadzie 1952 roku w miejsce NIK powołano Ministerstwo Kontroli Państwowej, zaś Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 października 1954 roku w sprawie organizacji i zakresu działania organów 25 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928r. Prawo o spółkach akcyjnych, Dz. U. z 1928r. nr 39, poz Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 14 grudnia 1928r. o układaniu i przedstawianiu przez izby przemysłowo-handlowe sądom (sędziom) rejestrowym list, zawierających spis biegłych rewidentów, MP z 1928r., nr 294, poz Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934r. Kodeks Handlowy, Dz. U. z 1934r. nr 57, poz Jako przykład innych niekorzystnych powojennych zmian można podać likwidację Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, które reaktywowano dopiero w 1957 roku po październikowej odwilży politycznej. 29 Ustawa z dnia 7 marca 1950 o Centralnym Urzędzie Drobnej Wytwórczości, Dz. U. z 1950r. nr 10 poz lat Krajowej Izby Biegłych Rewidentów historia, regionalne oddziały, dokonania, KIBR, Warszawa 2002, s Ustawa z dnia 9 marca 1949r. o kontroli państwowej, Dz. U. z 1949r. nr 13 poz

17 kontroli i rewizji finansowej 32 sankcjonowało zadania księgowych rewidentów do dokonywania planowych rewizji dla potrzeb pogłębiania ochrony mienia społecznego i oddziaływania na stan rachunkowości. Ostatecznie w 1959 roku pojawił się zawód dyplomowanego biegłego księgowego 33 wyposażony w pewne atrybuty przedwojennego biegłego rewidenta. Uchwałą Rady Ministrów z dnia 10 listopada 1971 roku 34 przekształcono rewizję finansowo-księgową w rewizję gospodarczą, która objęła swoim zakresem również kontrolę wewnętrzną. Ostatnim aktem prawnym dotyczącym rewizji w warunkach gospodarki centralnie sterowanej było wydane w 1982 roku Rozporządzenie Rady Ministrów 35, które regulowało zasady rewizji na zlecenie izb skarbowych (były to tzw. badania pełne dokonywane przez dyplomowanych biegłych księgowych i uproszczone wykonywane przez pracowników izb skarbowych). 36 W procesie transformacji polskiej gospodarki do systemu wolnorynkowego koniecznym stało się dostosowanie krajowych regulacji dotyczących rachunkowości i rewizji finansowej do nowych celów i zadań stojących przed biegłymi rewidentami. Podstawę prawną niezależnego badania sprawozdań finansowych oraz powołania biegłych rewidentów do tego celu stworzyła Ustawa o biegłych rewidentach i ich samorządzie z 1991 roku. 37 Bazując na tej ustawie 20 czerwca 1992 roku zorganizowany został pierwszy krajowy zjazd biegłych rewidentów, na którym powołano samorząd zawodowy Krajową Izbę Biegłych Rewidentów (KIBR). 38 Krajowa Izba Biegłych Rewidentów została przyjęta w listopadzie 2001 roku w poczet członków Międzynarodowej Federacji Księgowych International Federation of Accountants (IFAC) z siedzibą w Nowym Jorku, a w grudniu 2002 roku na członka Europejskiej Federacji Ekspertów Księgowych Fédération des Experts Comptables Européens (FEE) z siedzibą w Brukseli. Kolejnym etapem rozwoju rewizji finansowej w Polsce była Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości 39, w której znalazł się rozdział dotyczący badania i ogłaszania 32 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 października 1954r. w sprawie organizacji i zakresu działania organów kontroli i rewizji finansowej, Dz. U. z 1954r. nr 50 poz Uchwała Rady Ministrów z dnia 12 maja 1959r. w sprawie rewizji finansowo-księgowej państwowych jednostek organizacyjnych, MP z 1959r. nr 58 poz Uchwała Rady Ministrów z dnia 10 listopada 1971r. w sprawie resortowej kontroli działalności gospodarczej państwa, MP z 1971r. nr 48 poz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lipca 1982r. w sprawie weryfikacji rocznych bilansów przedsiębiorstw państwowych oraz innych jednostek organizacyjnych, Dz. U. z 1982r. nr 25 poz B. Micherda, Badanie sprawozdania finansowego w perspektywie historycznej, op. cit., s Ustawa z dnia 19 października 1991r. o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz o biegłych rewidentach i ich samorządzie, Dz. U. z 1991r. nr 111 poz Więcej na temat dokonań Krajowej Izby Biegłych Rewidentów w: XV lat Krajowej Izby Biegłych Rewidentów Samorząd zawodowy biegłych rewidentów w Polsce , KIBR, Warszawa Ustawa z dnia 29 września 1994r. o rachunkowości, Dz. U. z 1994r. nr 121 poz

18 sprawozdań finansowych oraz Ustawa z dnia 13 października 1994 roku o biegłych rewidentach i ich samorządzie. 40 Dynamiczny rozwój gospodarki światowej, który przynosi opracowania Międzynarodowych Standardów Rachunkowości MSR (obecnie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej MSSF) oraz Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej MSRF, a także duże zmiany w warunkach gospodarki polskiej spowodowały konieczność nowelizacji prawa dotyczącego rachunkowości i rewizji finansowej. Nowelizacja z 9 listopada 2000 roku Ustawy o rachunkowości 41 jak i nowelizacja z 21 września 2000 roku Ustawy o biegłych rewidentach i ich samorządzie 42, które weszły w życie od 1 stycznia 2002 roku, w dużej mierze dostosowały nasze rozwiązania krajowe do współczesnych wzorców międzynarodowych. Szczegółową analizę tego procesu zawiera dalsza cześć opracowania. Ostateczny kształt obecnie obowiązujących regulacji rewizji finansowej to nowa Ustawa z dnia 7 maja 2009 roku o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym 43, która weszła w życie 6 czerwca 2009 roku. Ewolucja rozwiązań rachunkowości i rewizji finansowej wynika z dynamicznych zmian w środowisku gospodarczym. Zmianom podlegały także cele rewizji finansowej. Początkowo jej celem było jedynie ujawnianie oszustw i wykrywanie błędów. Po upływie około czterdziestu lat pojawiły się dwa cele poboczne rewizji finansowej: weryfikacja dokładności zapisów księgowych oraz poświadczenie wiarygodności sprawozdania finansowego. W latach czterdziestych XX wieku ostatni z tych celów stał się celem głównym rewizji finansowej. Dowodem na ewolucję celów rewizji finansowej jest niewątpliwie fakt, iż ponownie dużą uwagę zaczyna się przywiązywać do obowiązku ujawniania błędów i oszustw, co jednak nie zmienia głównego celu rewizji finansowej, jakim pozostaje poświadczenie wiarygodności sprawozdania finansowego. 44 System rewizji finansowej nie tylko biernie potwierdza (albo zaprzecza) wiarygodności sporządzonego sprawozdania finansowego, ale także kształtuje tę wiarygodność, 40 Ustawa z dnia 13 października 1994r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, Dz. U. z 1994r. nr 121 poz Ustawa z dnia 9 listopada 2000r. o zmianie ustawy o rachunkowości, Dz. U. z 2000r. nr 113 poz Ustawa z dnia 21 września 2000r. o zmianie ustawy o biegłych rewidentach i ich samorządzie, Dz. U. z 2000r. nr 89 poz Ustawa z dnia 7 maja 2009 o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, Dz. U. z 2009 roku, nr 77 poz A. Hołda, Ewolucja auditingu i jego rola w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1998, nr 514, s

19 przyczyniając się do jej poprawy. 45 Ewolucję celów rewizji finansowej na przykładzie Wielkiej Brytanii przedstawia schemat 1.3. Schemat 1.3 Ewolucja celów rewizji finansowej w Wielkiej Brytanii Okres Główny cel Cele poboczne Ujawnianie oszustw lub wykrywanie błędów Brak Weryfikacja dokładności zapisów księgowych Poświadczenie wiarygodności sprawozdania finansowego współcześnie Źródło: G. Vihten, Modern Internal Auditing, Current Issue in Auditing, 2nd ed., M. Sherer and S. Turley, Paul Co. London 1991, s Ewolucji podlegało także znaczenie systemu kontroli wewnętrznej w rewizji finansowej. Do połowy XIX wieku w trakcie weryfikacji danych finansowych jednostki gospodarczej dokonywano kompletnego przeglądu wszystkich transakcji. Dopiero początek XX wieku przynosi szersze wdrożenie systemu kontroli wewnętrznej w jednostkach gospodarczych. Obecnie trudno wyobrazić sobie badanie sprawozdania finansowego bez oceny funkcjonującej w jednostce kontroli wewnętrznej i wykorzystaniu wyników tego badaniu w projektowaniu prób na podstawie, których nastąpi końcowa ocena informacji wykazanych w sprawozdaniu finansowym. Współcześnie zauważyć można wyłonienie czwartego celu badania, którym jest orzekanie biegłego rewidenta o poprawności i efektach zarządzania podmiotem badanym. Aktualnie biegły rewident podczas badania powinien nie tylko dokonać oceny rozliczenia jednostki gospodarczej z jej otoczeniem, ale służyć pomocą i radą w zakresie poprawy efektywności zarządzania jednostką badaną. Tak określone podejście do badania 45 J. Pfaff, Badanie sprawozdania finansowego istotną przesłanką w kształtowaniu wiarygodności informacji finansowych, [w]: Sprawozdawczość i rewizja finansowa w kształtowaniu wiarygodności informacji ekonomicznej materiały konferencyjne, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2007, s

20 sprawozdania finansowego sytuuje je w systemie rachunkowości, łącząc człony funkcjonalnej i przedmiotowej struktury rachunkowości. 46 Słusznym jest zatem zgłoszony przez B. Micherdę postulat modyfikacji regulacji prawnych celu badania sprawozdania finansowego. Obecnie cel ten powinien jasno podkreślić potrzebę orzekania przez biegłego rewidenta o poprawności i efektach zarządzania badaną jednostką gospodarczą, co przekłada się na możliwość kontynuacji działalności. 47 Wynika to z potrzeby odpowiedzialności za szeroko rozumiane działania badanej jednostki gospodarczej. Warto także zwrócić uwagę na znaczące poszerzenie otoczenia, które jest zainteresowane opinią biegłego rewidenta. Dotychczas było to tzw. otoczenie ekonomiczne jednostki, zaś obecnie mówi się o otoczeniu społecznym wraz z uwzględnieniem środowiska naturalnego. Proces ten wyraźnie podnosi rangę współczesnej rewizji finansowej. 1.2 Regulacje normatywne badania sprawozdań finansowych Gospodarka światowa na przełomie XX i XXI w. podlega procesowi globalizacji, który polega na coraz powszechniejszym i szerszym przepływie kapitałów, towarów i usług oraz siły roboczej pomiędzy różnymi regionami i krajami świata. 48 Z ogólnego punktu widzenia świat traktowany jest jak jeden rynek, w którym dzięki globalizacji można bardziej racjonalnie wykorzystać zasoby naturalne i potencjał ludzki naszego społeczeństwa. Przepływ kapitałów następuje do krajów, w których produkuje się lepiej, taniej i szybciej. Znaczne przyspieszenie tego procesu możliwe było dzięki rozwojowi nowoczesnych technik przepływu informacji, głównie zaś internetowi. Swobodny i szybki przepływ informacji jest głównym czynnikiem zmniejszającym ryzyko inwestowania kapitału, zaś ocena tego ryzyka w warunkach globalizacji jest trudna i wymaga coraz doskonalszych metod. Szybsza reakcja na niepokojące zjawiska zwiększa szanse powodzenia inwestycji. 49 Sprawozdanie finansowe jednostki gospodarczej będąc 46 B. Micherda, Kompetencje zawodowe w świetle etyki biegłego rewidenta, VII Doroczna Konferencja Audytingu Krajowej Izby Biegłych Rewidentów Etyka biegłego rewidenta w teorii, prawie i praktyce, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2007, s B. Micherda, Cel badania sprawozdania finansowego konieczność modyfikacji regulacji prawnych i uwarunkowania kompetencyjne, [w] Standaryzacja usług biegłego rewidenta, materiały pokonferencyjne IX Doroczna Konferencja Audytingu KIBR, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2009, s S.T. Surdykowska, Rachunkowość międzynarodowa, Zakamycze, Kraków 1999 r., s Tamże, s

21 finalnym produktem rachunkowości stanowi główne źródło informacji dla potencjalnych inwestorów. Proces globalizacji powoduje wzrost znaczenia rachunkowości jako dziedziny wiedzy ekonomicznej i praktyki gospodarczej, dostarczającej informacji służących ograniczeniu ryzyka gospodarczego i inwestycyjnego w coraz bardziej konkurencyjnym środowisku gospodarczym. 50 Pomimo tego, że istnieje system uniwersalnych zasad rachunkowości, rozwiązania ewidencyjne rachunkowości w różnych krajach posiadają swoją odrębną specyfikę. Wynika to z faktu, że ukształtowały się one w konkretnych warunkach historycznych i kulturowych. Globalizacja powoduje konieczność modyfikacji tych rozwiązań w celu ujednolicenia zasad stosowanych w różnych krajach. Głównym celem rachunkowości międzynarodowej jest dążenie do harmonizacji i standaryzacji zasad rachunkowości. Harmonizacja jest procesem zwiększania porównywalności sprawozdań finansowych poprzez wprowadzenie jednolitego zestawu wzorców, który opiera się na ustalonych założeniach i koncepcjach, przy czym określone zostały granice, co do stopnia odmienności rozwiązań stosowanych w praktyce. 51 Pojęcie to kojarzy się głównie z ponadnarodowymi regulacjami tworzonymi w Unii Europejskiej. Harmonizacja następuje poprzez wprowadzenie instrumentów prawnych, jakimi są dyrektywy opracowane przez Komisję Europejską dla państw członkowskich Unii Europejskiej. 52 W dyrektywach zawarte są ogólne wzorce, które mają zmniejszyć ilość możliwych rozwiązań w praktyce gospodarczej, pozostawiając jednocześnie miejsce dla modyfikacji i adaptacji rozwiązań specyficznych dla rachunkowości danego kraju. Do sprawozdań finansowych sporządzanych przez jednostki gospodarcze Unii Europejskiej zastosowanie mają następujące dyrektywy: Czwarta Dyrektywa Rady 78/660/EWG z roku w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych rodzajów spółek, 53 Siódma Dyrektywa Rady 83/349/EWG z roku w sprawie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, Tamże, s A.A. Jaruga, Międzynarodowe regulacje rachunkowości, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s K. van Hulle, Od dyrektyw Unii Europejskiej do MSR, Rachunkowość, Warszawa 2003, nr 6, s Por., Rachunkowość, Warszawa 2003, nr Por., Rachunkowość, Warszawa 1998, nr 7. 21

22 Dyrektywa 2006/43/WE (była 8 Dyrektywa) Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia roku w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych, 55 Dyrektywa 2008/30/WE z dnia 11 marca 2008 roku zmieniająca dyrektywę 2006/43/WE w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych, w odniesieniu do uprawnień wykonawczych przyznanych Komisji. 56 Pojęcie standaryzacji oznacza natomiast działania wszystkich zainteresowanych stron zmierzające do stosowania identycznych lub bardzo zbliżonych zasad rachunkowości i kojarzy się z Komitetem Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (obecnie od 2001 roku Radą Międzynarodowych Standardów Rachunkowości IASB). 57 Organizacja ta zrzesza 142 organizacje księgowych ze 103 krajów świata, zaś jej główne cele określono w konstytucji. Za najważniejszy z nich uznać należy opracowywanie standardów rachunkowości finansowej oraz ich promowanie w praktyce gospodarczej. Praca Rady doprowadziła do wydania 8 Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej MSSF oraz 41 Międzynarodowych Standardów Rachunkowości MSR 58, a także 17 Interpretacji do Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Obecnie obowiązują 29 Standardy 59, zaś brak kolejności numeracji wynika z faktu, że w toku pracy Rady niektóre Standardy były zastępowane innymi, a niekiedy w miejsce kilku pojawił się jeden obejmujący ich zakres treściowy. Pozytywnie ocenić należy proces implementacji MSSF/MSR do prawa Unii Europejskiej. Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia roku nr 1606/2002 nałożono obowiązek stosowania MSR do sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych przez: emitentów papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu na regulowanych rynkach kapitałowych Europejskiego Obszaru 55 A. Jaruga, M. Frendzel, R. Ignatowski, P. Kabalski, M. Marcinkowska, E. Śnieżek, G.K. Świderska, W. Więcław, Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF/MSR) a ustawa o rachunkowości podobieństwa i różnice, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2006, s S.T. Surdykowska, op. cit., s Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2004, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa

23 Gospodarczego oraz banki od roku. Państwa członkowskie UE mogą nałożyć obowiązek lub zezwolić na stosowanie MSR przy sporządzaniu: 60 skonsolidowanych sprawozdań finansowych przez: emitentów papierów wartościowych ubiegających się o dopuszczenie ich do publicznego obrotu na regulowanych rynkach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, oraz jednostki wchodzące w skład grupy kapitałowej, w której jednostka wyższego szczebla sporządza skonsolidowane sprawozdanie wg MSR, jednostkowych sprawozdań finansowych przez: emitentów papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu na regulowanych rynkach kapitałowych Europejskiego Obszaru Gospodarczego, emitentów papierów wartościowych ubiegających się o dopuszczenie ich do publicznego obrotu na regulowanych rynkach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, oraz jednostki wchodzące w skład grupy kapitałowej, w której jednostka wyższego szczebla sporządza skonsolidowane sprawozdanie wg MSR. 61 Proces wdrożenia MSR do prawa unijnego składa się z trzech etapów: rekomendacji przez Europejską Grupę Doradczą ds. Sprawozdawczości Finansowej EFRAG, podjęcia, przy uwzględnieniu rekomendacji, decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu standardu przez Komitet Regulacyjny ds. Rachunkowości ARC, opublikowania akceptowanego przez Komisję Europejską standardu w postaci rozporządzenia zawierającego pełny jego tekst w językach urzędowych Unii. 62 Procedura to powoduje niestety, iż przyjęty przez Komisję Europejską zestaw standardów nie będzie tożsamy ze standardami wydanymi przez IASB. W chwili obecnej do porządku prawnego UE zostały przyjęte wszystkie MSR i MSSF poza częścią MSR 39 dotyczącą rachunkowości zabezpieczeń. Jako bardzo wartościowe należy uznać działania IASB w celu ułatwienia przyjęcie MSR do porządku prawnego Unii, a także Australii, Rosji i innych krajów poprzez stworzenie tzw. stabilnej platformy, czyli zestawu standardów obowiązujących w niezmienionym zakresie przez dłuższy okres czasu. 60 M. Andrzejewski, K. Grabiński, Polskie prawo bilansowe rozwój i perspektywy zmian, Rachunkowość nr 7, Warszawa 2006, s Analizę zastosowania w poszczególnych krajach fakultatywnych wytycznych Rozporządzenia 1606/2002 zawiera opracowanie: A. Helin, Sprawozdanie finansowe według MSSF, C.H.Beck, Warszawa 2006, s M. Andrzejewski, K. Grabiński, op. cit., s

24 Kolejnym ważnym dokumentem precyzującym zasady rachunkowości są amerykańskie US GAAP (Generally Accepted Accounting Principles) wydawane przez Radę Standardów Rachunkowości Finansowej FASB, według których sporządzane są obowiązkowo sprawozdania jednostek gospodarczych notowanych w publicznym obrocie papierami wartościowymi na terenie Stanów Zjednoczonych; pozostałe jednostki mogą stosować US GAAP dobrowolnie. Amerykańskie standardy są znacznie bardziej szczegółowe niż MSR/MSSF, i często oparte są na zasadach precedensu i rozmaitych szczegółowych wykładniach i interpretacjach. Ich liczba na początek 2005 roku wynosiła Do niedawna oba światowe ośrodki tworzenia prawa o rachunkowości IASB i FASB działały niezależnie od siebie. Po spektakularnych upadkach firm sporządzających sprawozdania finansowe zarówno według US GAAP jak i MSR, obie organizacje uświadomiły sobie potrzebę współpracy, co zaowocowało wydaniem 27 lutego 2006 roku Memorandum of Understanding, w którym potwierdzono wzajemne zaangażowanie na rzecz wzmocnienia spójności, porównywalności i efektywności globalnych rynków kapitałowych i stwierdzono, iż osiągnięcie tego celu możliwe jest jedynie dzięki stworzeniu zestawu standardów sprawozdawczości finansowej o wysokiej jakości. 64 Przykładem może być opublikowany 29 maja 2008 roku projekt Ram konceptualnych sprawozdawczości finansowej. 65 Proces harmonizacji i standaryzacji nie ominął także badania sprawozdań finansowych. Rada Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej i Usług Atestacyjnych (IAASB) powołana przy Międzynarodowej Federacji Księgowych (IFAC) wydaje Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej MSRF 66, których strukturę przedstawia schemat 1.4. Regulacje te stosować należy do badania sprawozdań sporządzonych zgodnie z MSSF/MSR oraz pomocniczo do badania sprawozdań sporządzonych w oparciu o regulacje krajowe. Obecnie obserwuje się proces związany z wdrożeniem MSRF do powszechnego stosowania w krajach Unii Europejskiej J. Turyna, Standardy sprawozdawczości finansowej, DIFIN, Warszawa 2006, s M. Andrzejewski, K. Grabiński, op. cit., s Szerzej na ten temat w: P. Kabalski, Cele sprawozdań finansowych według projektu Ram konceptualnych sprawozdawczości finansowej, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 48 (104), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2010, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce i Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa Szerzej na ten temat w: K. Figurska, Badać zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rewizji Finansowej nowe wyzwanie dla biegłych rewidentów, Rachunkowość audytor nr 3/8, Warszawa

25 Schemat 1.4 Struktura regulacji wydanych przez Radę Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej i Usług Atestacyjnych Kodeks Etyki Zawodowych Księgowych IFAC Usługi objęte oświadczeniami wydawanymi przez IAASB MSKJ 1-99 Międzynarodowe Standardy Kontroli Jakości Międzynarodowe Założenia Koncepcyjne Usług Atestacyjnych Badanie i przeglądy historycznych informacji finansowych Usługi atestacyjne inne niż badania lub przeglądy historycznych informacji finansowych Usługi Pokrewne MSRF Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej MSUP Międzynarodowe Standardy Usług Przeglądu MSUA Międzynarodowe Standardy Usług Atestacyjnych MSUP Międzynarodowe Standardy Usług Pokrewnych MWPRF Międzynarodowe Wskazówki dotyczące Praktyki Rewizji Finansowej MSPUP Zarezerwowane dla: Międzynarodowych Wskazówek dotyczących Praktyki Usług Przeglądu MWPUA Zarezerwowane dla: Międzynarodowych Wskazówek dotyczących Praktyki Usług Atestacyjnych MWPUP Zarezerwowane dla: Międzynarodowych Wskazówek dotyczących Praktyki Usług Pokrewnych Źródło: Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce i Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2005, s Warto zwrócić uwagę na opracowany przez IFAC Kodeks Etyki Zawodowych Księgowych, który stanowi punkt wyjścia do wszystkich dalszych regulacji. Kodeks ten w zamierzeniu ma stanowić wzorzec norm postępowania zawodowych księgowych (w tym biegłych rewidentów) oraz określa podstawowe pryncypia, których powinni przestrzegać zawodowi księgowi w dążeniu do obiektywizmu i uczciwości. Podstawą prawną regulacji krajowych dotyczących sprawozdań finansowych i ich badania jest Ustawa o rachunkowości. 68 Zawiera ona 13 rozdziałów w których sprecyzowano zasady prowadzenia rachunkowości w naszym kraju: Rozdział 1. Przepisy ogólne (art. 1-8) 68 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2002 nr 76, poz

26 Rozdział 2. Prowadzenie ksiąg rachunkowych (art. 9-25) Rozdział 3. Inwentaryzacja (art ) Rozdział 4. Wycena aktywów i pasywów oraz ustalenie wyniku finansowego (art ) Rozdział 4a. Łączenie się spółek (art. 44a-44d) Rozdział 5. Sprawozdania finansowe jednostki (art ) Rozdział 6. Skonsolidowane sprawozdania finansowe grupy kapitałowej (art d) Rozdział 7. Badanie i ogłaszanie sprawozdań finansowych (art ) Rozdział 8. Ochrona danych (art ) Rozdział 8a. Usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych (art. 76a-76i) Rozdział 9. Odpowiedzialność karna (art ) Rozdział 10. Przepisy szczególne i przejściowe (art ) Rozdział 11. Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy końcowe (art ) Ustawa ta to wynik ciągłej pracy środowiska naukowców i księgowych w Polsce, która ma na celu zapewnienie aktualnych i prawidłowych przepisów prawa regulujących ten ważny odcinek życia gospodarczego. Pierwszym krokiem do obecnej wersji tego aktu prawnego było Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad prowadzenie rachunkowości, 69 obowiązujące w okresie od roku do roku. Następnie w związku z kandydaturą Polski do Unii Europejskiej polscy teoretycy i praktycy rachunkowości opracowali Ustawę o rachunkowości uchwaloną 29 września 1994 roku, która weszła w życie od roku. Ustawa ta to kamień milowy w rozwoju norm prawnych regulujących rachunkowość w Polsce. Wprowadzono w niej w dużej mierze rozwiązania IV i VII Dyrektywy UE, a także niektóre postanowienia MSR, które nie były sprzeczne z prawem Unii Europejskiej. Ustawa ta zwiększyła zakres przedmiotowy rachunkowości, wyraźnie określiła cel rachunkowości, zmodyfikowała zasady ustalania wartości firmy oraz wprowadziła zasady ujmowania w pasywach bilansu ujemnej wartości firmy. Nie bez znaczenia było także wprowadzenie regulacji dotyczących konsolidacji sprawozdań finansowych oraz sporządzania sprawozdania z przepływów środków pieniężnych (czego nie można znaleźć w obowiązujących wtedy regulacjach Unii Europejskiej). Ustawa obowiązywała w praktycznie niezmienionym kształcie do końca 2001 roku, co jasno wskazuje na jej pełne dostosowanie do wymagań 69 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia r. w sprawie zasad prowadzenie rachunkowości, Dz.U. nr 10 poz

27 polskiej gospodarki tamtych lat. 70 Potwierdzają to badania polskich i zagranicznych naukowców. Porównania ustawy o rachunkowości z dyrektywami i MSR dokonali E. Jermakowicz i D.H. Rinke oceniając wynik tego porównania jako zadowalający. 71 Do podobnych wniosków doszli także: C.A. Adams i K.M. McMillan 72 oraz J. Craner, D. Krzywda, J. Novotny i M. Schroeder. 73 Ponadto A. Jaruga, E. Walińska i A. Baniewicz ocenili wpływ ustawy o rachunkowości na podatki 74, zaś A. Jaruga i A. Szychta zbadały wpływ zmian w ustawie na plany kont polskich jednostek gospodarczych. 75 Ostatnia istotna nowelizacja ustawy o rachunkowości weszła w życie od roku i doprowadziła do jeszcze większej zgodności ustawy z MSR i dyrektywami Unii Europejskiej. Zmiany te polegały m.in. na wprowadzeniu: zasady wyższości treści nad formą, nowych definicji opartych na MSR m.in.: aktywów, zobowiązań, rezerw, zasad (polityki) rachunkowości, wartości godziwej jako nowego parametru wyceny określonych grup aktywów i pasywów, w tym wartości firmy i ujemnej wartości firmy, zasad rozliczania połączenia spółek, reguł klasyfikacji leasingu, pojęcia błędu podstawowego rozliczanego kapitałowo z pominięciem rachunku zysków i strat, zasad rozliczania długoterminowych umów o usługi (w tym budowlane), przepisów dotyczących zasad klasyfikacji i wyceny instrumentów finansowych (w tym instrumentów pochodnych) oraz inwestycji w nieruchomości i wartości niematerialne i prawne, rozszerzonych metod konsolidacji, modyfikacji postaci i zasad sporządzania rachunku przepływów pieniężnych, 70 D. Krzywda, Wpływ stosowania MSR na badanie sprawozdań finansowych, Rachunkowość Audytor nr 1(2), Warszawa 2004, s E. Jermakowicz, D.H. Rinke, The new accounting standards in the Czech Republic, Hungary and Poland vis-a-vis International Accounting Standards and European Union Directives, Journal of International Accounting Auditing, and Taxation, nr 5(1), C.A. Adams, K.M. McMillan, Internationalizing financial reporting in a newly emerging market economy: The polish example, Advences in International Accounting, 1997, nr 10, s J. Craner, D. Krzywda, J. Novotny, M. Schroeder, The determination of a group for accounting purposes in the UK, Poland and Czech Republic in a supranational context, The International Journal of Accounting, 2000, nr 35 (3), s A. Jaruga, E. Walińska, A. Baniewicz, The relationship between accounting and taxation in Poland, European Accounting Review, 1996, nr 5 supplement. 75 A. Jaruga, A. Szychta, The origin and evolution of charts of accounts in Poland, European Accounting Review,

28 rozszerzonej informacji dodatkowej o wprowadzenie do sprawozdania finansowego informujące o przyjętych przez jednostkę zasadach (polityce) rachunkowości oraz zdolności do kontynuacji działalności, nowej części sprawozdania finansowego, jaką jest zestawienie ze zmian w kapitale (funduszu) własnym jednostki. Wprowadzenie obowiązku stosowania MSR/MSSF do sporządzania sprawozdań finansowych części polskich podmiotów notowanych na regulowanych rynkach Europejskiego Obszaru Gospodarczego powoduje, iż polskie rozwiązania dotyczące rachunkowości to hybryda obejmująca w pewnym stopniu rozwiązania w pełni zgodne z MSR/MSSF, w pewnym stopniu porównywalne, zaś w pozostałej części będąca unikalnym rozwiązaniem stosowanym jedynie w Polsce. 76 Trudno obecnie wskazać także ostateczną drogę jaką pójdą regulacje prawne dotyczące rachunkowości. Zmiany mogą podążyć w kierunku wyznaczonym w Unii Europejskiej lub też wprowadzić pewne uproszczenia wynikające z dostosowania do regulacji podatkowych. Wydaje się, że tylko to pierwsze rozwiązanie należy taktować jako krok we właściwym kierunku. 77 W celu uzupełnienia norm prawnych zawartych w ustawie o rachunkowości powołano Komitet Standardów Rachunkowości, który działa przy Ministrze Finansów od 2002 roku, a do zakresu jego działania należy m. in.: wydawanie krajowych standardów rachunkowości, oraz przegląd i aktualizacja istniejących standardów, opiniowanie projektów aktów prawnych w zakresie rachunkowości, analiza Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, standardów rachunkowości opracowanych przez inne kraje, a także dyrektyw Unii Europejskiej - z zakresu rachunkowości, podejmowanie innych działań mających na celu harmonizację i standaryzację zasad rachunkowości. W zakresie wydawania krajowych standardów rachunkowości Komitet podjął uchwały: nr 5/03 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 1 "Rachunek przepływów pieniężnych", A. Reczek, W. Lachowski, Ties that don t bind, Accountancy, January E. Walińska, Rachunkowość polska w oczekiwaniu na kolejne zmiany, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 42 (98), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2008, s Dz. U. Ministra Finansów z 2003 r. Nr 12 poz

29 nr 5/04 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 2 "Podatek dochodowy", 79 nr 9/06 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 3 Niezakończone usługi budowlane, 80 nr 6/07 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 4 "Utrata wartości aktywów, 81 nr 2/08 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 5 Leasing, najem i dzierżawa, 82 nr 7/08 w sprawie przyjęcia krajowego standardu rachunkowości nr 6 Rezerwy, bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów, zobowiązania warunkowe. 83 Pod koniec 2005 roku uchwałą Nr 6/05 Komitet opublikował pierwsze stanowisko w sprawie "Księgowego ujęcia praw do emisji zanieczyszczeń do powietrza". 84 Następnie wydane zostały dwa kolejne: uchwałą nr 1/07 Ustalanie kosztu wytworzenia dla celów bilansowej wyceny zapasów 85 oraz uchwałą nr 7/07 Księgowe ujęcie praw majątkowych ze świadectw pochodzenia energii wytworzonej w odnawialnym źródle. 86 Obecnie trwają prace nad standardem "Restrukturyzacja jednostek i rachunkowość w procesie sanacji". Komitet prowadzi również prace nad wydaniem kolejnych stanowisk: "Prawo wieczystego użytkowania gruntów" oraz "Implikacja stosowania Międzynarodowych Standardów Rachunkowości z uwzględnieniem postanowień kodeksu spółek handlowych i ustawy o rachunkowości". 87 Wskazując główne kierunki zmian w polskim prawie bilansowym na najbliższe lata wyróżnić należy: występowanie dualizmu rozwiązań: część jednostek prowadzić będzie rachunkowość w oparciu o MSR/MSSF, pozostała najliczniejsza grupa w oparciu o ustawę o rachunkowości, proces zbliżania prawa bilansowego i prawa podatkowego rozpoczęty przez Ministerstwo Finansów w 2006 roku, 79 Dz. U. Ministra Finansów z 2004 r. Nr 13 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2007 r. Nr 8 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2007 r. Nr 8 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2008 r. Nr 4 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2008 r. Nr 12 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2005 r. Nr 165, poz Dz. U. Ministra Finansów z 2007 r. Nr 2 poz Dz. U. Ministra Finansów z 2007 r. Nr 8 poz

30 proces konwergencji MSR i US GAAP, który prowadzić ma do wypracowania jednych standardów dla wszystkich jednostek, uwzględnienie wpływu nadzoru właścicielskiego (corporate governance) na kształt sprawozdawczości finansowej. 88 Zasady badania sprawozdań finansowych są częścią Ustawy o rachunkowości, w której rozdziale 7 sprecyzowano: podmioty zobowiązane do poddania sprawozdania finansowego badaniu i ogłaszaniu, cel badania, zakres opinii i raportu z badania, zasady zachowania bezstronności i niezależności biegłego rewidenta, regulacje dotyczące udostępniania dokumentów jednostki biegłemu rewidentowi. Zasady działania biegłych rewidentów oraz podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych określa obecnie nowa ustawa 89 w tym zakresie, która weszła w życie 6 czerwca 2009 roku zastępując poprzednią ustawę obowiązującą od 1994 roku. W nowej ustawie zmieniono m.in. zasady prowadzenia i treść rejestru biegłych rewidentów oraz listy podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, wdrożono nowe zasady szkoleń obligatoryjnych, wprowadzono zasady opracowania krajowych standardów rewizji finansowej (które zastąpią obecnie obowiązujące normy wykonywania zawodu) oraz nowe zasady nadzoru nad działalnością biegłych rewidentów. 90 Nowe zasady mają przyczynić się do: poprawy jakości usług świadczonych przez firmy audytorskie, opracowania systemu nadzoru publicznego oraz ujednolicenia zasad działania firm audytorskich. Proces ten spowoduje jednak istotne zwiększenie obowiązków i odpowiedzialności firm audytorskich. 91 Uzupełnieniem regulacji ustawowych są obowiązujące jeszcze Normy wykonywania zawodu oraz wskazówki dla biegłych rewidentów opracowane przez Krajową Izbę Biegłych Rewidentów: Norma nr 1 Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych, 88 M. Andrzejewski, K. Grabiński, op. cit., s Ustawa z dnia 7 maja 2009 o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, op. cit. 90 Szerzej na ten temat w: J. Dadacz, Ustawa o biegłych rewidentach i ich samorządzie, firmach audytorskich oraz nadzorze publicznym, Rachunkowość nr 3, Warszawa 2009 oraz A. Smejda-Rosłoniec, Zmiany w sposobie działania biegłych rewidentów i podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, Rachunkowość audytor nr 3/8, Warszawa K. Sawicki, Nowe zasady działalności firm audytorskich, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom, 49 (105), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s

31 Norma nr 2 Specyfika badania sprawozdań finansowych jednostek sektora finansowego, Norma nr 3 Badanie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, Norma nr 4 Ogólne zasady dokonywania przeglądu sprawozdań finansowych, Norma nr 5 Zasady postępowania podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych w zakresie badania sprawozdań finansowych i innych usług poświadczających, wykonywanych przez biegłych rewidentów, Wskazówki w sprawie sporządzania opinii z badania sprawozdań finansowych, Wskazówki w sprawie sporządzania raportu z badania sprawozdań finansowych, Wskazówki w sprawie udziału biegłego rewidenta w inwentaryzacji, Wskazówki w sprawie prac wykonywanych przez biegłych rewidentów w związku z oceną informacji finansowych zawartych w prospekcie emisyjnym/dokumencie rejestracyjnym. Jak wykazano proces harmonizacji i standaryzacji rachunkowości nie pozostaje bez wpływu na polskie prawo bilansowe, w tym w części dotyczącej badania sprawozdań finansowych. Do badania sprawozdań finansowych polskich podmiotów sporządzonych zgodnie z MSR/MSSF należy stosować wytyczne MSRF. Poszerzenie przedmiotu badania oraz zmienione kryteria oceny wymaga od biegłych rewidentów: bardzo dobrej znajomości MSR/MSSF, czemu towarzyszyć powinno uzasadnione przeświadczenie zleceniodawców badania i innych użytkowników sprawozdania finansowego o tym fakcie, dostosowania metod i technik badania sprawozdań finansowych do ich zmienionej treści, co wynika z konieczności uwzględnienia w coraz szerszym zakresie wartości godziwej, czy szacunków. 92 Zmiany te wymagają od biegłego rewidenta odpowiednich kompetencji zawodowych, które pozwolą mu sprostać tym wyzwaniom. Konieczność ciągłego doskonalenia swoich umiejętności jest wpisana w zawód każdego biegłego rewidenta. Misją Międzynarodowej Federacji Księgowych (IFAC) jest "światowy rozwój i podniesienie rangi zawodu księgowych zgodnie z ujednoliconymi standardami w celu świadczenia usług na wysokim poziomie na rzecz interesu publicznego". Wypełniając tę misję Komitet ds. Edukacji IFAC, służąc interesowi publicznemu poprzez ogólnoświatowe wspieranie edukacji i rozwoju zawodowych księgowych, zatwierdził do publikacji w październiku 2003 roku 92 D. Krzywda, Wpływ stosowania MSR na badanie sprawozdań finansowych, op. cit., s

32 Międzynarodowe Standardy Edukacyjne MSE, które weszły w życie od 1 stycznia 2005 (poza MSE 7, który wszedł w życie rok później i MSE 8 obowiązującym od 1 lipca 2008). MSE IFAC określają wymogi dotyczące nauki i rozwoju zawodowych księgowych (w tym biegłych rewidentów) zgodnie z następującymi standardami poprzedzonymi założeniami koncepcyjnymi i wprowadzeniem: 93 MSE 1 - Wymogi wstępne dla kandydatów przystępujących do programu edukacyjnego dla zawodowych księgowych, MSE 2 - Treść programu edukacyjnego dla zawodowych księgowych, MSE 3 - Umiejętności zawodowe, MSE 4 - Wartości, etyka i postawy zawodowe, MSE 5 - Wymogi dotyczące praktyki zawodowej, MSE 6 - Ocena przygotowania i kompetencji zawodowych, MSE 7 - Ustawiczny rozwój zawodowy, MSE 8 Wymogi dotyczące kompetencji biegłych rewidentów. Celem edukacji w dziedzinie rachunkowości 94 oraz praktyki zawodowej jest doprowadzenie do powstania grup kompetentnych zawodowych księgowych, którzy będą mogli pracować z korzyścią dla zawodu i społeczeństwa. Nieustanny proces zmian otoczenia gospodarczego sprawia, iż księgowi muszą nauczyć się uczyć i uczynić z nauki swój nawyk, w celu zachowania kompetencji zawodowych. Jest to proces uzyskiwania umiejętności, zdobywania i stosowania wiedzy, który wzmacnia dociekliwą postawę i potrzebę nauki przez całe życie. W dzisiejszej rzeczywistości zawodowi księgowi w coraz większym zakresie muszą być ekspertami o doskonałych umiejętnościach komunikacyjnych, a także muszą posiadać zdolność sprostania wymaganiom informacyjnym i sprawozdawczym w gospodarce opartej na wiedzy. Poza zdobyciem technicznej wiedzy i umiejętności księgowych, zawodowym księgowym potrzebne są także inne umiejętności: doradcy gospodarczego, analityka finansowego, negocjatora 93 Międzynarodowe Standardy Edukacyjne dla zawodowych księgowych, Biuletyn Krajowej Rady Firm Audytorskich nr 12, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa Dyskusja na temat Standardów edukacyjnych odbyła się podczas corocznego Zjazdu Katedr Rachunkowości w 2005 roku, organizowanym przez Akademię Ekonomiczną we Wrocławiu. Więcej informacji znaleźć można w: Standardy edukacyjne rachunkowości praktyka i stan badań pod redakcją naukową A. Kardasza, Prace Naukowe AE Wrocław nr 1079, Wrocław 2005 oraz w: B. Micherda, Międzynarodowe Standardy Edukacyjne IFAC, Rachunkowość nr 11, Warszawa Obecnie staraniem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce wydano najnowszą wersję standardów: Międzynarodowe Standardy Edukacyjne 2009, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa Krytyczną analizę szkolnictwa wyższego w Polsce w zakresie nauczania rachunkowości zawiera opracowanie: H. Buk, Pożądane zmiany rożnych form edukacji w zakresie rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości nr 26 (82), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2005, s

33 i menedżera. Jednocześnie do podstawowych cech zawodowych księgowych zaliczyć należy: uczciwość, obiektywizm oraz umiejętność zajęcia zdecydowanego stanowiska. Wartości, etyka i postawy zawodowe stanowią integralny element charakterystyki zawodowego księgowego. Właściwym jest zatem dążenie do tego by przyciągnąć do rachunkowości osoby o jak najlepszych cechach. Poziom wymagań musi być na tyle wysoki, aby zapewnić kandydatowi prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu w programie edukacyjnym. 95 Z dużą satysfakcją należy stwierdzić, że w Polsce wymagania stawiane biegłym rewidentom 96, a także proces ich szkolenia 97, zarówno przed jak i po uzyskaniu uprawnień, zdecydowanie odpowiadają warunkom zalecanym przez MSE IFAC. Nie oznacza to jednak, że nie ma miejsca do dalszego ich doskonalenia. Polscy biegli rewidenci przyjęci od listopada 2001 roku w poczet członków Międzynarodowej Federacji Księgowych (IFAC) zaakceptowali jednocześnie zasady etyczne określone przez Kodeks etyki zawodowych księgowych IFAC. Określając cele Kodeksu wskazano obok wiarygodności, jakości usług i zachowania tajemnicy profesjonalizm w dziedzinie rachunkowości. Wśród podstawowych pryncypiów wskazano zaś kompetencje zawodowe i należytą staranność. Zawodowy księgowy powinien wykonywać zawodowe usługi z należyta starannością, kompetencją i dokładnością oraz jest zobowiązany do utrzymania stanu wiedzy fachowej i umiejętności na poziomie niezbędnym do zagwarantowania, że zleceniodawca lub pracodawca odniesie korzyści z usług zawodowych opartych na najnowszych rozwiązaniach w zakresie wykonywania zawodu, legislacji i rozwiązań merytorycznych rachunkowości." Kompetencje zawodowe podzielić można na dwie fazy uzyskanie i zachowanie. Wskazane zasady etyki w zakresie kompetencji zawodowych znalazły swoje odniesienie w przyjętym 30 czerwca 2002 roku Kodeksie Etyki Biegłych Rewidentów 98, a także przygotowanym przez Komisję Zasad Etyki i Profesjonalizmu Zawodu Księgowego Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce i przyjętym przez XIX 95 B. Micherda, Kompetencje zawodowe w świetle etyki biegłego rewidenta, op. cit., s Por.: Z. Messner, Polski system kreowania kadr biegłych rewidentów na tle rozwiązań światowych, Rachunkowość audytor nr 4/11, Warszawa 2004 oraz Ł. Górka, E. Grabowska-Kaczmarczyk, M. Szulc, Wymagania edukacyjne wobec biegłych rewidentów a współczesne problemy badania sprawozdań finansowych, w Teoria, praktyka i dydaktyka rachunkowości zagadnienia dyskusyjne, pod redakcją A. Kardasza, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2005, s Por.: B. Janusz, Biegli rewidenci o swojej wiedzy i szkoleniach obligatoryjnych, Rachunkowość audytor nr 4/11, Warszawa Kodeks Etyki Zawodowej Biegłych Rewidentów, Biuletyn KIBR nr 52, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa

34 Krajowy Zjazd Delegatów Stowarzyszenia Księgowych w Polsce Kodeksie Zawodowej Etyki w Rachunkowości. 99 Kodeks Etyki Biegłych Rewidentów oparto na trzech głównych tezach: obowiązkiem biegłego rewidenta i podmiotu uprawnionego do badania sprawozdań finansowych jest świadczenie na rzecz zamawiającego usług wysokiej jakości, zgodnie z dorobkiem i postępem nauki rachunkowości i rewizji finansowej, przepisami prawa i zasadami ugruntowanymi praktyką, biegły rewident, podejmując się świadczenia usług zawodowych, powinien posiadać kompetencje niezbędne do ich wykonania, rozumiane jako posiadaną wiedzę, nabyte umiejętności i doświadczenie, a świadcząc usługi zawodowe wykorzystywać w pełni te kompetencje; jeżeli biegły rewident nie ma odpowiednich kompetencji do wykonywania specjalistycznych części usług, wówczas powinien zapewnić sobie doradztwo i pomoc właściwych specjalistów, tytuł zawodowy "biegły rewident" zobowiązuje biegłego rewidenta do interesowania się rozwojem rachunkowości, znajomości międzynarodowych standardów rachunkowości i międzynarodowych standardów rewizji finansowej; w szczególności biegłego rewidenta zobowiązuje się do stałego podnoszenia kwalifikacji w zakresie zasad rachunkowości, przepisów prawa gospodarczego i finansowego. MSE pozwalają skonfrontować doświadczenia i dokonania w zakresie szeroko rozumianej edukacji zawodowej biegłych rewidentów. Prowadzi to do oceny funkcjonujących koncepcji, programów i rozwiązań systemowych w tym zakresie, oraz umożliwia wytyczenie dalszych celów i zadań. Pozytywna ocena wymagań kwalifikacyjnych dla kandydatów na biegłych rewidentów i szkolenia obligatoryjnego biegłych rewidentów nie oznacza, że można zaniechać ich doskonalenia i aktualizacji. Problemami do rozwiązania pozostają: opieka nad aplikantami, egzekucja zasad etyki zawodowej, doskonalenie systemu kontroli pracy biegłych rewidentów, podmiotów badających czy też samorządu zawodowego. 100 Biegły rewident jako niezależny ekspert poświadcza rzetelność i wiarygodność danych zawartych w badanym sprawozdaniu finansowym. Przypadki łamania zasady niezależności ujawnione w ostatnich latach, zwróciły uwagę tworzących prawo instytucji na to zagadnienie. Procesowi temu towarzyszyły istotne zmiany światowych i krajowych 99 Kodeks Zawodowej Etyki w Rachunkowości [w] XIX Krajowy Zjazd Delegatów projekty dokumentów zjazdowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa B. Micherda, Kompetencje zawodowe w świetle etyki biegłego rewidenta, op.cit., s

35 regulacji prawnych, zarówno ustawowych jak i w zakresie szczegółowych standardów, kodeksów, norm i wskazówek obowiązujących biegłego rewidenta. Poprawa wiarygodności sprawozdania finansowego jest wyrazem realizacji zasad etyki biegłego rewidenta, a w szczególności jego niezależności. Niezależność ta ma prowadzić przede wszystkim do wykrycia nieprawidłowości, a tym samym ochrony bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. 101 Zapisy Kodeksu Etyki Zawodowych Księgowych IFAC dotyczą sposobów postępowania wszystkich zawodowych księgowych, obejmując także osoby wykonujące usługi atestacyjne. Przedstawia on założenia dotyczące identyfikowania, oceny oraz reagowania na zagrożenia niezależności poprzez zastosowania zabezpieczeń służących wyeliminowaniu tych zagrożeń lub ich zmniejszenia do możliwego do zaakceptowania poziomu. Jednostka wykonująca usługi atestacyjne powinna posiadać dokumentację opisującą zidentyfikowane zagrożenia oraz zastosowane zabezpieczenia. W sytuacjach, gdy nie istnieją zabezpieczenia, które mogłyby zmniejszyć zagrożenie do możliwego do zaakceptowania poziomu, jedynym działaniem jest całkowite wyeliminowanie przyczyn tego zagrożenia (np. poprzez sprzedaż posiadanych udziałów) lub odmowa przyjęcia lub kontynuowania prac atestacyjnych. Zgodnie z koncepcyjnym podejściem niezależność wymaga: 102 niezależności wewnętrznej, czyli stanu umysłu, który zezwala na wyrażenie opinii bez ulegania wpływom zniekształcającym samodzielny osąd i który zezwala danej osobie działać uczciwie, obiektywnie i z zachowaniem zawodowego sceptycyzmu, niezależności zewnętrznej, czyli unikania faktów i okoliczności, które są na tyle znaczące, że racjonalnie myśląca i dobrze poinformowana strona trzecia posiadająca wiedzę na temat wszystkich stosownych informacji, łącznie z informacjami o zastosowanych zabezpieczeniach, wyciągnęłaby uzasadniony wniosek, że uczciwość, obiektywności lub zawodowy sceptycyzm firmy lub członka zespołu wykonującego prace atestacyjne zostały naruszone. Definiując niezależność osoby wydającej zawodowy osąd nie powinno się zakładać braku jakichkolwiek powiązań gospodarczych, finansowych czy też innych z jednostką badaną. Dla osoby funkcjonującej we współczesnym społeczeństwie globalnym trudno wyobrazić sobie taką sytuację. Zatem występujące powiązania należy oceniać w sposób 101 Krytyczne uwagi dotyczące zasad wyboru biegłych rewidentów w spółkach Skarbu Państwa znaleźć można w: M. Andrzejewski, Zasady wyboru i zadania biegłych rewidentów w spółkach Skarbu Państwa kilka uwag, Rachunkowość audytor nr 3/8, Warszawa Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005, op. cit., s

36 racjonalny, dążąc do wyeliminowania sytuacji jasno wskazujących na zagrożenia niezależności. Kodeks etyki wskazuje ogólne przypadki zagrożenia niezależności. Są to: 103 czerpanie własnych korzyści, auto-kontrola, nadmierne zaangażowanie, nadmierna ufność, zastraszanie. Każdy biegły rewident w przypadku stwierdzenia występowania zagrożeń niezależności powinien zastosować określone procedury zabezpieczenia się przed nimi lub w przypadku niemożliwości ich wyeliminowania powinien odmówić przyjęcia zlecenia lub odstąpić od wykonywania prac atestacyjnych. Procedura ustalania zagrożeń i ich zabezpieczeń powinna w każdym przypadku zostać prawidłowo udokumentowana. Zabezpieczenia zagrożeń niezależności podzielić można na trzy grupy: 104 zabezpieczenia stworzone przez zawód, ustawodawstwo lub przepisy, zabezpieczenia wewnętrzne u zamawiającego prace atestacyjne, zabezpieczenia wewnętrzne w ramach systemów i procedur firmy. Zapisy zawarte w Kodeksie Etyki Zawodowych Księgowych IFAC należy ocenić jako wartościową wskazówkę dla biegłych rewidentów wykonujących prace atestacyjne. Dużą ich zaletą jest wskazanie konkretnych przypadków utraty niezależności oraz metod zabezpieczenia się przed tymi zagrożeniami. Kwestia niezależności biegłego rewidenta została także uregulowana w Dyrektywie 2006/43/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 roku w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych zmieniającej dyrektywy 78/660/EWG i 83/349/EWG i uchylającą dyrektywę Rady 84/253/EWG. Wybór kompetentnych organów na szczeblu krajowym, odpowiedzialnych za zatwierdzanie biegłych rewidentów i firm audytorskich jest początkowym ogniwem całego łańcucha chroniącego prawidłowość i zgodność z prawem wszelkich procedur związanych z badaniem sprawozdań finansowych. 105 Dodatkową gwarancją kompetencji wybranych 103 Tamże, s Tamże, s Dyrektywa 2006/43/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych zmieniająca dyrektywy 78/660/EWG i 83/349/EWG i uchylająca dyrektywę Rady 84/253/EWG, art

37 organów poszczególnych państw członkowskich jest wymóg podlegania nadzorowi publicznemu w przypadku, gdy są nimi stowarzyszenia zawodowe. Badania ustawowe mogą być przeprowadzane wyłącznie przez biegłych rewidentów lub firmy audytorskie zatwierdzone przez państwo członkowskie, w którym przeprowadzane jest badanie. Zapewnia to wyłączność świadczenia określonego rodzaju usług dla grupy zawodowej, jakimi są biegli rewidenci. Biegli rewidenci przeprowadzający ustawowe badanie muszą zachować niezależność od badanej jednostki i nie mogą angażować się w żadne decyzje zarządcze podejmowane w badanym podmiocie. Zgodnie z zapisami Dyrektywy w przypadku jakiejkolwiek bezpośredniej lub pośredniej relacji mogącej naruszać niezależność biegłego rewidenta o charakterze finansowym, biznesowym (gospodarczym), mająca charakter stosunku pracy lub innej relacji, w tym świadczenia dodatkowych usług biegły rewident powinien odstąpić od przeprowadzenia badania ustawowego. Podobnie jak sprecyzowano to w Kodeksie Etyki Zawodowych Księgowych IFAC biegły rewident powinien dokumentować wszelkie zagrożenia utraty niezależności oraz zastosowane przez niego zabezpieczenia. Dyrektywa bardzo podobnie jak Kodeks Etyki Zawodowych Księgowych IFAC określa zagrożenia niezależności biegłego rewidenta. Są nimi: 106 samokontrola, czerpanie własnych korzyści, nadmierne zaangażowanie, nadmierna zażyłość lub zaufanie, zastraszenie. Biegli rewidenci powinni informować jednostkę o sprawach wynikłych w toku badania, jednak zawsze w taki sposób, aby uniknąć udziału w procesie podejmowania decyzji w badanej jednostce. Dyrektywa niestety nie precyzuje przykładów zagrożeń niezależności podając tylko bardzo ogólne przypadki jak np.: bezpośredni lub pośredni udział finansowy w badanej jednostce, poziom wynagrodzenia otrzymywanego od jednej badanej jednostki i/lub struktura tego wynagrodzenia, wykonywanie dodatkowych usług nie będących badaniem. Zapisy Dyrektywy należy odczytywać jako ogólne zalecenia dla Państw Członkowskich, które powinny opracować własne szczegółowe regulacje dotyczące 106 Tamże, art

38 niezależności biegłego rewidenta przeprowadzającego ustawowe badanie. Jednak należy uznać, iż są one zbyt ogólne, nie wskazują konkretnych przypadków utraty niezależności oraz możliwych do zastosowania metod zabezpieczeń. W świetle zapisów ustawy o biegłych rewidentach bezstronność i niezależność nie jest zachowana, jeżeli biegły rewident, podmiot uprawniony do badania sprawozdań finansowych, a także członek zarządu lub organów nadzorczych tych podmiotów albo inna osoba wykonująca czynności rewizji finansowej lub należąca do sieci: 107 posiada udziały, akcje lub inne tytuły własności w jednostce, w której wykonuje czynności rewizji finansowej, lub w jednostce z nią powiązanej; jest lub był w ostatnich 3 latach przedstawicielem prawnym (pełnomocnikiem), członkiem organów nadzorujących, zarządzających, administrujących lub pracownikiem jednostki, w której wykonuje lub wykonywał czynności rewizji finansowej, albo jednostki z nią powiązanej; w ostatnich 3 latach uczestniczył w prowadzeniu ksiąg rachunkowych lub sporządzaniu sprawozdania finansowego jednostki, w której wykonywał czynności rewizji finansowej; osiągnął chociażby w jednym roku, w ciągu ostatnich 5 lat, co najmniej 40% przychodu rocznego z tytułu świadczenia usług na rzecz jednostki, w której wykonywał czynności rewizji finansowej, lub jednostki z nią powiązanej; nie dotyczy to pierwszego roku działalności biegłego rewidenta; jest małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej do drugiego stopnia lub jest związany z tytułu opieki, przysposobienia lub kurateli z osobą będącą członkiem organów nadzorujących, zarządzających lub administrujących jednostki, w której wykonuje czynności rewizji finansowej, albo zatrudnia do wykonywania czynności rewizji finansowej takie osoby; uczestniczy w podejmowaniu decyzji przez jednostkę, w której wykonuje czynności rewizji finansowej w zakresie mającym związek ze świadczonymi usługami; z innych powodów, po przeprowadzeniu czynności zmierzających do wyeliminowania powstałych zagrożeń, nie może sporządzić bezstronnej i niezależnej opinii lub raportu. Wyboru podmiotu przeprowadzającego badanie sprawozdania finansowego, dokonuje organ zatwierdzający sprawozdanie finansowe jednostki, za wyjątkiem przypadków, 107 Ustawa z dnia 7 maja 2009 o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, op. cit., art. 56, ust. 3 i 4. 38

39 w których statut lub inne przepisy stanowią inaczej. 108 Kierownik jednostki badanej zawiera z podmiotem uprawnionym do badania pisemną umowę o badanie. Niedopełnienie formalnych wymogów związanych z odpowiednimi procedurami wyboru audytora, bądź zawarcia pisemnej umowy czynią badanie sprawozdania finansowego nieważnym z mocy prawa i uniemożliwiają podział wyniku finansowego. 109 Zapisy dotyczące niezależności biegłego rewidenta znajdują swoje odbicie również w normach wykonywania zawodu. 110 Norma nr 1 obliguje biegłego rewidenta zarówno w czasie badania, jak i po jego zakończeniu, do postępowania zgodnie z postanowieniami Kodeksu etyki zawodowej biegłych rewidentów. Spośród podanych tam zasad, które biegły rewident zobowiązany jest przestrzegać wymieniona została również niezależność. Oznacza ona, iż biegły rewident nie może być powiązany z badaną jednostką więzami finansowymi, rodzinnymi, osobistymi lub z tytułu odpowiedzialności za wykonane na rzecz jednostki prace. Niezależność zawodowa biegłego rewidenta, w myśl zapisów Kodeksu etyki zawodowej 111, jest zachowana wówczas, gdy biegły rewident wykonując swój zawód jest samodzielny i niezależny, podlegając wyłącznie przepisom prawa, postanowieniom norm wykonywania zawodu oraz zasadom etyki zawodowej. Na niezależność zawodową wpływa szereg czynników, a w szczególności: związki z zamawiającym, któremu biegły rewident świadczy w imieniu podmiotu usługi poświadczające, a ponadto udział w zarządzaniu jednostką, wykonywanie na rzecz zamawiającego innych usług niż wymienione w poprzednim punkcie, związki osobiste i rodzinne, wynagrodzenia i gratyfikacje. Kodeks etyki zawodowej w szczegółowy sposób wskazuje sytuacje, w których może nastąpić niezachowanie niezależności podczas wykonywania usług poświadczających. 112 Zagadnienie niezależności i zasad stosowania zabezpieczeń przed utratą niezależności zostało niewątpliwie najpełniej zaprezentowane w Kodeksie Etyki Zawodowych Księgowych IFAC. Regulacje europejskie należy ocenić jako bardzo ogólne 108 Ustawa o rachunkowości, op. cit. art. 66, ust Tamże, art. 53, ust Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych, uchwała nr 538/43/2002 Krajowej Rady Biegłych Rewidentów z 12 listopada 2002 r., Biuletyn nr 61, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2005, rozdz. I pkt 9, s Kodeks etyki zawodowej biegłych rewidentów, op. cit., rozdz. 7 pkt 7.1, s Szerzej na temat wybranych zagrożeń w: J. Dudek, Niezależność biegłego rewidenta istotny element etyki wykonywania zawodu, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa

40 i niewystarczające. Zaś regulacje krajowe obowiązujące polskich biegłych rewidentów uznać należy jako aktualne i zgodne z przepisami światowymi. Niewątpliwie należy stwierdzić, iż w procesie badania sprawozdań finansowych w Polsce wystarczającym jest stosowanie przepisów krajowych, zaś w bardziej skomplikowanych zagadnieniach należy posiłkować się regulacjami Kodeksu Etyki Zawodowych Księgowych IFAC. Uregulowania ustawowe dotyczące bezstronności i niezależności są ważnym czynnikiem gwarantującym prawidłowość wykonywania czynności badania sprawozdania finansowego. Podnosi to znaczenie badania sprawozdania finansowego i odpowiednio akcentuje wiarygodność. Niezależność biegłego rewidenta zwiększa również prawdopodobieństwo wykrycia błędów i oszustw zawartych w badanym sprawozdaniu finansowym. 1.3 Wiodące elementy metodyki badania sprawozdań finansowych W trakcie badania sprawozdania finansowego biegły rewident powinien potwierdzić, czy badane sprawozdanie finansowe zostało sporządzone we wszystkich istotnych aspektach zgodnie z odpowiednimi założeniami koncepcyjnymi sprawozdawczości finansowej. Podczas badania sprawozdania finansowego biegły rewident przeprowadza: badania zgodności w trakcie którego w sposób pośredni sprawdza wiarygodność danych wykazanych w sprawozdaniu finansowym, badanie wiarygodności przeprowadzane w sposób bezpośredni przez biegłego rewidenta. Pośrednie badanie wiarygodności polega na zbadaniu działającego w jednostce systemu księgowości i kontroli wewnętrznej w zakresie, w jakim przedmiotem tej kontroli są dane zawarte w badanym sprawozdaniu finansowym. Biegły rewident w trakcie badania powinien stwierdzić: 113 prawidłowość zaprojektowania systemu księgowości i kontroli wewnętrznej, które mają zapobiegać oraz wykrywać i naprawiać powstające w jednostce nieprawidłowości, w tym ocenić ich zgodności z przepisami (aspekt zaprojektowania systemu), 113 Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. III pkt 15, s

41 poprawności funkcjonowania systemu księgowości oraz skuteczność działania kontroli wewnętrznej w okresie za który sporządzono badane sprawozdanie finansowe (aspekt działania systemu). W szczególności chodzi o upewnienie się, czy system zapewnia kompletne i prawidłowe ujęcie w księgach rachunkowych zdarzeń i operacji gospodarczych oraz właściwe udokumentowanie, sprawdzenie, przetworzenie, gromadzenie i przechowywanie odpowiednio zabezpieczonych danych. 114 Na podstawie wyników badania zgodności następuje ocena działania systemu księgowości i kontroli wewnętrznej, która pozwala na ustalenie, czy i w jakim stopniu biegły rewident może zaufać sprawności działającego w jednostce systemu kontroli, mającego zapewniać wiarygodność danych księgowych i sporządzanego na ich podstawie sprawozdania finansowego. Korzystne wyniki badania zgodności uzasadniają ograniczenie, ale nie zaniechanie badań wiarygodności, oraz dostarczają przydatnych informacji o efektywności działania wdrożonego w jednostce systemu księgowości i kontroli wewnętrznej. Bezpośrednie sprawdzenie wiarygodności polega zaś na badaniu określonych pozycji sprawozdania finansowego celem ustalenia czy spełniają one następujące warunki: 115 istnienia na dzień bilansowy wykazanych w sprawozdaniu finansowym aktywów i pasywów, w tym także zobowiązań z tytułów publiczno - prawnych, sprawowania kontroli aktywów, względnie obowiązku zaspokojenia zobowiązań wykazanych na dzień bilansowy, wystąpienia w badanym okresie operacji gospodarczych wykazanych w sprawozdaniu finansowym, kompletności ujęcia aktywów, pasywów, operacji gospodarczych oraz innych ujawnianych informacji dotyczących okresu objętego sprawozdaniem finansowym, prawidłowości wyceny aktywów i pasywów, ujęcia operacji gospodarczych w prawidłowej kwocie i poprawnego przypisania wynikających z nich przychodów, zysków nadzwyczajnych oraz kosztów i strat nadzwyczajnych do okresu którego dotyczą, prezentacji we właściwych częściach sprawozdania finansowego poszczególnych sald aktywów i pasywów, przychodów i zysków nadzwyczajnych oraz kosztów i strat nadzwyczajnych. 114 Szerzej na temat badania systemu rachunkowości i kontroli wewnętrznej w: J. Uryga, Badanie ksiąg rachunkowych, Rachunkowość audytor nr 4/11, Warszawa Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., pkt. 13, s

42 Sposób postępowania biegłego rewidenta, którego celem jest potwierdzenie wiarygodności stwierdzeń zawartych w badanym sprawozdaniu finansowym nazywany jest metodą badania. Przyjmując za kryterium aspekty badania oraz jego kolejne etapy wyróżnić można następujące metody badania: 116 metoda systemowa utożsamiana z badaniem zgodności, czyli weryfikacją systemu księgowości i kontroli wewnętrznej, metoda analityczna wykorzystuje podwójny charakter zapisów operacji gospodarczych i bada wzajemne relacje pomiędzy wielkościami ekonomicznymi np. sprzedażą i należnościami, kosztami finansowymi i kredytami, metoda transakcyjna polega na bezpośrednim badaniu poszczególnych operacji gospodarczych, które zostały zarejestrowane w bieżącym okresie. W trakcie każdego badania sprawozdania finansowego biegły rewident staje przed problemem określenia zakresu badań. W praktyce nie jest możliwe ani potrzebne zbadanie wszystkich operacji składających się na określoną pozycję sprawozdania finansowego. Przyjmując za kryterium wybór pozycji badanych wyróżnić można: 117 badanie pełne które polega na bezpośrednim badaniu wszystkich transakcji składających się na badaną pozycję w sprawozdaniu finansowym, badanie wyrywkowe tzw. próbkowanie 118, które polega na badaniu pojedynczych transakcji (tzw. próbki) z badanej zbiorowości, w ramach którego wyróżniamy: a. dobór celowy który polega na dowolnym (na chybił trafił) lub świadomym (detektywistycznym) wyborze jednostek podlegających badaniu, b. dobór losowy 119 w którym każda jednostka ma jednakowe szanse zostać wybrana do próby; stosuje się tu statystyczne metody określania wielkości próby, a ze względu na wybór reprezentacyjnej próbki wykonać można ekstrapolowanie wyników z próbki na całą zbiorowość, 116 A. Helin, Techniki i metody badania sprawozdań finansowych, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s Rewizja sprawozdań finansowych pod redakcją D. Krzywdy, op.cit., s Przykładowe zastosowanie wybranych metody próbkowania w praktyce badania sprawozdań finansowych zawierają opracowania: T. Strąk, Wyrywkowe badanie wiarygodności metodą próbkowania według jednostek pieniężnych, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa 2006, E. Chorowska-Kasperlik, Doświadczenia z badania sprawozdań finansowych za pomocą próbkowania statystycznego, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa 2008, T. Strąk, Badanie wiarygodności metodą quasistatystyczną, Rachunkowość audytor nr 2/5, Warszawa Próbę modyfikacji Norm wykonywania zawodu biegłego rewidenta w tym zakresie zawiera opracowanie: B. Janusz, Próbkowanie w normach wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Rachunkowość audytor nr 3/8, Warszawa

43 c. dobór celowo-losowy w praktyce stosowany najczęściej, jest on połączeniem dwóch omówionych powyżej podejść. Z metodami badania wiążą się nierozerwalnie sposoby (procedury) badania. Procedura to układ działań dostosowanych do badania sprawozdania finansowego, sposób postępowania w stosowaniu określonej metody albo następstwo kroków pociągających za sobą jakieś skutki. 120 W badaniu wiarygodności warto szczególną uwagę zwrócić na dwie z nich: przeglądy analityczne, szczegółowe badanie operacji (transakcji) i sald. Przeglądy analityczne polegają na ocenie związków liczbowych i trendów, które pozwalają na ustalenie istotnych zmian, odstępstw od oczekiwanych wielkości oraz niezgodności z danymi zebranymi w toku innych badań. Przy stosowaniu przeglądów analitycznych wykorzystuje się powtarzalność zależności zachodzących między określonymi danymi liczbowymi (np. zależność między wielkością sprzedaży i należnościami). Pozwalają one na uzyskanie dowodów kompletności, dokładności i aktualności danych wynikających z zapisów w księgach rachunkowych. Jeżeli przeglądy analityczne wykażą znaczne wahania wartości, niespójność określonych zależności z innymi, powiązanymi informacjami lub istotne różnice między ustalonymi a przewidywanymi wielkościami, wówczas biegły rewident powinien stosując inne sposoby badania sprawdzić te zjawiska, uzyskać ich wyjaśnienie oraz dowody potwierdzające prawdziwość tych wyjaśnień. Jednak procedura ta ma znaczne ograniczenia zachodzi bowiem ryzyko, że mimo, iż przegląd analityczny wykaże oczekiwane zależności, nie zostaną ujawnione istotne nieprawidłowości. Drugim sposobem badania przez biegłego rewidenta są badania szczegółowe, zarówno wiarygodności, jak i zgodności, które mogą polegać na wykonywaniu następujących rodzajów badania: 121 oglądzie i sprawdzaniu dokumentacji oraz zapisów księgowych badanej jednostki, sprawdzaniu z natury, oglądzie środków mających postać rzeczową (np. gotówki, zapasów), obserwacji procedur, stanów lub procesów (np. spisu z natury, działań kontrolnych), 120 I. Dziedziczak, Sposób kontroli procedur badania sprawozdań finansowych, [w:] Rewizja sprawozdań finansowych a rozwój podmiotów gospodarczych referaty i komunikaty na II Doroczną Konferencję Auditingu, Jachranka k/warszawy, KIBR, Warszawa 2001, s Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. III pkt 21, s

44 ustnych i pisemnych zapytaniach kierowanych do kierownika lub personelu jednostki, bądź za zgodą kierownika jednostki do stron trzecich i uzyskiwaniu potwierdzeń na zadane pytania (np. potwierdzenia sald), dokonywaniu obliczeń. Praktyka badania sprawozdań finansowych wskazuje, iż każde sprawozdanie finansowe zawiera w sobie nieprawidłowości, które mogą wynikać z błędów lub oszustw. W praktyce badania sprawozdań finansowych biegły rewident wykrywa głównie te pierwsze. Pojęcia błąd i oszustwo nie zostały dotychczas jednoznacznie zdefiniowane w polskich przepisach i normach dotyczących badania sprawozdań finansowych, chociaż Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta używa tych pojęć. Chcąc je zdefiniować należy posłużyć się Międzynarodowymi Standardami Rewizji Finansowej zalecanymi do wykorzystywania, w sprawach nieuregulowanych w polskich normach, w punkcie 7 tej Normy. Terminy te zostały określone w MSRF nr mającym zastosowanie do badania sprawozdań finansowych za okresy rozpoczynające się 15 grudnia 2004 roku i później. Przez termin błąd rozumie się niezamierzone nieprawidłowości sprawozdania finansowego, łącznie z nie wprowadzeniem danych lub nie ujawnieniem informacji, które mogą być spowodowane m.in.: pomyłkami popełnionymi w trakcie gromadzenia i przetwarzania danych, na podstawie których sporządzane jest sprawozdanie finansowe, błędnymi szacunkami księgowymi wywołanymi przeoczeniem lub niewłaściwą interpretacją faktów, mylnym zastosowaniem zasad rachunkowości dotyczących wyceny, wykazywania danych w sprawozdaniu, ich klasyfikacji, prezentacji lub ujawniania informacji. Termin oszustwo 123 oznacza zaś zamierzone działanie, pociągające za sobą kłamstwa, osoby lub osób z kierownictwa, pracowników lub osoby trzeciej zmierzające do uzyskania niesprawiedliwej lub niezgodnej z prawem korzyści. Oszustwo może polegać zarówno na prowadzeniu nieprawidłowej ewidencji i sprawozdawczości finansowej, jak i na zawłaszczeniu majątku badanej jednostki. Oszustwa dotyczące sprawozdawczości mogą polegać na: 122 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005,op. cit., s Szerzej o potrzebach i możliwościach wykrywaniu oszustw przez biegłych rewidentów w: A. Hołda, W. Nowak, Badanie sprawozdania finansowego a oszustwa kierownictwa jednostki, Rachunkowość 2002, nr 8, A. Hołda, W. Nowak, Metody estymacji ryzyka oszustw przez niezależnych audytorów, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości tom 8 (64), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa

45 zafałszowaniu, manipulacji lub zmianie danych księgowych lub dokumentów źródłowych będących podstawą zapisu, błędnej interpretacji lub umyślnym pominięciu zdarzeń gospodarczych, transakcji i innych znaczących informacji w sprawozdaniu finansowym, zamierzonym nieprawidłowym stosowaniu zasad rachunkowości dotyczących w szczególności wyceny, ujmowania, klasyfikacji, prezentacji i ujawniania informacji. Zawłaszczenie majątku polega zaś na kradzieży środków należących do badanej jednostki i obejmuje również sprzeniewierzenia wpływów, wyłudzenia nienależnych zapłat, wykorzystanie majątku jednostki do potrzeb osobistych. To co różni oszustwa od błędów, to zamierzony lub niezamierzony charakter działań, w wyniku których powstają nieprawidłowości sprawozdania finansowego. W procesie badania sprawozdań finansowych biegli rewidenci nie mają zazwyczaj problemów z wykryciem i wyeliminowaniem błędów, zwłaszcza, że mogą liczyć na pomoc pracowników i kierownictwa badanej jednostki. Problemem pozostaje natomiast wykrycie oszustw, czyli działań zamierzonych. W ich wykryciu biegły rewident może napotkać na przeszkody ze strony osób, które odniosły korzyści z tych oszustw. Bez wątpienia jednak badanie sprawozdań finansowych przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i jakości sprawozdań finansowych, stąd słusznym wydaje się pogląd zwiększenia ilości jednostek gospodarczych objętych obowiązkiem badania sprawozdania finansowego. 124 Nierozwiązany wydaje się także problemem wyboru biegłego rewidenta przez osoby, których oszustwa miałby on wykryć. Może to prowadzić do próby wyboru biegłego rewidenta, którego przygotowanie i stosowane metody badania bądź narzucone warunki pracy przez kierownictwo jednostki minimalizują ryzyko wykrycia oszustwa. Zdecydowanie najbardziej niebezpiecznym przypadkiem jest jednak świadome współdziałanie biegłego rewidenta z jednostkę dokonującą takich oszustw. Dlatego słuszne wydają się głoszone od pewnego czasu postulaty lepszego sprecyzowania tych zagadnień w polskich normach wykonywania zawodu biegłego rewidenta, co zaowocowało ujęciem tych zagadnień w części VII znowelizowanej Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Norma w tej części wyznacza kierownika jednostki jako osobę odpowiedzialną za zapobieganie i wykrywanie oszustw i błędów, zaś na biegłego rewidenta nakłada obowiązek rozpoznania i oceny prawdopodobieństwa popełnienia takich czynów 124 J. Pfaff, Obowiązki biegłego rewidenta w przypadku wykrycia istotnej nieprawidłowości sprawozdania finansowego spowodowanej oszustwem, [w]: Sprawozdawczość i rewizja finansowa w procesie poprawy bezpieczeństwa obrotu gospodarczego materiały konferencyjne, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków, 2005, s

46 w jednostce. Niezbędne jest przy tym zachowanie zawodowego sceptycyzmu, który powinien wyrażać się krytycznym stosunkiem do uzyskanych dowodów badania, oraz szczególną wrażliwością na dowody badania, które są sprzeczne z przedstawionymi dokumentami albo oświadczeniami kierownictwa, lub też podważają ich wiarygodność. Zawodowy sceptycyzm powinien charakteryzować biegłego rewidenta w trakcie całego procesu badania od etapu jego planowania, aż do wydania ostatecznej opinii. W trakcie badania biegły rewident nie powinien ani zakładać, że kierownictwo jest nieuczciwe, ani też przyjmować, że jest bezwzględnie uczciwe. Dlatego też żadne uzyskane od kierownictwa oświadczenie, nie zwalnia biegłego od obowiązku uzyskania właściwych i dostatecznych dowodów badania o prawdziwości tego oświadczenia. Międzynarodowy Standard Rewizji Finansowej nr wymienia: w załączniku nr 1 przykłady czynników ryzyka oszustwa, w załączniku nr 2 przykłady procedur badania odpowiednich do oszacowanego ryzyka istotnych nieprawidłowości spowodowanych oszustwem, w załączniku nr 3 przykłady okoliczności wskazujących na możliwość popełnienia oszustw. Powyższy katalog nie jest zamknięty, lecz stanowi cenną wskazówkę dla biegłego rewidenta do wykonania bardziej szczegółowych badań, w przypadku stwierdzenia wystąpienia jednej lub kilku z omówionych powyżej okoliczności. Biegły rewident w przypadku ujawnienia oszustw i błędów powinien o tym niezwłocznie powiadomić na piśmie zwierzchnika osoby lub komórki, w której zdarzenia te miały miejsce. Jeżeli nieprawidłowości te dotyczą członków kierownictwa jednostki biegły rewident powinien powiadomić o tym organ nadzorujący kierownictwo badanej jednostki. Nie zwalnia to oczywiście biegłego rewidenta z obowiązku powiadomienia odpowiednich organów państwa w przypadku stwierdzenia nadużyć prawa w badanej jednostce. Wydaje się, że niemal każde sprawozdanie finansowe zawiera pewne nieprawidłowości. Ich wykrycie byłoby możliwe, aczkolwiek bardzo zwiększałoby czas i koszty przeprowadzanego badania. Dlatego przystępując do badania biegły rewident musi oszacować pewien poziom nieprawidłowości, które mogą pozostać nie wykryte, lub wykryte i nie poprawione, bez wprowadzania czytelnika sprawozdania finansowego w błąd. Oceniając nieprawidłowości należy posłużyć się poziomem istotności, czyli 125 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005,op. cit., s

47 poziomem do którego nie są one istotne i nie trzeba domagać się ich poprawy. W Założeniach koncepcyjnych sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych opracowanych przez Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości termin istotność zdefiniowano następująco: Dane informacje są istotne, jeżeli ich pominięcie lub zniekształcenie może wpłynąć na decyzje gospodarcze podejmowane przez użytkowników na podstawie sprawozdania finansowego. Istotność informacji zależy od kwoty pozycji lub błędu ocenianego w danych okolicznościach w wypadku pominięcia czy zniekształcenia tej pozycji. Istotność stanowi zatem próg czy granicę, a nie zasadniczą cechę, jaką muszą posiadać dane informacje, aby były użyteczne. 126 Biegły rewident przyjmuje, że istotne są takie nieprawidłowości sprawozdania finansowego, które powodują, iż przeciętny, rozsądny i kompetentny jego czytelnik podejmie taką decyzję i ocenę, które zmieniłyby się, gdyby do podjęcia decyzji służyło mu sprawozdanie wolne od nieprawidłowości. Wielkość współczynnika istotności jest to granica, do której biegły rewident skłonny jest tolerować nieprawidłowości badanego sprawozdania. Wielkość tego współczynnika można podawać jako wartość bezwzględną (np zł), lub co częściej ma miejsce jako wartość względną (np. 1 % przychodów ze sprzedaży). Ustalając wartość istotności, zwyczajowo wiąże się ją z kluczowymi wielkościami wynikającymi z badanego sprawozdania finansowego. Podobnie problem ten został zdefiniowany w punkcie 34 Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Najczęściej wykorzystywanymi wielkościami do ustalania istotności są suma bilansowa i wynik finansowy. Pomocniczo stosuje się także przychody ze sprzedaży, wielkość kapitałów własnych i aktywa netto. Wybrane przedziały wielkości bazowych stosowane do określania poziomu istotności przedstawia tabela 1.2. Związki istotności ze sprawozdaniem finansowym Tabela 1.2 Wielkość bazowa Dolna granica istotności Górna granica istotności Wynik finansowy brutto 5% 10% Suma bilansowa 0,5% 1% Wartość sprzedaży podstawowej 0,5% 1% Kapitały własne 1% 2% Aktywa netto 1% 2% Źródło: A. Helin, Techniki i metody badania sprawozdań finansowych, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2005, op. cit., s

48 Przy użyciu przytoczonych z praktyki badania sprawozdań finansowych przedziałów pomocnych w ustaleniu istotności oraz własnego osądu biegły rewident na wstępie badania określa poziom istotności ogólnej. Biegły rewident może także zastosować jednocześnie dwie granice istotności, np. 0,75% i 1% np. sumy bilansowej. Wówczas wszystkie błędy wyższe od 1% są istotne, zaś niższe od 0,75% - nieistotne. Błędy zawarte w przedziale od 0,75% do 1% wymagają indywidualnej oceny biegłego rewidenta. Podczas planowania badania sprawozdania finansowego i badania wstępnego ze względu na brak danych dotyczących rocznego sprawozdania finansowego biegły wyznacza tymczasowy poziom istotności na podstawie danych z lat poprzednich lub danych rzeczywistych za 10 czy 11 miesięcy badanego roku. Następnie po przedstawieniu sprawozdania finansowego do badania dokonuje on korekty wyliczonej i przyjętej wstępnie wartości istotności. 127 Dokonując weryfikacji nieprawidłowości należy zwrócić uwagę nie tylko na ich wartość (czy został przekroczony poziom istotności), ale także na ich rodzaj (jakość). Przykładami nieprawidłowości jakościowych są niewłaściwe lub nieprawidłowo określone i stosowane zasady rachunkowości, które mogą wprowadzić w błąd czytelnika sprawozdania finansowego. Takich nieprawidłowości nie należy rozpatrywać przy zastosowaniu kryterium wartościowego istotności. Biegły rewident na podstawie własnego osądu dokonuje wartościowania tych nieprawidłowości na istotne i nieistotne dla czytelnika sprawozdania finansowego. Jako przykład braku związku istotności błędu z jego wartością bezwzględną czy też względną, można podać przypadek oddania do użytku basenu olimpijskiego, który zamiast przepisowych 50 m ma 49,8 m. Błąd względny wynosi więc tylko 0,4% i można by go uznać za nieistotny. Jeśli jednak basen ten miał służyć jako obiekt olimpijski to okaże się, że nawet tak małe odchylenie od planu jest istotne i obiekt ten nie może być wykorzystywany zgodnie z zamierzeniami. Jeśli jednak jest to tylko zwykły basen pływacki, to odchylenie to będzie nieistotne. 128 Na podstawie przyjętej istotności ogólnej biegły rewident wyznacza następnie poziom istotności cząstkowych dotyczących poszczególnych sald kont i grup operacji. Istotności te można wyznaczyć na podstawie następującego wzoru: Z. Fedak, Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1998, s A. Hołda, Ryzyko badania w weryfikacji sprawozdań finansowych, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP, Warszawa 1997, s Z. Fedak, Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, op. cit., s. 187; alternatywne sposoby wyznaczania istotności cząstkowych wraz z ich krytyczną analizą zawiera opracowanie: M. Folcik, 48

49 Istotność cząstkowa = istotność ogólna x badane saldo lub grupa operacji wielkość bazowa gdzie: wielkość bazowa oznacza składnik przyjęty do wyliczenia istotności ogólnej. Sposób ustalania i wykorzystania istotności przedstawia schemat 1.5. Wyznaczona przez biegłego rewidenta 130 wielkość istotności ogólnej służy do oceny nieprawidłowości na poziomie całego sprawozdania finansowego. Natomiast wyznaczone istotności cząstkowe służą do oceny tych nieprawidłowości na poziomie poszczególnych składników sald lub grup operacji stanowiących podstawę sporządzenia sprawozdania finansowego. Ważnym jest uwzględnienie możliwości wystąpienia stosunkowo niewielkich nieprawidłowości, które samodzielnie nie powodują przekroczenia poziomu istotności cząstkowych, jednak zsumowane mają istotny wpływ na badane sprawozdanie finansowe. Na łączne nieskorygowane nieprawidłowości składają się: poszczególne nieprawidłowości wykryte przez biegłego rewidenta, wraz z wartością nieskorygowanych nieprawidłowości wykrytych podczas badań wcześniejszych okresów, pozostałe starannie oszacowane przez biegłego rewidenta nieprawidłowości, których nie można szczegółowo zidentyfikować (np. błędy wynikające z ekstrapolacji rezultatów badań wyrywkowych). 131 Dodatkowo należy zwrócić uwagę, iż podczas badań wyrywkowych biegły rewident może natrafić na błędy i anomalie. Te pierwsze powinny podlegać ekstrapolacji na całą badaną zbiorowość, tak aby biegły wyrobił sobie pogląd o skali błędów i mógł je porównać z przyjętą przez niego wartością istotności ogólnej lub cząstkowej. Jeśli na przykład biegły rewident zbadał reprezentatywną próbkę sald należności obejmującą 10% i natrafił w niej na błędne salda obejmujące 0,3% badanej próbki, to może zakładać na podstawie ekstrapolacji, że w ogólnym saldzie należności też znajduje się 0,3% sald błędnych. Istotność przy badaniu jednostkowych sprawozdań finansowych, Rachunkowość audytor nr 2/5, Warszawa Szerzej o wątpliwościach dotyczących wybory właściwego poziomu istotności przez biegłych rewidentów w: Z. Owczarek, Szacowanie istotności podczas badania sprawozdań finansowych, Rachunkowość audytor nr 2/5, Warszawa Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005, op.cit. s

50 Ustalanie i wykorzystanie istotności Schemat 1.5 Planowana istotność ogólna oparta na śródrocznych sprawozdaniach finansowych i innych informacjach Dostosowanie istotności ogólnej do cech jednostki (wyniki badania) Pełne badanie wiarygodności pozycji nietypowych i większych od planowanej istotności ogólnej oraz cząstkowych wykryte, nie poprawione błędy Wykryte błędy poprawione Opinia bez zastrzeżeń Określenie istotności cząstkowych (dopuszczalny błąd) Końcowa istotność ogólna oparta na rocznym sprawozdaniu finansowym Badanie wyrywkowe pozostałych pozycji wykryte, nie poprawione błędy Wykryte błędy suma wykrytych, nie poprawionych błędów Ekstrapolacja błędów na zbiorowość Rozważenie potrzeby dodatkowych badań Źródło: Z. Fedak, Zakończenie badania sprawozdania finansowego, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1998, s

51 Następnie porównuje otrzymaną kwotę stanowiącą 0,3% salda należności z istotnością cząstkową przyjętą dla należności. Przez anomalię zgodnie z MSRF nr rozumieć należy błąd powstały w wyniku odosobnionego zdarzenia, które nie powtórzyło się później w okolicznościach innych, niż ściśle określone i dlatego nie jest reprezentatywny dla błędów w danym zbiorze. Dlatego też taka anomalia nie powinna być brana pod uwagę przy ekstrapolacji na całą zbiorowość. Przy ekstrapolacji błędów, które nie są anomaliami należy jednak rozważyć wpływ, jaki będzie miało ewentualne pozostawienie anomalii nie poprawionej. Aby jednak uznać błąd za anomalię, biegły rewident musi osiągnąć wysoki stopień pewności, iż dany błąd nie jest reprezentatywny dla całej zbiorowości. Pewność tę biegły rewident zdobywa poprzez wykonanie dodatkowych badań danego zagadnienia. Przykładem anomalii może być błędna metoda wyliczenia kosztu własnego sprzedanych produktów w jednym konkretnym oddziale jednostki. Jeśli biegły uzyska wystarczającą pewność, że błąd ten popełniono tylko w tym jednym oddziale, to może przyjąć, iż błąd ten jest anomalią przy badaniu poprawności wyliczenia kosztu własnego sprzedanych produktów w całej jednostce, i nie powinien ekstrapolować go na całą badaną zbiorowość. Określenie przez biegłego rewidenta poziomu istotności ogólnej i istotności cząstkowych jest niezwykle ważną czynnością wykonywaną w fazie planowania i weryfikowaną w trakcie trwania badania sprawozdania finansowego wpływającą na rodzaj wydawanej opinii. Dlatego też ta tematyka wymaga szerszego spopularyzowania, zarówno w kręgu biegłych rewidentów, jak i kandydatów na biegłych rewidentów. Poprawne określenie poziomu istotności pozwala odróżnić nieprawidłowości istotne od tych nieistotnych. Warto także zwrócić uwagę na uwzględnianie możliwości wystąpienia oszustw w badanych sprawozdaniach finansowych, już na etapie planowania badania, przy określaniu istotności i ryzyka badania. Zastosowanie przedstawionych metod określania poziomów istotności, oraz odróżnianie błędów od anomalii pozwoli na podniesienie poziomu świadczonych usług przez biegłych rewidentów, co przełoży się na wzrost zaufania ostatecznych odbiorców ich opinii. W Normie wykonywania zawodu biegłego rewidenta nr 1 znalazł się zapis o konieczności poinformowania o przyjętym poziomie istotności w dokumentacji rewizyjnej z badania. Zawarcie tej informacji w dokumentacji rewizyjnej pozbawia praktycznie szans na jej poznanie przez odbiorców opinii o badanym sprawozdaniu 132 Tamże, s

52 finansowym. Problemem jest zatem sposób i forma poinformowania odbiorców opinii o przyjętym poziomie istotności, który jednocześnie jest granicą nieprawidłowości przyjętych za nieistotne. Zdaniem autora tego opracowania informacja o przyjętym poziomie istotności ogólnej oraz istotnościach cząstkowych najważniejszych pozycji badanego sprawozdania powinna znaleźć się w raporcie z badania. Dzięki temu szerszy krąg odbiorców zbadanego sprawozdania finansowego będzie miał możliwość zapoznania się z przyjętymi poziomami istotności, co pozwoli na oszacowanie ewentualnych nieprawidłowości, które mogły zostać ujawnione przez biegłego rewidenta, a których poprawy się nie domagał. Obowiązek ten należałoby wprowadzić do normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta, która określa również szczegółowo treść raportu z badania. Ryzyko badania towarzyszy każdemu etapowi pracy biegłego rewidenta i oznacza możliwość nie wykrycia przez biegłego rewidenta istotnych nieprawidłowości w zbadanym sprawozdaniu finansowym. Biegły powinien zarządzać ryzykiem badania w celu jego ograniczenia do możliwie niskiego poziomu. Na ryzyko to składają się: ryzyko nieodłączne które wynika z czynników zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych i jest efektem błędów, nieprawidłowości oraz nadużyć; szacowane na podstawie znajomości badanej jednostki i doświadczenia biegłego rewidenta, ryzyko kontroli polega na tym, iż system kontroli wewnętrznej jednostki gospodarczej nie zapobiega powstaniu uchybień wynikających z ryzyka nieodłącznego, ani ich nie wykrywa, ani nie poprawia; szacowane na podstawie oceny systemu kontroli wewnętrznej w badanej jednostce, ryzyko przeoczenia to możliwość nie wykrycia istotnych uchybień sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta wynikających z ryzyka nieodłącznego i ryzyka kontroli; jedyne ryzyko, na które wpływ ma biegły rewident. Strukturę rodzajową ryzyka badania i przykłady czynników wpływających na jego poziom zawiera schemat 1.6. Warto zwrócić uwagę na następujące problemy występujące podczas szacowania ryzyka badania: 133 wzajemne powiązanie jego składowych, możliwość przekroczenia przez ryzyko wartości 100% przy różnych kombinacjach ryzyka nieodłącznego i ryzyka kontroli, zależności pomiędzy istotnością a ryzykiem przeoczenia. 133 Szerzej na ten temat w: M.Folcik, B. Janusz, Model ryzyka badania w praktyce spojrzenie krytyczne, Rachunkowość audytor nr 4/11, Warszawa

53 Charakterystyka ryzyka badania sprawozdania finansowego Schemat 1.6 Ryzyko badania (RB) Ryzyko, że dane zawarte w sprawozdaniu finansowym mogą być nieprawidłowe Ryzyko nieodłączne (RN) Ryzyko kontroli (RK) Ryzyko przeoczenia (RP) Ryzyko wynikające z rodzaju jednostki gospodarczej i jej środowiska Ryzyko, że kontrola wewnętrzna nie zapobiega i nie wykrywa istotnych błędów Ryzyko, że biegły rewident nie wykryje nieprawidłowości, które mogą istnieć Zewnętrzne Wewnętrzne Biegły rewident może kształtować poziom (RP) Makroekonomiczne Recesja? Powiązania międzynarodowe? Prawo? Branżowe Zmiany w technologii? Upadłość (schyłek działalności)? Jakość zarządzania? Możliwość nadużyć? Zła wycena? Skradzione, zepsute, uszkodzone dobra? Organizacja? Oszacowane ryzyko nieodłączne jest wykorzystywane przy planowaniu badania Pewność pochodząca z badań zgodności, gdy zamierza się polegać na kontrolach wewnętrznych Prawdopodobieństwo zmowy kierownictwa w celu nadużycia Nieodpowiednia wielkość próbki? Nieodpowiednia metoda wyboru próbki? Ryzyko badania wyrywkowego Pewność wynikająca z badań wiarygodności drogą przeglądu analitycznego Wadliwy projekt testu? Test źle wykonany? Zła interpretacja wyników testu Ryzyko nie wynikające z badania wyrywkowego Źródło: Z. Fedak, Metody i technika rewizji sprawozdań finansowych, op. cit., s

54 Wykorzystując sprawozdanie finansowe nawet zweryfikowane przez biegłego rewidenta należy pamiętać, iż na skutek występowania ryzyka badania nie ma całkowitej pewności co do jego prawidłowości, jednak zaufanie do danych wykazanych w zbadanym przez biegłego rewidenta sprawozdaniu finansowym może być większe. W sprawozdaniu finansowym mogą pozostać nie wykryte nieprawidłowości wynikające z przyjętego poziomu istotności oraz ryzyka badania, co powinno być uwzględnione przez wszystkich odbiorców sprawozdania finansowego. 1.4 Dokumentacja badania w realizacji potrzeb informacyjnych użytkowników sprawozdań finansowych Przeprowadzone przez biegłego rewidenta badania zgodności i wiarygodności powinny pozwolić na uzyskanie dowodów badania, czyli wszystkich informacji, które mogą być wykorzystane do sformułowania opinii z badania. Zebrane w trakcie badania dowody powinny być właściwe merytorycznie (odpowiednie) oraz wystarczające ilościowo. Uzyskane dowody muszą posiadać odpowiednią moc dowodową, o której decyduje: 134 źródło pochodzenia, sposób uzyskania, forma występowania, zawarta treść, okoliczności, które towarzyszą ich uzyskaniu. Klasyfikację dowodów badania według różnych kryteriów przedstawia schemat 1.7 Biegły rewident powinien zgromadzić odpowiednie dowody badania dla każdej weryfikowanej pozycji sprawozdania finansowego. Zatem na przykład dowód badania potwierdzający dane sprawozdawcze w aspekcie wyceny nie może zastąpić innych dowodów badania w aspekcie istnienia. Praktyka badania sprawozdań finansowych wskazuje jednak, iż możliwe i wskazane jest uzyskiwanie takich dowodów badania, które potwierdzają różne aspekty tego badania. Powiązanie rodzajów badania z uzyskiwanymi dowodami badania przedstawia schemat Rewizja sprawozdań finansowych pod redakcją D. Krzywdy, op. cit., s

55 Klasyfikacja dowodów badania Schemat 1.7 Dowody badania Źródło pochodzenia dowodów badania Uzyskane ze źródeł wewnętrznych Uzyskane ze źródeł zewnętrznych Rodzaj dowodów badania Wizualne Pisemne Ustne Pisemne Ustne Relacje z bezpośredniego oglądu Oświadczenia osób trzecich Wyniki przeprowadzonych szacunków Relacje, trendy liczbowe Postać dowodów badania Dokumentacja księgowa Oświadczenia kadry zarządzającej kierownika jednostki oraz pozostałego personelu Relacje, trendy liczbowe Źródło: Rewizja sprawozdań finansowych pod redakcją D. Krzywdy, op. cit., s. 98. Schemat 1.8 Powiązanie rodzajów badania z uzyskiwanymi dowodami badania Rodzaje badania Dowody badania Sprawdzenie z natury Relacja z bezpośredniego oglądu Potwierdzenie zewnętrzne Pisemne stanowiska stron trzecich Sprawdzenie Dokumentacja, wynik szacunków Obserwacja Relacja z bezpośredniego oglądu Zapytanie (wywiad) Dokonywanie obliczeń i analiza Stanowisko badanej jednostki Stwierdzone relacje, trendy liczbowe, wynik szacunków Źródło: Rewizja sprawozdań finansowych pod redakcją D. Krzywdy, op. cit., s

56 Należy pamiętać, że zebrane dowody badania najczęściej uprawdopodobniają, a nie rozstrzygają badane stwierdzenie. Uzyskiwany poziom pewności rośnie, jeżeli różne dowody wzajemnie potwierdzają badane stwierdzenia. W przypadku stwierdzenia sprzecznych informacji pochodzących z różnych dowodów badania, należy zastosować dodatkowe procedury badania, aby sprzeczność taką wyjaśnić. Badanie należy przeprowadzić w sposób gospodarny, biorąc pod uwagę relacje kosztów uzyskania informacji do ich użyteczności. Jednak uzyskanie nieodzownych dowodów badania nie może zostać ograniczone pomimo trudności i wysokich kosztów. Dokonując oceny, czy zebrane dowody badania można uznać za odpowiednie i wystarczające, uwzględnić należy następujące czynniki: 135 rodzaj i poziom ryzyka nieodłącznego, poziom ryzyka kontroli, jakość systemu księgowości i kontroli wewnętrznej, istotność badanej pozycji sprawozdawczej i jej podatność na nadużycia (oszustwa) i błędy, doświadczenia z poprzednich badań. Jakość dowodów badania wynika ze źródła ich pozyskania oraz ich rodzaju. W praktyce przejęło się stosować następujące sposoby postępowania: 136 dowód badania otrzymany od strony trzeciej jest bardziej godny zaufania niż pochodzący od badanej jednostki; uwzględnić należy jednak fakt czy strona trzecia, od której otrzymano dowód nie jest powiązana z badaną jednostką gospodarczą, dowód badania uzyskany od jednostki jest bardziej wiarygodny jeżeli system księgowości i kontroli wewnętrznej badanej jednostki gospodarczej działa skutecznie, dowody badania otrzymane lub sporządzone bezpośrednio przez biegłego rewidenta są bardziej godne zaufania niż dowody otrzymane od lub za pośrednictwem badanej jednostki, pisemne dowody badania są bardziej godne zaufania aniżeli ustne informacje; choć i takie można uwiarygodnić sporządzając odpowiednią notatkę, oryginalne dokumenty są bardziej wiarygodne od tych, które występują w postaci fotokopii lub faksymiliów. 135 Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. IV pkt 27, s Tamże, s. 50 oraz Międzynarodowy Standard Rewizji Finansowej nr 500 Dowody badania, op. cit. s

57 Do dowodów badania zalicza się również pisemne oświadczenie kierownictwa badanej jednostki gospodarczej noszące datę wyrażenia opinii i stwierdzające: 137 odpowiedzialność kierownika jednostki za rzetelność i prawidłowość sporządzonego sprawozdania finansowego, ujawnienie i poinformowanie biegłego rewidenta o wszystkich istotnych, znanych badanej jednostce zdarzeniach dotyczących okresu objętego badaniem, jakie nastąpiły między dniem bilansowym a datą wyrażenia opinii, przekazanie kompletnych informacji o zobowiązaniach warunkowych jednostki. Pomimo uzyskania stosownych oświadczeń biegły rewident nie jest zwolniony z przeprowadzenia właściwych badań zmierzających do sprawdzenia czy kierownictwo jednostki jest dobrze poinformowane i czy informacje zawarte w oświadczeniu można uznać za uzasadnione. Dowody badania, które w sposób trwały przedstawiają metody, przebieg oraz wyniki badania, a także inne czynności wykonane przez biegłego rewidenta określa się ogólną nazwą dokumentacji roboczej. Jest ona zasadniczą częścią tak zwanej dokumentacji rewizyjnej. Na dokumentację tą składają się: dokumenty inicjujące badanie, dokumenty robocze oraz dokumenty stanowiące rezultat z przeprowadzonych badań. Dokumentacja rewizyjna powinna udokumentować w sposób jasny i przejrzysty wszystkie istotne ustalenia dotyczące badanego sprawozdania finansowego, które pozwalają uzasadnić wyrażaną opinię. Powinna ona pozwolić biegłemu rewidentowi nieuczestniczącemu w badaniu na prześledzenie w racjonalnym czasie przebiegu tego badania i podstaw wyrażenia opinii o sprawozdaniu finansowym. Może mieć ona postać pisemną, nośników elektronicznych, filmów lub inną zapewniającą trwałość zapisu informacji przez wymagany okres ich przechowania. Dokumentacja rewizyjna przygotowana przez biegłego rewidenta obejmuje z reguły: 138 wyszczególnienie warunków badania i dodatkowych zadań wynikających z umowy o badanie sprawozdania finansowego, egzemplarz sprawozdania finansowego i ewentualnie sprawozdania z działalności jednostki, przedłożonego do badania oraz o którym wyrażono w opinii i raporcie zdanie, jeżeli różnią się między sobą; o ile wersje te znacząco różnią się od siebie także wykaz zmian, np. w formie polecenia księgowania (PK), kopię wyrażonej opinii i raportu z badania, 137 Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. IV pkt 28, s Tamże, s

58 plan i program badania oraz ich modyfikacje wraz z oceną ryzyka nieodłącznego, ryzyka kontroli w badanej jednostce oraz ryzyka przeoczenia i zmian w tym zakresie, wyznaczenie granicy istotności, oświadczenia kierownika badanej jednostki: o kompletnym i prawidłowym ujęciu w księgach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym wszystkich zdarzeń gospodarczych dotyczących badanego okresu, ujawnieniu zobowiązań warunkowych, powiadomieniu o istotnych zdarzeniach, jakie nastąpiły po dniu bilansowym, kopię ewentualnego pisma powiadamiającego kierownictwo jednostki lub jej organy nadzorcze o stwierdzonych nadużyciach lub dużym prawdopodobieństwie ich popełnienia bądź naruszeniach prawa, kopię ewentualnego pisma skierowanego do kierownika jednostki na temat stwierdzonych w toku badania niedociągnięć oraz sposobów ich usunięcia, dokumentację roboczą obejmującą w szczególności: informacje o branży oraz środowisku prawnym i gospodarczym, w którym działa jednostka, informacje o statusie prawnym i organizacji badanej jednostki, wyciągi lub kopie ważnych dokumentów prawnych, umów, itp. dowody rozpoznania przez biegłego rewidenta systemu księgowości, w tym także prowadzonej za pomocą komputera oraz kontroli wewnętrznej badanej jednostki, dowody przeprowadzonej przez biegłego rewidenta analizy sprawności działania systemu kontroli wewnętrznej jednostki, zwłaszcza gdy zaufał jej działaniu, wyniki analizy wiarygodności operacji i sald oraz znaczących wskaźników i trendów, dokumentację informującą o rodzaju, zakresie, terminach i wynikach przeprowadzonych badań, w tym obserwacji spisu z natury, wykorzystane ustalenia kontroli zewnętrznej i rewizji wewnętrznej, rzeczoznawców lub biegłych rewidentów działających w imieniu innych podmiotów uprawnionych, którym zlecono zbadanie określonych wycinków działalności badanej jednostki, wraz z dowodami zbadania wiarygodności tych ustaleń, 58

59 kopie pism lub notatki dotyczące zagadnień omawianych z badaną jednostką, ustalenia biegłego rewidenta dotyczące istotnych zagadnień badania. Na podstawie opracowanej dokumentacji rewizyjnej 139 biegły rewident wydaje opinię o zbadanym sprawozdaniu finansowym oraz o będących podstawą jego sporządzenia księgach rachunkowych. Wydanie opinii o badanym sprawozdaniu finansowym jest głównym celem badania. W pisemnej opinii biegły rewident stwierdza czy badane sprawozdanie finansowe jest prawidłowe oraz rzetelnie i jasno przedstawia sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy badanej jednostki. 140 Sytuację majątkową badanej jednostki gospodarczej przedstawiają aktywa bilansu, sytuację finansowa pasywa, zaś wynik finansowy szczegółowo prezentowany jest w rachunku zysków i strat. Ocena prawidłowości sprawozdania finansowego to weryfikacja zgodności z prawem (ustawą o rachunkowości, MSSF/MSR, przepisami szczegółowymi). Rzetelność to wierne, zgodne z prawdą materialną odzwierciedlenie rzeczywistości, zaś jasność to jednoznaczne, pełne, przedstawienie informacji o jednostce gospodarczej bez upiększeń i zaciemnień. 141 Opinia jest wydawana zawsze o ostatecznej wersji sprawozdania finansowego, czyli takiej, która uwzględnia wprowadzone na wniosek biegłego rewidenta zmiany sprawozdania finansowego. Sporządzona opinia jest przedstawiana badanej jednostce wraz z uzupełniającym ją raportem. Poszczególne ich strony powinny być ponumerowane i parafowane. Opinia i raport powinny być opatrzone tą samą datą, czyli datą zakończenia badania, która nie może być wcześniejsza niż data sporządzenia i podpisania sprawozdania finansowego. Opinia o sprawozdaniu finansowym jest ogólną oceną informacji w nim zawartych dokonaną przez biegłego rewidenta, która wynika z dowodów badania przeprowadzonego zgodnie z normami i zawodowym osądem biegłego rewidenta. Ogólna ocena nie jest prostym odzwierciedleniem ocen wyników z badania poszczególnych zagadnień, lecz polega na sklasyfikowaniu przez biegłego rewidenta poszczególnych ustaleń, które uwzględniają ich wpływ na prawidłowość, rzetelność i jasność całego sprawozdania finansowego. Opinia biegłego rewidenta może być wydana w następującej postaci: opinia bez zastrzeżeń, 139 Szerzej na temat dokumentacji biegłego rewidenta w: A. Kwasiborski, Dokumentacja czynności końcowych badania sprawozdania finansowego, Rachunkowość audytor nr 3/8, Warszawa 2005 oraz A. Kwasiborski, Dokumentacja planowania badania sprawozdania finansowego, Rachunkowość audytor nr 2/5, Warszawa Z. Fedak, Rewizja rocznych sprawozdań finansowych cz. I, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1996, s Rewizja sprawozdań finansowych pod redakcją D. Krzywdy, op. cit., s

60 opinia bez zastrzeżeń z uzupełniającym objaśnieniem, opinia z zastrzeżeniem, opinia z zastrzeżeniem z uzupełniającym objaśnieniem, opinia negatywna, odmowa wyrażenia opinii (prezentowana jako stanowisko biegłego rewidenta). Wyrażenie opinii innej niż bez zastrzeżeń powinno być zawsze uzasadnione i zawierać wskazanie przyczyn zajęcia takiego stanowiska. Każdorazowo wskazać należy na zasięg zastrzeżeń i określić w miarę możliwości liczbowo wpływ kwestionowanego zjawiska na badane sprawozdanie finansowe. W razie wykrycia przez biegłego rewidenta nieprawidłowości sprawozdania finansowego nieprzekraczających ustalonych istotności uzasadnione jest wydanie opinii bez zastrzeżeń zgodnie z pkt 66 Normy numer 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta. 142 Jeśli biegły rewident uzna, że wykryte i nie skorygowane przez jednostkę nieprawidłowości są istotne to powinien on rozważyć możliwość wydania opinii z badania w wersji innej niż podstawowa. Opinia z zastrzeżeniem jest wyrażana, gdy biegły rewident nie może wydać opinii bez zastrzeżeń, ale skutki różnic poglądów biegłego rewidenta i kierownictwa jednostki lub ograniczenie zakresu badań nie są na tyle istotne, a ich zakres na tyle szeroki, aby konieczne było wydanie opinii negatywnej lub odmowa wyrażenia opinii. Biegły rewident powinien odstąpić od wyrażenia opinii 143, jeżeli skutki ograniczenia zakresu badania są na tyle istotne, a ich zasięg na tyle szeroki, że niemożliwym jest uzyskanie przez biegłego rewidenta dostatecznych i odpowiednich dowodów badania, aby wyrazić opinię o sprawozdaniu finansowym. Opinia negatywna wydawana jest zaś, jeśli skutki różnic poglądów biegłego rewidenta i kierownictwa mają na tyle istotny wpływ na badane sprawozdanie finansowe, a ich zasięg jest na tyle szeroki, że wyrażenie opinii z zastrzeżeniem nie wystarcza, aby podkreślić, iż sprawozdanie wprowadza czytelnika w błąd lub jest niekompletne. W celu sprecyzowania zasad wydawania opinii przez biegłych rewidentów Krajowa Izba Biegłych Rewidentów opracowała i wydała Wskazówki w sprawie sporządzania opinii z badania sprawozdania finansowego. 144 Powiązania różnych okoliczności 142 Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. X pkt 66, s Przykłady okoliczności powodujących odmowę wyrażenia opinii w: A.J. Konopacki, Odmowa wyrażenia opinii, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa Wskazówki w sprawie sporządzania opinii z badania sprawozdania finansowego, Biuletyn KIBR nr 57, Warszawa

61 z rodzajami wydanej opinii przedstawia tabela 1.3, zaś wpływ na opinię oceny zdolności badanej jednostki do kontynuacji działalności przedstawia tabela 1.4. Rodzaj okoliczności Ograniczenie zakresu badania Odstępstwa od obowiązujących zasad rachunkowości lub innych przepisów prawa, nieprawdziwe dane Zagrożenie kontynuacji działalności Zestawienie warunków decydujących o rodzaju wydanej opinii Opinia bez zastrzeżeń Nie było ograniczenia lub nie jest ono istotne Nie było odstępstwa lub jest ono nieistotne Brak zagrożenia Opinia z zastrzeżeniem Ograniczenie istotne Odstępstwo jest istotne, ale nie zniekształca sprawozdania finansowego jako całości Poważne zagrożenie, a jednostka nie poinformowała o tym Opinia negatywna Odstępstwo jest bardzo istotne i zniekształca sprawozdanie finansowe Bardzo poważne zagrożenie, a jednostka nie poinformowała o tym. Nieuzasadnione założenie kontynuacji działalności Tabela 1.3 Odmowa wyrażenia opinii Ograniczenie jest bardzo istotne, wobec czego niepewność nie pozwala wyrazić opinii o sprawozdaniu finansowym Bardzo poważne zagrożenie, a stopień niepewności co do przetrwania jednostki jest znaczny Źródło: Wskazówki w sprawie sporządzania opinii z badania sprawozdania finansowego, op. cit., s. 33. Tabela 1.4 Wpływ na opinię oceny zdolności badanej jednostki do kontynuacji działalności Stwierdzony stan Wpływ na opinię 1. Nie zachodzą poważne ograniczenia kontynuacji działalności przez jednostkę 2. Istnieją poważne zagrożenia dla kontynuacji działalności, przy czym: a) jednostka informuje o nich we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego b) jednostka informuje o nich we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego, ale stopień niepewności co do przetrwania jednostki, mimo podjętych działań, jest znaczny c) jednostka nie informuje lub informuje w sposób niepełny w sprawozdaniu finansowym o poważnych zagrożeniach dla kontynuacji działalności 3. Założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne (dotyczy to również przypadku, gdy jednostka we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego informuje o istnieniu poważnych zagrożeń dla kontynuacji działalności Temat kontynuacji działalności w opinii pomija się Uzupełniające objaśnienie na temat zagrożeń dla kontynuacji działalności zamieszcza się tak jak wszystkie objaśnienia po opinii właściwej lub objaśnienie jak wyżej poprzedza opinię właściwą tak jak w przypadku zastrzeżenia Biegły rewident odstępuje od wyrażenia opinii Zależnie od wagi i stopnia zagrożenia możliwości kontynuowania działalności przez jednostkę opinia z zastrzeżeniem lub opinia negatywna, gdyż jednostka nie przedstawia rzetelnie stanu faktycznego Opinia negatywna, gdyż przyjęte przez jednostkę zasady wyceny aktywów i pasywów nie są prawidłowe (nie są adekwatne do stanu faktycznego) Źródło: Wskazówki w sprawie sporządzania opinii z badania sprawozdania finansowego, op. cit., s

62 Zgodnie z pkt 71 Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta opinia powinna zawierać co najmniej następujące człony: 145 a) tytuł Opinia niezależnego biegłego rewidenta, a w przypadku odmowy wyrażenia opinii - Stanowisko niezależnego biegłego rewidenta i wskazanie adresata opinii, którym jest organ zatwierdzający sprawozdanie finansowe lub dokonujący wyboru podmiotu uprawnionego do badania, b) nazwę, określenie formy prawnej oraz siedziby jednostki, której sprawozdanie finansowe stanowi przedmiot opinii, c) wstęp, który zawiera identyfikację słowną i liczbową poszczególnych elementów sprawozdania finansowego, o którym jest wyrażana opinia; wskazanie daty, na którą bilans sporządzono i okresu trwania roku obrotowego oraz ważne stwierdzenie, że za przedłożone do badania sprawozdanie finansowe odpowiada kierownik jednostki, natomiast zadaniem biegłego rewidenta było wyrażenie opinii, czy sprawozdanie finansowe przekazuje rzetelnie i jasno obraz sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki i czy jest ono prawidłowe, to jest zgodne z przyjętymi zasadami (polityką) rachunkowości oraz stwierdzenie o prawidłowości ksiąg rachunkowych stanowiących podstawę sporządzenia sprawozdania finansowego, d) określenie zasad, wynikających przede wszystkim z ustawy o rachunkowości, a także norm, według których przeprowadzono badanie i wskazanie, że polegają one na takim zaplanowaniu i przeprowadzeniu badania, które obejmuje: zbadanie poprawności przyjętych i stosowanych przez jednostkę zasad (polityki) rachunkowości i ocenę zasadności znaczących szacunków, sprawdzenie, w przeważającej mierze w sposób wyrywkowy, dowodów i zapisów księgowych, z których wynikają liczby i informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym, całościową ocenę sprawozdania finansowego. Opinia powinna zawierać zapis, iż zdaniem biegłego rewidenta przeprowadzone badanie umożliwiło mu uzyskanie wystarczającej pewności dla wyrażenia miarodajnej opinii o sprawozdaniu finansowym i stanowiących podstawę jego sporządzenia księgach rachunkowych, zaś jeżeli nie było to możliwe biegły rewident wskazuje na czynniki ograniczające, 145 Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., roz. X pkt 71, s

63 e) opinię właściwą, określającą przyjęte do oceny kryteria (może to być ustawa o rachunkowości i wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze lub MSR oraz w zakresie w nich nieuregulowanym ustawa o rachunkowości i wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze oraz ewentualnie inne przepisy z podaniem ich nazwy) i jednoznacznie stwierdzającą, czy badane sprawozdanie finansowe, obejmujące zarówno dane liczbowe, jak i wyjaśnienia słowne: przedstawia w sposób rzetelny i jasny wszystkie istotne dla oceny sytuacji jednostki informacje, w tym również wskazujące na poważne zagrożenia dla kontynuowania przez nią działalności, zostało sporządzone, we wszystkich istotnych aspektach prawidłowo, to jest w zgodzie z przyjętymi zasadami (polityką) rachunkowości, wynikającymi z: ustawy o rachunkowości i wydanych na jej podstawie przepisów wykonawczych lub MSR, MSSF oraz związanych z nimi interpretacji ogłoszonych w formie rozporządzeń Komisji Europejskiej, a w zakresie nieuregulowanym przez MSR z wymogami ustawy o rachunkowości i wydanymi na jej podstawie przepisami wykonawczymi, zostało sporządzone na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg rachunkowych, jest zgodne z wpływającymi na treść sprawozdania finansowego przepisami prawa, postanowieniami statutu lub umowy jednostki. W przypadku zamieszczenia zastrzeżenia podaje się je przed opinią właściwą, która wtedy rozpoczyna się od słów: Z wyjątkiem zgłoszonych wyżej zastrzeżeń.... Również przed opinią właściwą podaje się uzasadnienie wyrażenia opinii negatywnej. Po opinii właściwej podaje się ewentualne uzupełniające objaśnienia, rozpoczynając je od słów Nie zgłaszając (dodatkowych) zastrzeżeń pragniemy zwrócić uwagę, że.... f) imię, nazwisko, numer ewidencyjny nadany przez Krajową Radę Biegłych Rewidentów i własnoręczny podpis biegłego rewidenta przeprowadzającego lub kierującego badaniem oraz nazwę i adres podmiotu uprawnionego oraz imię, nazwisko, numer ewidencyjny nadany przez Krajową Radę Biegłych Rewidentów i własnoręczny podpis biegłego rewidenta reprezentującego podmiot uprawniony, w imieniu którego biegły rewident przeprowadzał badanie, 63

64 Jeżeli biegły rewident przeprowadzający badanie i reprezentujący podmiot uprawniony jest tą samą osobą, to albo składa on podwójnie podpis, albo składa tylko podpis jako biegły rewident reprezentujący podmiot uprawniony z wyraźnym wskazaniem, że jest on jednocześnie tą samą osobą, która kierowała badaniem lub je przeprowadzała. g) siedzibę podmiotu uprawnionego i datę opinii. Raport uzupełniający opinię z badania powinien, zgodnie z postanowieniami art. 65 ust. 5 ustawy o rachunkowości, zawierać co najmniej: 146 a) dane identyfikujące badaną jednostkę na które składają się informacje o: nazwie, formie prawnej, adresie siedziby, zarejestrowanym i rzeczywistym przedmiocie działalności jednostki, podstawie prawnej działalności (organ rejestrowy i data wpisu do rejestru), rejestracji podatkowej i statystycznej jednostki, kapitale (funduszu) podstawowym i własnym jednostki na dzień bilansowy; jej właścicielach i zmianach struktury własności, jakie nastąpiły w badanym roku obrotowym oraz do dnia zakończenia badania; jednostkach powiązanych z badaną jednostką, kierowniku jednostki (skład zarządu) i zmianach, jakie nastąpiły w tym zakresie w badanym roku obrotowym oraz do dnia zakończenia badania, b) informacje o sprawozdaniu finansowym za rok poprzedzający czy i przez kogo było badane, rodzaju opinii, dacie zatwierdzenia, sposobie podziału zysku (pokrycia straty), dacie jego ogłoszenia (złożenia do ogłoszenia) z podaniem numeru Monitora Polskiego B lub Monitora Spółdzielczego oraz złożenia w Krajowym Rejestrze Sądowym; jeżeli sprawozdanie finansowe nie zostało zatwierdzone, należy to zaznaczyć wraz z podaniem tego przyczyn, c) dane identyfikujące podmiot uprawniony i biegłego rewidenta przeprowadzającego w jego imieniu badanie jednostki: nazwa, adres siedziby oraz numer rejestracyjny podmiotu uprawnionego, imię, nazwisko i numer ewidencyjny biegłego rewidenta, powołanie na umowę o badanie ze wskazaniem daty jej zawarcia oraz organu, który wybrał do badania podmiot uprawniony, okres przeprowadzania badania w siedzibie jednostki oraz jej oddziałach, 146 Tamże, op. cit., roz. XI pkt 73, s

65 deklaracja niezależności od badanej jednostki podmiotu uprawnionego i biegłego rewidenta w rozumieniu art. 66 ust. 2 ustawy o rachunkowości, d) stwierdzenie, że nie nastąpiły ograniczenia zakresu badania (ewentualnie jakie miały miejsce), zaś kierownik jednostki złożył wszystkie żądane przez biegłego rewidenta oświadczenia, wyjaśnienia i informacje, względnie stwierdzenie jakich danych podania odmówił, e) przedstawienie istotnych, właściwych dla jednostki, wielkości bezwzględnych i wskaźników charakteryzujących jej wynik finansowy oraz sytuację majątkową i finansową za rok obrotowy i dwa lata poprzedzające, ze wskazaniem tych czynników, które istotnie negatywnie wpływają na wyniki i sytuację jednostki, a zwłaszcza poważnie zagrażają możliwości kontynuowania przez nią działalności w niezmienionym istotnie zakresie, 147 f) ocenę prawidłowości stosowanego systemu księgowości, która obejmuje: stwierdzenie, czy jednostka posiada aktualną dokumentację opisującą przyjęte przez nią zasady (politykę) rachunkowości, ocenę zasadności i ciągłości stosowanych zasad (polityki) rachunkowości, w tym prawidłowości otwarcia ksiąg rachunkowych, ocenę prawidłowości dokumentacji operacji gospodarczych, ocenę rzetelności, bezbłędności i sprawdzalności ksiąg rachunkowych, w tym także prowadzonych za pomocą komputera, powiązania dokonanych w nich zapisów z dowodami księgowymi oraz sprawozdaniem finansowym, ocenę stosowanych metod zabezpieczenia dostępu do danych i systemu ich przetwarzania za pomocą komputera, stwierdzenie przeprowadzenia, zgodnie z ustawą o rachunkowości, inwentaryzacji aktywów i pasywów oraz rozliczenia i ujęcia w księgach jej wyników, ocenę właściwej ochrony dokumentacji księgowej, ksiąg rachunkowych i sprawozdań finansowych. Ocena prawidłowości działania kontroli wewnętrznej w jednostce polega na stwierdzeniu, czy i jakie odcinkowe systemy kontroli wewnętrznej wiążące się 147 Szerzej o wpływie zagrożeń kontynuacji działalności na opinię biegłego rewidenta w: W. Bień, Opinia biegłego rewidenta o istotnych zagrożeniach działalności badanej jednostki, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa

66 z badanym sprawozdaniem finansowym istnieją, a jeżeli tak, to czy działają one poprawnie. g) informacje o niektórych, istotnych pozycjach sprawozdania finansowego, wymagające, zdaniem biegłego rewidenta, zamieszczenia. Przykładowo mogą to być informacje: strukturze rzeczowej i własnościowej środków trwałych (własne, przyjęte w leasing, wynajęte), stopniu ich zużycia i zmianach w tym zakresie, relacji cen nabycia (zakupu) papierów wartościowych do ich wyższej wartości rynkowej, strukturze czasowej należności z tytułu dostaw i usług na dzień bilansowy i na dzień badania oraz relacji odpisów aktualizujących do kwoty wymaganej zapłaty, rezerwach na zobowiązania i potencjalnych zobowiązaniach z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń itp. W tej pozycji raportu szczegółowo omawia się zagadnienia stanowiące powód wyrażenia innej opinii aniżeli bez zastrzeżeń. Nie wskazane jest powtarzanie danych liczbowych i informacji zawartych w dodatkowych informacjach i objaśnieniach. h) informacje o wyniku zbadania kompletności i poprawności sporządzenia: wprowadzenia do sprawozdania finansowego, dodatkowych informacji i objaśnień, sprawozdania z działalności jednostki. Jeżeli informacja dodatkowa nie jest kompletna, należy o tym poinformować w raporcie; brak określonych informacji, wpływający istotnie ujemnie na rzetelność sprawozdania finansowego, powinien stanowić powód wyrażenia opinii z zastrzeżeniem. i) informacje o istotnych naruszeniach prawa wpływających na sprawozdanie finansowe, a także statutu lub umowy jednostki stwierdzonych podczas badania; informacje o nieprawidłowościach nie wpływających istotnie na obraz jednostki przekazywany przez sprawozdanie finansowe można przekazać kierownikowi jednostki w odrębnym piśmie, j) imię, nazwisko, numer ewidencyjny i własnoręczny podpis biegłego rewidenta przeprowadzającego lub kierującego badaniem oraz nazwę i dane identyfikujące oraz imię, nazwisko, numer ewidencyjny i własnoręczny podpis biegłego rewidenta 66

67 reprezentującego podmiot uprawniony, w imieniu którego biegły rewident przeprowadzał badanie, k) siedzibę podmiotu uprawnionego i datę raportu. Kolejność przedstawiania wymienionych wyżej w pkt. e i zagadnień może być dowolna. Praktyka badania sprawozdania finansowego wskazuje, iż na przejrzystość raportu pozytywnie wpływa jego podział na część ogólną (punkty a-d), analityczną (punkt e), szczegółową (punkty f-h) i uwagi końcowe. Należy uznać, iż normy i wskazówki precyzyjnie i jasno określają zasady gromadzenia dokumentacji biegłego rewidenta, na podstawie której wydaje on opinię i raport z badania. Zawierają szereg przykładów pomocnych w formułowaniu opinii, co znacznie ułatwia jej opracowanie. Podkreślić należy, iż trudny temat wpływu oceny kontynuacji działalności na rodzaj wydawanej opinii został właściwie opracowany i zilustrowany przykładami. Pracę Krajowej Izby Biegłych Rewidentów w tym zakresie należy więc ocenić bardzo pozytywnie. 67

68 Rozdział 2 Ocena zagrożeń kontynuacji działalności w badaniu sprawozdań finansowych 2.1 Prospektywna orientacja współczesnej rachunkowości Za integralny cel każdej jednostki gospodarczej bez względu na jej charakter i typ działalności uznać należy przetrwanie i rozwój. 148 Charakter jednostki gospodarczej wyznacza zasoby, dzięki którym zapewniona zostaje realizacja tego celu. Rozwój i przetrwanie to jednak ostateczny cel jednostki gospodarczej, co trafnie ilustruje schemat 2.1. Struktura celów jednostki Schemat 2.1 OSTATECZNY CEL FIRMY Z punktu widzenia właścicieli- POMNAŻANIE BOGACTWA Z punktu widzenia zarządzających- PRZETRWANIE (zachowanie ciągłości funkcjonowania przez rozwój) CELE CZĄSTKOWE ZYSK PŁYNNOŚĆ FINANSOWA MAJĄTEK WŁASNY Źródło: T. Waśniewski, W. Gos, Rachunkowość w przedsiębiorstwie, t. II, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997, s. 313 Głównym celem rachunkowości w warunkach gospodarki rynkowej jest wielopłaszczyznowy pomiar wyniku finansowego. W tej formie gospodarowania w wyniku uzyskiwania przez jednostki gospodarcze korzystnych wyników finansowych 148 Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, pod red. J. Lichtarskiego, Wrocław 1999, s

69 zachodzi proces pomnażania kapitału. Cele jednostek gospodarczych w historycznej perspektywie sprowadzić zatem można do: 149 osiągania zysków, utrzymania płynności finansowej, maksymalizacja wartości rynkowej jednostki gospodarczej, co jest równoznaczne z maksymalizacją bogactwa właścicieli. Rozpatrując cele jednostek gospodarczych w historycznej perspektywie postawić można tezę, iż współczesny rozwój gospodarczy zależy od wiedzy i sposobu jej wykorzystania. Coraz wyraźniej widoczna jest potrzeba uwzględnienia i wyceny w rachunkowości tzw. kapitału ludzkiego. Potrzeba ta wynika z coraz większego rozdźwięku między wartością księgową jednostki gospodarczej a jej wartością rynkową. Kapitał ludzki może przejawiać się w różnych postaciach: jako zdolności innowacyjne jednostki gospodarczej, dobry system zarządzania, integracja pracowników z celami jednostki, zaufanie klientów, itp. 150 Coraz częściej spotkać można także określenie kapitał ludzki jest najważniejszym aktywem firmy. Wykorzystanie wiedzy i informacji wpływa na wzrost zysków w przeciwieństwie do zmniejszania się zysków w tradycyjnych branżach opartych na majątku. 151 Proces ciągłego doskonalenia rachunkowości widać wyraźnie w zmianach zachodzących w jej strukturze. Wskazać można cztery zasadnicze przekroje strukturalne współczesnej rachunkowości: 152 funkcjonalny, przedmiotowy, formalny, prawny. W literaturze i praktyce gospodarczej została przyjęta pragmatyczna konwencja funkcjonalnego podziału rachunkowości, która prowadzi do podziału na: rachunkowość finansową, rachunkowość zarządczą. 149 B. Micherda, Ewolucja oceny rezultatów działalności jednostki gospodarczej w Zeszyty Naukowe AE Kraków, nr 633, s M. Dobija, Pomiar ekonomiczny wartości intelektualnych w organizacjach rynkowych, [w:] Współczesna rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi i administracyjnymi, pod redakcją B. Micherdy, op. cit., s Por.: A. Helin, Czynniki kształtujące prawo bilansowe i kierunki jego rozwoju, Rachunkowość nr 6, Warszawa 2005, s Podstawy rachunkowości pod redakcją B. Micherdy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002, s

70 Podział ten wskazuje podstawowe funkcje dla obu wyodrębnionych członów. W przypadku rachunkowości finansowej są to przede wszystkim sprawozdawcze, atestacyjne funkcje konstatujące, natomiast przy rachunkowości zarządczej głównie aktywne, decyzyjne funkcje instrumentalne. Przedstawiona i sprawdzona w gospodarce rynkowej funkcjonalna struktura rachunkowości oparta jest na praktycznych przesłankach. Rachunkowość występuje tutaj bowiem w podwójnej roli: 153 jako źródło rzetelnych informacji retrospektywnych, które umożliwiają rozliczenie i ocenę jednostki gospodarczej oraz zabezpieczenie potrzeb informacyjnych odbiorców sprawozdania finansowego, jako źródło informacji prospektywnych, które pozwalają na racjonalne kształtowanie zachowań menedżerskich zabezpieczających powodzenie na rynku i pomnożenie kapitału jednostki gospodarczej. Tak rozumiana funkcjonalna struktura rachunkowości łączy w sobie zarówno retrospektywne jak i prospektywne aspekty współczesnej rachunkowości. Zarządzanie leżące u podstaw racjonalnego gospodarowania uwzględnia zarówno planowanie działania jak również jego kontrolę i ocenę, zaś rachunkowość dostarczyć powinna wiarygodnych informacji w każdym etapie tego procesu. Funkcjonalną strukturę rachunkowości przedstawia schemat 2.2. Schemat 2.2 Funkcjonalna struktura rachunkowości RACHUNKOWOŚĆ RACHUNKOWOŚĆ FINANSOWA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Sprawozdawczość Rewizja finansowa ROZLICZENIE Z OTOCZENIEM PODEJMOWANIE DECYZJI INFORMACJE RETROSPEKTYWNE INFORMACJE PROSPEKTYWNE Źródło: opracowanie własne na podstawie Podstawy rachunkowości pod redakcją B. Micherdy, op. cit., s Tamże, s

71 Trudno wskazać wyraźną granicę 154 pomiędzy obydwoma członami funkcjonalnej struktury rachunkowości, w wielu miejscach następuje wzajemne uzupełnianie i przenikanie. Najważniejsze są jednak wspólne podstawy metodologiczne, które prowadzą do integracji rachunkowości finansowej i zarządczej. Wielopłaszczyznowy pomiar wyniku finansowego zrealizować można w ramach rachunku zasobów, który jest pierwszym, podstawowym wymiarem rachunkowości podwójnej. W sferze ewidencji księgowej prowadzony jest on na kontach bilansowych, ujmujących zmiany poszczególnych składników majątku i kapitałów jednostki gospodarczej, zaś w sprawozdawczości finansowej przyjmuje on postać bilansu. W trakcie ewolucji rachunkowości rozwinięty został pomiar wyniku finansowego w ramach rachunku strumieni, który prowadzony jest na kontach wynikowych, grupujących strumienie przychodów, zysków, kosztów i strat. W sprawozdawczości finansowej przyjmuje on postać rachunku zysków i strat, który sporządzany może być w wersji porównawczej lub kalkulacyjnej. Rachunek strumieni traktować należy jako drugi wymiar rachunkowości podwójnej. Możliwość kwantyfikacji czynników, które wpływają na okresowo ustalany wynik finansowy jednostki gospodarczej i jego ocenę, jest główną przesłanką ewolucji współczesnej rachunkowości. Zgodzić się należy z poglądem, że Podjęcie nowych kierunków teoretycznych przemyśleń w dziedzinie pomiaru ekonomicznego wpływa odpowiednio na rozwój rachunkowości. Przejawia się to między innymi w rozwoju układów kont służących w rachunkowości do systematycznego ujmowania rezultatów pomiarów skierowanych retrospektywnie. W konsekwencji nowe podejścia rozszerzające i wzbogacające wartość poznawczą rezultatów pomiaru retrospektywnego implikują odpowiednio rozwój ujęcia prospektywnego, które jest integralną częścią współczesnej rachunkowości. 155 Kwantyfikacja czynników jest zasadniczym warunkiem skutecznego kształtowania wyniku finansowego i wartości jednostki gospodarczej. 156 Na coraz szerszy zakres informacji prospektywnych wskazuje także W. Gos dokonując analizy współczesnej rachunkowości. Proces ten jest wynikiem dynamicznego rozwoju 154 Główne cechy charakteryzujące wskazane człony rachunkowości zawiera: M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska, Rachunkowość finansowa, Difin, Warszawa 2006, s E. Burzym, M. Dobija, Koncepcja trójwymiarowego podsystemu ewidencyjnego rachunkowości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1989, nr 305, s Odnotować należy rozprawę doktorską obronioną w 2000 roku w Akademii Ekonomicznej w Krakowie poświęconą tej problematyce (P. Wójtowicz, Identyfikacja i pomiar źródeł zyskowności jednostki gospodarczej przy zastosowaniu modelu rachunkowości trójwymiarowej, rozprawa doktorska, Akademia Ekonomiczna, Kraków 1999). 71

72 otoczenia jednostek gospodarczych, które wymaga od systemu rachunkowości różnorodnych informacji. 157 Dynamiczny rozwój rachunkowości doprowadził obecnie do wyróżnienia trzeciego typu rachunku wyniku finansowego, który określony został jako rachunek czynników. W sferze ewidencji księgowej występują tu konta sił, grupujące czynniki przyspieszające bądź opóźniające proces tworzenia wyniku finansowego. Siły sprawcze w sprawozdawczości finansowej najwyraźniej wydaje się eksponować rachunek przepływów pieniężnych. Rachunek czynników stanowi trzeci, coraz wyraźniej widoczny wymiar rachunkowości, który mówi o pojawieniu się rachunkowości potrójnej. 158 Do tej pory nie zastosowano w teorii i praktyce rachunkowości modelu pomiaru, który byłby spójnym i powszechnie przyjętym rozwinięciem rachunkowości dwuwymiarowej o trzeci wymiar. Yuji Ijiri opublikował w pracach wydanych w latach koncepcję modelu rachunkowości rozbudowanego o trzeci wymiar, wymiar sił ekonomicznych. 159 Podkreślić należy przy tym warunki, jakie winny być spełnione, by wymiar ten mógł być traktowany jako rozszerzenie istniejącego systemu rachunkowości: 160 warunek zachowania nowy system musi zachować wszystko, co składało się na system dotychczas istniejący, warunek integralności nowy wymiar, dodany do istniejących w starym systemie, musi z nich logicznie wynikać, zaś poprzednie rozwiązania muszą stanowić integralną część nowego systemu. Główną wielkością rachunku czynników jest siła, która powinna objaśniać przyczyny tkwiące w jednostce gospodarczej oraz występujące w jej otoczeniu powodujące zmianę tzw. impetu w zakresie generowania wyniku finansowego. 161 Yuji Ijiri przedstawił 162 systematykę sił ekonomicznych w podziale na: wewnętrzne, zewnętrzne i rezydualne, a ich prezentacja w tabeli 2.1 wydaje się istotna z punktu widzenia omawianej kwestii sposobu ich kwantyfikacji. Oddziaływanie sił wewnętrznych zależne jest od czynników pozostających w gestii zarządzających jednostką gospodarczą. Siły zewnętrzne są wynikiem oddziaływania 157 W. Gos, Wybrane uwagi na tematy istoty rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 44 (100), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2008, s Podstawy rachunkowości pod redakcją B. Micherdy, op. cit., s P. Wójtowicz, op. cit., s Tamże. 161 Jej jednostką jest zł/okres 2, jako oznaczenie zaś Tt (Trebit). 162 Y. Ijiri, A Framework for Triple-Entry Bookkeeping, The Accounting Review, October 1986, s

73 otoczenia na jednostkę gospodarczą, zaś zarządzający nie mają na nie wpływu. Siły rezydualne traktować można jako pozostałe i rozumieć jako czynniki wewnętrzne Siły wewnętrzne Siły inwestycyjne Inwestycje w składniki rzeczowe Uruchomienie nowego zakładu Powiększenie istniejącego zakładu Inwestycje w papiery wartościowe zintegrowane z jednostką gospodarczą, wkomponowane w jej funkcjonowanie. 163 Tabela 2.1 Przykłady sił ekonomicznych Siły zewnętrzne Siły wynikłe z działań konkurencji Nowe wyroby konkurencji Nowe usługi konkurencji Kampanie promocyjne konkurencji Wojny cenowe Siły nieinwestycyjne Sprzedaż części majątku produkcyjnego Zamknięcie istniejącego zakładu Zaniechanie wytwarzania produktu Likwidacja zbędnych zapasów Siły związane z pracami badawczo-rozwojowymi Wynalazki Uprawnienia procesu technologicznego Udostępnienie licencji Nowe technologie Nowe materiały Siły związane z kapitałem ludzkim Przyjęcia do pracy Motywacja pracowników Szkolenia zawodowe Strajki Wydajność pracy Poziom płac Siły produkcyjne Poprawa jakości produktów Załamania produkcji Wypadki przy pracy Braki Nadmierne zapasy wyrobów Siły marketingowe Wprowadzanie nowych wyrobów Kampanie reklamowe Zmiany cen Wyniki badań rynkowych Wzornictwo opakowań Siły finansowe Pożyczki Dotacje Emisja akcji Wykup akcji Zamiana obligacji na akcje Restrukturyzacja zadłużenia Tworzenie rezerw Źródło: Y. Ijiri, op. cit., s Siły ekonomiczne Sezonowość Cykliczność Tendencje wzrostu koniunktury Stopa inflacji Stopa bezrobocia Siły wynikłe z interwencji rządu Zmiany systemu podatkowego Dotacje Oddziaływanie na stopy procentowe Normy bezpieczeństwa produktów Normowanie emisji szkodliwych substancji Specjalne strefy ekonomiczne Siły międzynarodowe Wojny Embarga Kontygenty importowe i eksportowe Zmiana kursów walut Zagraniczne stopy procentowe Zagraniczne stopy inflacji Siły naturalne Trzęsienia ziemi Powodzie Huragany Anomalie klimatyczne Wyładowania atmosferyczne Siły rezydualne Poziom cen Rozmiar sprzedaży Rozmiar produkcji Poziom wydatków Wydajność pracy Pozostałe 163 Por. P. Wójtowicz, op. cit., s

74 Specyfikacja przykładowych sił ekonomicznych w tabeli 2.1 wskazuje na szeroki ich zakres i zróżnicowany charakter. Stąd też zasadnym wydaje się przypuszczenie, że poważnym problemem dotyczącym pomiaru sił ekonomicznych, nie rozwiązanym przez Yuji Ijiri i stanowiącym niezależny problem badawczy, jest wybór zespołu zmiennych reprezentujących te siły. Należy również zgodzić się z tezą, że jedynie część danych może być uzyskana z systemu rachunkowości, pozostałe pochodzą zaś z zewnętrznych źródeł informacji. 164 Wprowadzenie trzeciego wymiaru rachunkowości i wykorzystanie w pełni głębokich idei tkwiących w tym wymiarze wiąże się z rozwijaniem i doskonaleniem badań przyczynowych leżących w obszarze badań analizy finansowej. Badania te prowadzić winny do uzasadnionego przypisania ocen poszczególnym siłom, a nie tylko formalnych metod badania przyczynowego. 165 Istnieje przy tym przekonanie, że jednostka gospodarcza może określić te siły (konta sił), czyli dokonać wyboru zespołu wielkości ekonomicznych, które zamierza kontrolować i sterować. 166 Wskazuje się również na możliwość prowadzenia badań przyczynowych, które mogłyby być przydatne i sprostać wymogom rachunkowości trójwymiarowej. Są to zarówno metody analizy finansowej, jak również metody ekonometryczne wykorzystujące dane z tzw. ewidencji operatywnej. 167 W próbach poszukiwania metod kwantyfikacji sił trzeciego wymiaru rachunkowości zwraca się uwagę na wady metod deterministycznych wykorzystywanych w analizie finansowej, nie odrzucając jednak ich praktycznej użyteczności jako narzędzia poznawania symptomów związków zachodzących w jednostce gospodarczej istotnych w procesie zarządzania. W związku z tym należy poszukiwać innych, bardziej obiektywnych metod identyfikacji i pomiaru sił ekonomicznych. Użyteczne w tym zakresie może być modelowanie ekonometryczne, a szczególności konstruowanie modeli przyczynowoskutkowych. 168 W świetle powyższych uwag wydaje się, ze nie można jednoznacznie pominąć metod analizy finansowej jako przydatnych w kwantyfikacji sił trzeciego wymiaru rachunkowości. Istotnym warunkiem jest jednak wybór właściwych metod i poprawna ich aplikacja do konkretnych wielkości ekonomicznych. 164 Tamże, s Por. E. Burzym, M. Dobija, op. cit., s Por. M. Dobija, Teoretyczne i organizacyjne podstawy trójwymiarowej rachunkowości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej, Kraków 1990, nr 329, s Tamże, s. 29 i Por. P. Wójtowicz, op. cit., s

75 Głównym celem rachunkowości jest poprawny pomiar i ocena wyników działalności gospodarczej. Współcześnie rachunek wyniku finansowego został rozwinięty poprzez rachunek czynników w postaci kont sił ewidencjonujących czynniki przyśpieszające bądź opóźniające proces tworzenia wyniku finansowego. Kwantyfikacja czynników jest obecnie zasadniczym warunkiem skutecznego kształtowania wyniku finansowego i wartości jednostki gospodarczej. Istnieje przekonanie, że jednostka gospodarcza może określić te siły, wskazuje się również na możliwość prowadzenia badań przyczynowych, które mogłyby być przydatne i sprostać wymogom rachunkowości trójwymiarowej. Są to zarówno metody ekonometryczne, jak i metody badania przyczynowego stosowane w ramach analizy finansowej. Istotnym warunkiem jest jednak wybór właściwej metody i poprawna jej aplikacja do konkretnych wielkości ekonomicznych. Wnikliwa charakterystyka metod badania przyczynowego przemawia za szerokim wykorzystaniem metody łańcuchowych podstawień. Przemawia za tym więź metodologiczna tej metody ze sposobem tworzenia informacji w systemie rachunkowości. 169 Wybór metody badania przyczynowego nie rozwiązuje jeszcze wszystkich trudności związanych z jej zastosowaniem w kwantyfikacji sił. Zjawiska gospodarcze będące przedmiotem kwantyfikacji nie zawsze dają się zapisać w postaci prostej formuły, również nie wszystkie czynniki wpływające na określone zjawisko gospodarcze i wymagające uwzględnienia przejawiają się bezpośrednio. Wyłania się zatem niezwykle istotny problem właściwego dostosowania wybranej metody badania przyczynowego do konkretnych potrzeb badawczych, wiążący się z koniecznością odpowiedniej modyfikacji podstawowej formuły metody. W opracowaniu zasygnalizowano jedynie problem kwantyfikacji sił trzeciego wymiaru rachunkowości co powinno stanowić przesłankę do szerszej dyskusji i dalszych badań na ten istotny dla ewolucji rachunkowości temat. Przedmiotowa struktura współczesnej rachunkowości coraz wyraźniej zmierza zatem do modelu trójwymiarowego, co obrazuje tabela 2.2. Do początku XX wieku ewidencja księgowa prowadzona była głównie w celu zaspokojenia wewnętrznych potrzeb informacyjnych jednostki gospodarczej, przy użyciu planów kont opracowywanych samodzielnie przez jednostki gospodarcze. Prowadziło to do dużych różnic w systemach rachunkowości różnych jednostek gospodarczych. Po II 169 B. Micherda, Kwantyfikacja sił trzeciego wymiaru rachunkowości, Problemy rachunkowości, DIFIN, Warszawa 2002, nr 4. 75

76 wojnie światowej spopularyzowane zostały tzw. wzorcowe wykazy kont, które stanowią przesłankę wyodrębnienia formalnej struktury rachunkowości. Tabela 2.2 Przedmiotowa struktura współczesnej rachunkowości Wymiar Rachunek Przedmiot Konta Sprawozdanie Cel I Zasobów majątek, kapitały bilansowe Bilans przychody, koszty, Rachunek pomiar wyniku II Strumieni zyski i straty wynikowe zysków i strat finansowego nadzwyczajne jednostki czynniki np. Rachunek czynników gospodarczej III Czynników pozytywne i przepływów (sił) negatywne pieniężnych Źródło: Podstawy rachunkowości pod redakcją B. Micherdy, op. cit., s. 22. Jako formalną strukturę rachunkowości należy zatem rozumieć usystematyzowany zbiór kont na których ujmuje się majątek, źródła jego finansowania oraz procesy gospodarcze i ich rezultaty zachodzące w jednostkach gospodarczych wraz z komentarzem określającym zasady funkcjonowania kont i ich wzajemną korespondencję. Obecnie opracowany przez Ministerstwo Finansów wzorcowy wykaz kont nie jest obowiązującą normą prawną, stanowi jedynie ogólną wskazówkę pomocną w budowie zakładowego planu kont. Konta wzorcowego wykazu kont uporządkowane są według grup (zespołów) o zbliżonej treści ekonomicznej. Wydaje się zatem możliwe i celowe skonfrontowanie tej pragmatycznej, formalnej struktury rachunkowości z jej strukturą przedmiotową. Zespoły wzorcowego wykazu kont przedstawiają się następująco: 170 zespół 0 aktywa trwałe, zespół 1 - środki pieniężne, rachunki bankowe oraz inne krótkoterminowe aktywa finansowe, zespół 2 - rozrachunki i roszczenia, zespół 3 - materiały i towary, zespół 4 - koszty według rodzajów i ich rozliczenie, zespół 5 - koszty według typów działalności i ich rozliczenie, zespół 6 - produkty i rozliczenia międzyokresowe, 170 Z. Messner, J. Pfaf, Rachunkowość finansowa, op. cit., s

77 zespół 7 - przychody i koszty związane z ich osiągnięciem, zespół 8 - kapitały (fundusze), fundusze specjalne, rezerwy i wynik finansowy. Porównanie struktury wzorcowego wykazu kont z przedmiotową strukturą rachunkowości prowadzi do stwierdzenia, iż obejmuje on swym zakresem jedynie dwa pierwsze wymiary przedmiotowej struktury rachunkowości. Brak trzeciego wymiaru wynika głównie z faktu, że jest on tylko interesującą i zarazem bardzo obiecującą propozycją teoretyczną. Coraz wyraźniej jednak uwidaczniają się próby wykorzystania go w sprawozdawczości finansowej. Stanowiące przedmiot pierwszego wymiaru przedmiotowej struktury rachunkowości zasoby i związane z nimi rozrachunki zgrupowane zostały w początkowych zespołach wzorcowego wykazu kont (zespoły 0-3). Zasoby szeroko rozumianych produktów to zespół 6 usytuowany w tym wykazie kont w ramach zespołów do ujęcia w rachunku zasobów, zaś stanowiące przedmiot drugiego wymiaru przedmiotowej struktury rachunkowości strumienie kosztów to zespół 4, 5 i 7. Lokalizacja zaś kapitałów własnych (zespół 8) podkreśla logikę kapitałowego podejścia do procesu gospodarowania. W zespole 8 wzorcowego wykazu kont mieści się także rachunek wyniku finansowego netto i stąd korygowany o ten wynik kapitał własny stanowi również treść tego zespołu. Zatem konstrukcję wzorcowego wykazu kont uznać należy za logiczną, prawidłowo związaną z dwoma pierwszymi wymiarami przedmiotowej struktury rachunkowości i funkcjonującymi w jej ramach zasobami i strumieniami. 171 Struktura prawna rachunkowości sprecyzowana została w art. 4 ustawy o rachunkowości, zgodnie z którym obejmuje ona: przyjęte zasady (politykę) rachunkowości, prowadzenie, na podstawie dowodów księgowych, ksiąg rachunkowych, ujmujących zapisy zdarzeń w porządku chronologicznym i systematycznym, okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów, wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego, sporządzanie sprawozdań finansowych, gromadzenie i przechowywanie dowodów księgowych oraz pozostałej dokumentacji przewidzianej ustawą, 171 Podstawy rachunkowości pod redakcją B. Micherdy, op. cit., s

78 poddanie badaniu i ogłaszanie sprawozdań finansowych w przypadkach przewidzianych ustawą. Przyjęte zasady (polityka) rachunkowości determinują sposób prowadzenia rachunkowości w jednostce gospodarczej. Przegląd treści zarówno światowych jak i krajowych norm rachunkowości pozwala stwierdzić, iż zasady rachunkowości nie zostały ujęte w postaci standardu czy dyrektywy. Z treści tych norm wyprowadzić można jednak zasady nadrzędne, które są honorowane powszechnie. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy zasadę: 172 memoriału zgodnie z którą operacje gospodarcze ujmowane są pod datą ich przeprowadzenia niezależnie od faktu czy rozrachunki powstałe w związku z nimi zostały uregulowane, kontynuacji działalności która określa domniemanie, że jednostka gospodarcza będzie w dającej się przewidzieć przyszłości (co najmniej 12-tu miesięcy) kontynuować działalność w niezmniejszonym istotnie zakresie, wiernego obrazu wprowadzającą obowiązek prezentowania realnej sytuacji majątkowej i finansowej jednostki gospodarczej, ostrożności nazywaną także zasadą ostrożnej wyceny, ponieważ zaleca prowadzenie bieżącej wyceny majątku i kapitałów w sposób który nie prowadzi do zniekształcenia wyniku finansowego; w praktyce jest ona odzwierciedlona przez hasła: nie wyżej niż cena rynkowa, lepszy zysk mniejszy niż przesadzony, periodyzacji która polega na ujmowaniu działalności jednostki gospodarczej w wyznaczonych okresach (tzw. okresach obrachunkowych), które są ograniczone umownymi datami, podmiotowości zgodnie z którą rachunkowość prowadzona jest w jednostkach gospodarczych, które są wyodrębnione pod względem majątkowym, organizacyjnym i prawnym. Uzupełnieniem wskazanych wyżej zasad jest zasada ciągłości, która nakłada obowiązek stosowania jednakowych zasad dotyczących grupowania operacji, wyceny majątku i kapitałów, ustalania wyniku finansowego i sporządzania sprawozdań finansowych w kolejnych okresach sprawozdawczych. Zmiana stosowanych zasad może być dokonana od początku kolejnego roku obrotowego bez względu na datę podjęcia decyzji, pod warunkiem wykazania skutków tych zmian w sprawozdaniu finansowym. 172 B. Micherda, Problemy wiarygodności sprawozdania finansowego, DIFIN, Warszawa 2006, s

79 Podstawową metodą stosowaną w rachunkowości jest metoda bilansowa, która pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego podwójność. System rachunkowości rozpatruje działalność gospodarczą z dwóch różnych punktów widzenia: od strony rzeczowej i finansowej. Zasoby niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej określa się mianem majątku, który od strony finansowej prezentowany jest przez pryzmat kategorii kapitałów. Kapitały są źródłami finansowania posiadanego majątku, zatem zgodnie z metodą bilansową aktywa (majątek) musi być równy pasywom (źródłom finansowania). 173 Jako najważniejsze koncepcje dotyczące bilansu wskazać można: 174 teorie bilansu statycznego, teorie bilansu dynamicznego, teorie bilansu organicznego. Na podstawie przedstawionych danych wyraźnie widać coraz szerszy zakres informacji prospektywnych w rachunkowości. Zjawisko to będzie z pewnością umacniać się, zwłaszcza w kontekście oceny możliwości kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą w przyszłości. 2.2 Kontynuacja działalności determinantą wyceny bilansowej Zasada kontynuacji działalności jest jednym z fundamentalnych założeń wszystkich standardów rachunkowości niezależnie od części świata, w której powstały te standardy. 175 W każdym z analizowanych aktów prawnych zasada ta umiejscowiona jest w katalogu podstawowych założeń lub pojęć. Podkreśla to jej znaczenie we współczesnej sprawozdawczości finansowej. Zasada kontynuacji działalności dzięki temu, iż sięga w przyszłość umożliwia sformułowanie dwóch podstawowych dla systemu rachunkowości pojęć: aktywów i zobowiązań. Pierwsze z nich to kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe, które w przyszłości przyniosą jednostce korzyści ekonomiczne, zaś zobowiązania spowodują w przyszłości wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki Pierwszy kompletny wykład reguł i logiki podwójnego zapisu na kontach księgowych zawiera opracowanie Luca Pacioli Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita. Szerzej na temat tego dzieła w: E. Pogodzińska-Mizdrak, Summa de Arithmetica Luca Pacioli i jej walory, Rachunkowość nr 1, Warszawa 2005, s S. Hońko, Podstawowe założenia i aktualne znaczenie wybranych teorii bilansowych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 38 (94), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2007, s A. Hołda, B. Micherda, Kontynuacja działalności jednostki i modele ostrzegające przed upadłością, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2007, s Por.: J. Gierusz, Koszty i przychody w świetle nadrzędnych zasad rachunkowości, ODDK, Gdańsk 2005, s

80 Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, dzięki nowelizacji ustawy o rachunkowości dokonanej 9 listopada 2000 roku odgrywają znaczącą rolę w polskiej rachunkowości. Zgodnie, bowiem z art. 10 ust. 3 znowelizowanej ustawy o rachunkowości w sprawach nieuregulowanych krajowymi przepisami jednostki gospodarcze mogą stosować Międzynarodowe Standardy Rachunkowości. Bezpośrednie wskazanie zasady kontynuacji działalności (going concern principle) w MSR następuje w określeniu fundamentalnych pojęć rachunkowości. W myśl tej zasady kierownictwo jednostki gospodarczej przygotowuje sprawozdanie finansowe nie zamierzając, ani nie będąc zmuszonym do likwidacji lub istotnego zmniejszenia skali działalności. Zgodnie z MSR nr 1 sporządzając sprawozdanie finansowe kierownictwo jednostki powinno dokonać oceny zdolności jednostki do kontynuowania działalności. Sprawozdanie to powinno być sporządzone przy założeniu kontynuacji działalności z wyjątkiem sytuacji, gdy kierownictwo zamierza zlikwidować jednostkę, zaniechać prowadzenia działalności gospodarczej, albo oprócz tego kierownictwo nie ma żadnej realistycznej alternatywy. Jeżeli dokonując tej oceny kierownictwo jednostki posiada wiedzę o zdarzeniach lub okolicznościach, które mogą powodować niezgodność z tą zasadą, to powinno ono ujawnić fakt istnienia tej niepewności w informacji dodatkowej, a w przypadku spółek kapitałowych i spółdzielni także w sprawozdaniu z działalności. Dokonując oceny zasadności założenia kontynuacji działalności kierownictwo jednostki powinno sformułować osąd o przyszłych zdarzeniach lub uwarunkowaniach, co łączy się z nieuniknioną niepewnością. W tym kontekście szczególne znaczenie mają następujące czynniki: 177 stopień niepewności, który wynika ze skutków zdarzeń lub uwarunkowań: jest tym większy, im bardziej oddalone w czasie są skutki przyszłych zdarzeń lub uwarunkowań o których formułowany jest osąd; w związku z tym większość założeń koncepcyjnych sprawozdawczości finansowej precyzuje minimalny okres, za jaki kierownictwo jednostki gospodarczej powinno uwzględnić wszystkie dostępne informacje; z reguły jest to 12 miesięcy po dniu bilansowym, na osąd dotyczący skutków zdarzeń lub uwarunkowań wpływają: wielkość i stopień złożoności jednostki, rodzaj i warunki prowadzonej przez nią działalności oraz stopień, w jakim podlega ona zewnętrznym wpływom, 177 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2010, op. cit. s

81 wszystkie osądy dotyczące przyszłości oparte są na informacjach dostępnych w czasie ich formułowania; zaś późniejsze zdarzenia mogą podważyć osąd, który był zasadny w momencie jego formułowania. Także znacznie bardziej szczegółowe niż MSR przepisy US GAAP sytuują zasadę kontynuacji działalności w katalogu podstawowych pojęć rachunkowości i sprawozdawczości finansowej. Jest ona zatem podstawą pomiaru wszystkich zdarzeń gospodarczych i musi być każdorazowo ujawniana w sporządzanym sprawozdaniu finansowym. Zagadnienia te sprecyzowano w Deklaracjach w sprawie pojęć rachunkowości finansowej (Statement of Financial Accounting Concepts SFAC). Równie mocno kwestia kontynuacji działalności uregulowana jest w przepisach Unii Europejskiej. Zgodnie, bowiem z rozdziałem 7, IV Dyrektywy Unii Europejskiej 178 z dnia 25 lipca 1978 roku w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych spółek, mówiącym o zasadach wyceny obowiązujących państwa członkowskie, pierwszą z zasad jest właśnie zasada kontynuacji działalności. Polska ustawa o rachunkowości także w swoich założeniach podkreśla znaczenie zasady kontynuacji działalności. Zasadę tę określono w art. 5 ust. 2 ustawy o rachunkowości. 179 Pierwszej oceny spełnienia tej zasady dokonuje zawsze kierownik jednostki. Przez kierownika jednostki rozumie się osobę lub organ jedno- lub wieloosobowy, który zgodnie z przepisami prawa obowiązującymi jednostkę gospodarczą, statutem, umową lub na podstawie prawa własności jest uprawniony do zarządzania jednostką. Za niedopełnienie przez kierownika jednostki obowiązków określonych w ustawie o rachunkowości przewidziana jest odpowiedzialność karna. 180 W jednostkach które podlegają obowiązkowi badania założenie to jest następnie weryfikowane przez niezależnego biegłego rewidenta, a jednostki które nie mają takiego obowiązku mogą to zrobić dobrowolnie. Każdy biegły rewident przystępując do badania sprawozdania finansowego musi odpowiedzieć na pytanie: Czy jednostka gospodarcza w dającej się przewidzieć przyszłości będzie kontynuowała działalność w nie zmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub upadłości?. Ważne jest, aby biegły rewident już w momencie sporządzania planu badania oraz oceny 178 IV dyrektywa Rady z dnia 25 lipca 1978 w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych rodzajów spółek, Rachunkowość 1998, nr Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, op. cit. 180 J. Pfaff, Odpowiedzialność zarządu spółki kapitałowej za wykonanie obowiązków w zakresie rachunkowości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach nr 33, Katowice 2005, s

82 ryzyka, dzięki wstępnej analizie finansowej oraz rozmowie z kierownictwem jednostki, sprawdził czy nie ma zagrożenia kontynuacji działalności. W polskich realiach gospodarczych, aż do końca 2001 roku kierownik jednostki nie miał formalnego obowiązku deklarowania w sprawozdaniu finansowym spełnienia zasady kontynuacji działalności. Istniało domniemanie, iż sporządzając sprawozdanie finansowe dokonano oceny możliwości kontynuacji działalności, zaś wyniki tej oceny uwzględniono w wycenie aktywów i pasywów. Rozwiązanie to było wielokrotnie krytykowane przez specjalistów rachunkowości w Polsce. 181 Badania ankietowe przeprowadzone przez T. Cebrowską 182 wykazały słabą znajomość analizowanej zasady oraz uznawanie jej za spełnioną z góry, bez weryfikacji stanu realnego. W obecnie obowiązującym stanie prawnym informacja, czy sprawozdanie finansowe zostało sporządzone przy założeniu kontynuowania działalności gospodarczej przez jednostkę gospodarczą w dającej się przewidzieć przyszłości, zawarta jest we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego. Zamieszczenie tej informacji w dokumencie wprowadzającym do sprawozdania finansowego podkreśla wagę tej informacji. W przypadku występowania niepewności co do możliwości kontynuacji działalności, w dodatkowych informacjach i objaśnieniach do sprawozdania finansowego należy podać opis tych niepewności, wskazać, że taka niepewność występuje oraz zamieścić informację czy sprawozdanie finansowe zawiera korekty z tym związane. Ponadto podać należy opis podejmowanych bądź planowanych przez jednostkę działań mających na celu wyeliminowanie tej niepewności. Przygotowanie sprawozdania finansowego w oparciu o podstawowe zasady rachunkowości wymaga wprowadzenia określonych kategorii wyceny. Podstawowe kategorie wyceny stosowane przez polską ustawę o rachunkowości to: cena nabycia, czyli cena zakupu składnika aktywów, która obejmuje kwotę należną sprzedającemu, bez podlegających odliczeniu podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, a w przypadku importu powiększona o obciążenia o charakterze publicznoprawnym oraz powiększona o koszty bezpośrednio związane z zakupem i przystosowaniem składnika aktywów do stanu zdatnego do używania lub wprowadzenia do obrotu, łącznie z kosztami transportu, jak też 181 Por.: T. Cebrowska, Odzwierciedlenie zasady kontynuacji działalności w bilansie, Rachunkowość nr 1, Warszawa 1997, A. Hołda, Weryfikacja zasady kontynuacji działania w warunkach polskiej gospodarki, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości nr 4(60), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa T. Cebrowska, Badanie zasadności przyjęcia założenia kontynuacji działania przez audytora, Materiały konferencyjne na Ogólnopolski Zjazd Katedr Rachunkowości, T. 1, Katowice

83 załadunku, wyładunku, składowania lub wprowadzenia do obrotu, a obniżona o rabaty, opusty, inne podobne zmniejszenia i odzyski. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie ceny nabycia składnika aktywów, a w szczególności przyjętego nieodpłatnie, w tym w drodze darowizny - jego wyceny dokonuje się według ceny sprzedaży takiego samego lub podobnego przedmiotu, koszt wytworzenia produktu obejmuje koszty, które pozostają w bezpośrednim związku z danym produktem oraz uzasadnioną część kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem tego produktu; koszty bezpośrednie obejmują wartość zużytych materiałów bezpośrednich, koszty pozyskania i przetworzenia związane bezpośrednio z produkcją i inne koszty poniesione w związku z doprowadzeniem produktu do postaci i miejsca, w jakich się znajduje się on w dniu wyceny; do uzasadnionej, odpowiedniej do okresu wytwarzania produktu, części kosztów pośrednich zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część stałych, pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych; normalny poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych to przeciętna, zgodna z oczekiwaniami w typowych warunkach, wielkość produkcji za daną liczbę okresów lub sezonów, przy uwzględnieniu planowych remontów; jeżeli nie jest możliwe ustalenie kosztu wytworzenia produktu, jego wyceny dokonuje się według ceny sprzedaży netto takiego samego lub podobnego produktu, pomniejszonej o przeciętnie osiągany przy sprzedaży produktów zysk brutto ze sprzedaży, a w przypadku produktu w toku - także z uwzględnieniem stopnia jego przetworzenia; do kosztów wytworzenia produktu nie zalicza się kosztów: będących konsekwencją niewykorzystanych zdolności produkcyjnych i strat produkcyjnych, ogólnego zarządu, które nie są związane z doprowadzaniem produktu do postaci i miejsca, w jakich znajduje się na dzień wyceny, magazynowania wyrobów gotowych i półproduktów, chyba że poniesienie tych kosztów jest niezbędne w procesie produkcji oraz kosztów sprzedaży produktów; koszty te wpływają na wynik finansowy okresu sprawozdawczego, w którym zostały poniesione, w przypadku gdy roczne sprawozdanie finansowe jednostki gospodarczej nie podlega obowiązkowi badania przez biegłego rewidenta i ogłaszania to obliczając koszt wytworzenia produktu, jednostka gospodarcza może do kosztów bezpośrednich doliczyć koszty pośrednie związane z wytworzeniem tego produktu, niezależnie od 83

84 poziomu wykorzystania zdolności produkcyjnych; ustalony w ten sposób koszt wytworzenia nie może być jednak wyższy od ceny sprzedaży netto, cena (wartość) sprzedaży netto składnika aktywów to możliwa do uzyskania na dzień bilansowy cena jego sprzedaży, bez podatku od towarów i usług i podatku akcyzowego, pomniejszona o rabaty, opusty i inne podobne zmniejszenia oraz koszty związane z przystosowaniem składnika aktywów do sprzedaży i dokonaniem tej sprzedaży, a powiększona o należną dotację przedmiotową; jeżeli nie jest możliwe ustalenie ceny sprzedaży netto danego składnika aktywów, należy w inny sposób określić jego wartość godziwą na dzień bilansowy, wartość godziwa oznacza kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami; wartość godziwą instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie na aktywnym rynku stanowi cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość była znacząca; cena rynkowa aktywów finansowych posiadanych przez jednostkę oraz zobowiązań finansowych, które jednostka zamierza zaciągnąć, to zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna, natomiast cena rynkowa aktywów finansowych, które jednostka zamierza nabyć, oraz zaciągniętych zobowiązań finansowych to zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży, skorygowana cena nabycia aktywów finansowych i zobowiązań finansowych to cena nabycia, w jakiej dany składnik aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych, pomniejszona o spłaty wartości nominalnej, odpowiednio skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową składnika i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej, a także pomniejszona o odpisy aktualizujące wartość. W przypadkach uzasadnionych niezbędnym, długotrwałym przygotowaniem towaru lub produktu do sprzedaży bądź długim okresem wytwarzania produktu, cenę nabycia lub koszt wytworzenia można zwiększyć na podstawie decyzji kierownika jednostki o koszty obsługi zobowiązań zaciągniętych w celu finansowania zapasu towarów lub produktów w okresie ich przygotowania do sprzedaży bądź wytworzenia i związane z nimi różnice kursowe, pomniejszone o przychody z tego tytułu. 84

85 O zjawisku trwałej utraty wartości należy mówić, kiedy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Stanowi to uzasadnienie do dokonanie odpisu aktualizującego doprowadzającego wartość składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych do cen sprzedaży netto, a w przypadku jej braku - do ustalonej w inny sposób wartości godziwej. Zasady dotyczące wyceny aktywów i pasywów na dzień bilansowy przy założeniu kontynuowania działalności przez jednostkę gospodarczą określa rozdział 4 ustawy o rachunkowości. Zgodnie z nim wycena: 183 środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych następuje po cenach nabycia lub kosztach wytworzenia, lub wartości przeszacowanej (po aktualizacji wyceny środków trwałych), pomniejszonych o odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości, nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczanych do inwestycji dokonywana jest według zasad, stosowanych do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, określonych powyżej lub według ceny rynkowej bądź inaczej określonej wartości godziwej, środków trwałych w budowie następuje w wysokości ogółu kosztów pozostających w bezpośrednim związku z ich nabyciem lub wytworzeniem, pomniejszonych o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości, udziałów w innych jednostkach oraz innych niż wymienione powyżej inwestycji zaliczonych do aktywów trwałych następuje według ceny nabycia, pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub według wartości godziwej; wartość w cenie nabycia można przeszacować do wartości w cenie rynkowej, a różnicę z przeszacowania rozliczyć z kapitałem z aktualizacji wyceny, udziałów w jednostkach podporządkowanych dokonywana jest według zasad określonych powyżej dla udziałów z tym, że udziały zaliczane do aktywów trwałych mogą być wycenione metodą praw własności, z uwzględnieniem zasad wyceny określonych w art. 63 Ustawy o rachunkowości, inwestycji krótkoterminowych następuje według ceny (wartości) rynkowej albo według ceny nabycia lub ceny (wartości) rynkowej, zależnie od tego, która z nich 183 Art. 28 Ustawy o rachunkowości, op. cit. 85

86 jest niższa, a krótkoterminowe inwestycje, dla których nie istnieje aktywny rynek w inny sposób określonej wartości godziwej, dla rzeczowych składników aktywów obrotowych dokonywana jest według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie wyższych od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy, należności i udzielonych pożyczek następuje w kwocie wymaganej zapłaty, z zachowaniem ostrożności, zobowiązań dokonywana jest w kwocie wymagającej zapłaty, przy czym zobowiązania finansowe, których uregulowanie zgodnie z umową następuje drogą wydania aktywów finansowych innych niż środki pieniężne lub wymiany na instrumenty finansowe - według wartości godziwej, rezerw następuje w uzasadnionej, wiarygodnie oszacowanej wartości, udziałów (akcji) własnych dokonywana jest według cen nabycia, kapitałów (funduszy) własnych, z wyjątkiem udziałów (akcji) własnych, oraz pozostałych aktywów i pasywów następuje w wartości nominalnej. Wyłącznie twierdząca odpowiedź na pytanie o możliwość kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą uzasadnia wycenę aktywów i pasywów na dzień bilansowy zgodną z art. 28 ustawy o rachunkowości. Zasada ta obowiązuje dla dającej się przewidzieć przyszłości obejmującej okres nie krótszy niż jeden rok od dnia bilansowego. Należy także zauważyć, iż wszczęcie postępowania naprawczego lub zmiana formy prawnej nie musi oznaczać konieczności rezygnacji z wyceny przy założeniu kontynuacji działalności chyba, że stosowna umowa przewiduje obniżenie wartości aktywów i pasywów. Zupełnie inaczej wygląda wycena, jeżeli założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne. W tym przypadku aktywa jednostki gospodarczej wycenia się w cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania, nie wyższych jednak od cen nabycia lub kosztów wytworzenia, pomniejszonych o dotychczas dokonane odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także odpisy z tytułu trwałej utraty wartości. Jednostka gospodarcza musi także w takim przypadku utworzyć rezerwę na przewidywane dodatkowe koszty i straty związane z zaniechaniem lub utratą zdolności do kontynuacji całości lub części działalności. Różnice z takiej wyceny oraz utworzoną rezerwę należy odnieść na kapitał z aktualizacji wyceny. Ponadto składniki kapitału (funduszu) własnego jednostek gospodarczych, które zostały postawione w stan likwidacji lub upadłości należy, na dzień 86

87 rozpoczęcia likwidacji lub postępowania upadłościowego, połączyć w jeden kapitał (fundusz) podstawowy, zmniejszając go o udziały własne w spółkach z o.o., a w spółkach akcyjnych o należne wkłady na poczet kapitału, o ile nie wezwano zainteresowanych do ich wniesienia, oraz o akcje własne. Przepis ten może być odpowiednio stosowany przez jednostki gospodarcze objęte postępowaniem naprawczym lub układowym. 184 Postępowanie opisane powyżej powinno nastąpić w szczególności: w przeddzień postawienia jednostki gospodarczej w stan likwidacji (chyba, że jest ona spowodowana prywatyzacją przedsiębiorstwa państwowego), lub w stan upadłości, na koniec roku obrotowego, jeżeli na dzień zatwierdzenia sprawozdania finansowego za dany rok obrotowy jednostka gospodarcza nie będzie kontynuowała działalności, na koniec roku obrotowego przypadającego na dzień w czasie trwania postępowania likwidacyjnego lub upadłościowego, a także w przeddzień przekazania, podziału lub sprzedaży jednostki gospodarczej, jeżeli odpowiednia umowa nie przewiduje przyjęcia za podstawę rozliczeń wartości majątku ustalonej przy założeniu kontynuacji działalności przez tę jednostkę. Jak zatem jasno wykazano, ocena możliwości kontynuowania działalności jest niezmiernie istotna z punktu widzenia prawidłowości sporządzenia sprawozdania finansowego. Decyduje bowiem o stosowanych podstawowych kategoriach wyceny, dlatego też ocena ta musi być dokonana już na etapie przygotowań do sporządzenia sprawozdania finansowego przez kierownictwo jednostki gospodarczej, a nie po sporządzeniu sprawozdania lub co gorsza dopiero w trakcie badania przez biegłego rewidenta. Szczególnie ciekawą modyfikacją sprawozdania finansowego wprowadzoną od 2002 roku jest nowe brzmienie art. 47 ust. 3. Zgodnie z nim, jeżeli jednostka przewiduje zaprzestanie określonego zakresu działalności mającego wpływ na przychody i koszty kolejnych okresów sprawozdawczych, przy zachowaniu zasady kontynuacji działalności odpowiednie przychody i koszty z tym związane należy wykazać odrębnie od przychodów i kosztów działalności kontynuowanej. Wprowadzenie wyraźnego podziału przychodów 184 Szerzej na temat prawidłowej wyceny przychodów i kosztów w jednostce w stanie upadłości w: J. Czerny, Wybrane aspekty dotyczące przychodów i kosztów w przedsiębiorstwie postawionym w stan upadłości likwidacyjnej, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 50 (106), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s

88 i kosztów działalności kontynuowanej i niekontynuowanej jest szczególnie wartościowe z punktu widzenia prospektywnych informacji finansowych. Wartą zauważenia jest propozycja A. Hołdy 185 modyfikacji poszczególnych elementów sprawozdania finansowego, która ma na celu odrębne prezentowanie informacji o działalności kontynuowanej i niekontynuowanej. W zakresie modyfikacji bilansu autor proponuje wyodrębnienie zarówno w aktywach trwałych jak i obrotowych, aktywów dotyczących działalności niekontynuowanej z podziałem na rzeczowe i pozostałe. W zakresie pasywów wydzielić należy: zysk (stratę) z działalności niekontynuowanej, rezerwy i zobowiązania dotyczące działalności niekontynuowanej. Propozycję skorygowanej struktury bilansu przedstawia tabela 2.3. Propozycja skorygowanej struktury bilansu z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną Tabela 2.3 Aktywa Pasywa A. Aktywa trwałe A. Kapitał (fundusz) własny I. Wartości niematerialne i prawne I. Kapitał (fundusz) podstawowy II. Rzeczowe aktywa trwałe II. Należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) III. Należności długoterminowe III. Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna) IV. Inwestycje długoterminowe IV. Kapitał (fundusz) zapasowy V. Rozliczenia międzyokresowe V. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny VI. Aktywa trwałe działalności niekontynuowanej, VI. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe w tym: VII. Zysk (strata) z lat ubiegłych aktywa rzeczowe VIII. Zysk (strata) netto, w tym: pozostałe aktywa zysk (strata) netto z działalności kontynuowanej zysk (strata) netto z działalności niekontynuowanej IX. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) B. Aktywa obrotowe B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania I. Zapasy I. Rezerwy na zobowiązania II. Należności krótkoterminowe 1. Rezerwy z tytułu podatku odroczonego 2. Rezerwy na świadczenia pracownicze i podobne III. Inwestycje krótkoterminowe 3. Rezerwy wynikające z działalności niekontynuowanej IV. Rozliczenia międzyokresowe V. Aktywa obrotowe działalności niekontynuowanej, w tym: aktywa rzeczowe pozostałe aktywa 4. Pozostałe rezerwy II. Zobowiązania długoterminowe III. Zobowiązania krótkoterminowe IV. Rozliczenia międzyokresowe V. Zobowiązania dotyczące działalności niekontynuowanej Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s Modyfikacja rachunku zysków i strat może być przeprowadzona w dwóch wariantach. Wariant pierwszy zakłada odrębne prezentowanie przychodów, kosztów, zysków i strat 185 A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s

89 działalności kontynuowanej i niekontynuowanej (patrz tabela 2.4). Taki sposób prezentowania danych znacząco poprawia walory informacyjne tej części sprawozdania finansowego, oznacza jednak stosunkowo duży nakład pracy dla służb finansowo księgowych. Wariant drugi zakłada wyodrębnienie w rachunku zysków i strat wyłącznie zysku (straty) netto oraz podatku dochodowego na działalności niekontynuowanej (patrz tabela 2.5). Wariant ten jest znacznie łatwiejszy do przygotowania, jednak zakres ujawnianych informacji należy uznać za niewystarczający. Propozycja skorygowanej struktury rachunku zysków i strat z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną (wariant I) Wyszczególnienie Działalność kontynuowana Działalność niekontynuowana Tabela 2.4 Razem (+) Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi ( ) Koszty działalności operacyjnej (=) Zysk (strata) ze sprzedaży (+) Pozostałe przychody operacyjne ( ) Pozostałe koszty operacyjne (=) Zysk (strata) z działalności operacyjnej (+) Przychody finansowe ( ) Koszty finansowe (=) Zysk (strata) z działalności gospodarczej (±) Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (=) Zysk (strata) brutto ( ) Podatek dochodowy ( ) Pozostałe obowiązkowe zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) (=) Zysk (strata) netto Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s. 46. Tabela 2.5 Propozycja skorygowanej struktury rachunku zysków i strat z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną (wariant II) (+) Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi ( ) Koszty działalności operacyjnej (=) Zysk (strata) ze sprzedaży (+) Pozostałe przychody operacyjne ( ) Pozostałe koszty operacyjne (=) Zysk (strata) z działalności operacyjnej (+) Przychody finansowe ( ) Koszty finansowe (=) Zysk (strata) z działalności gospodarczej (±) Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (=) Zysk (strata) brutto ( ) Podatek dochodowy ( ) Pozostałe obowiązkowe zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) (=) Zysk (strata) netto (działalność kontynuowana) (±) Zysk (strata) z działalności niekontynuowanej ( ) Podatek dochodowy (działalność niekontynuowana) Działalność kontynuowana Działalność niekontynuowana (=) Zysk (strata) netto Łącznie Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

90 Propozycja modyfikacji rachunku przepływów pieniężnych proponowana przez A. Hołdę obejmuje również dwa warianty. Pierwszy polega na odrębnym ustaleniu wszystkich elementów rachunku przepływów pieniężnych (wpływów, wydatków oraz przepływów) odrębnie dla działalności kontynuowanej i niekontynuowanej (tabela 2.6). Biorąc pod uwagę praktyczne trudności w sporządzeniu rachunku przepływów pieniężnych występujące w wersji przewidzianej ustawowo, propozycję tę należy ocenić jako mało realną do praktycznego zastosowania. Wynika to z faktu, iż rachunkowość prowadzona jest w oparciu o zasadę memoriału a nie zasadę kasową. Dlatego też wariant drugi obejmujący wyodrębnienie wyłącznie przepływów z działalności niekontynuowanej, choć nadal niełatwy, wydaje się prostszy do zastosowania (tabela 2.7). Działalność operacyjna Tabela 2.6 Propozycja skorygowanej struktury rachunku przepływów pieniężnych z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną (wariant I) Wyszczególnienie Metoda bezpośrednia Metoda pośrednia (+) Wpływy operacyjne Zysk (strata) netto ( ) Wydatki operacyjne (+) Korekty operacyjne in plus ( ) Korekty operacyjne in minus (=) Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej Działalność kontynuowana Działalność niekontynuowana Razem Działalność finansowa (+) Wpływy finansowe ( ) Wydatki finansowe (=) Przepływy pieniężne netto z działalności finansowej Działalność inwestycyjna (+) Wpływy inwestycyjne ( ) Wydatki inwestycyjne (=) Przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (=) Przepływy pieniężne netto (razem) (=) Środki pieniężne na początek okresu (=) Środki pieniężne na koniec okresu Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s Obecnie obowiązująca struktura zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym może być skorygowana przez wydzielenie wyniku netto z działalności niekontynuowanej z wyodrębnieniem zysku i straty. Ponadto wydzielić należy korekty błędów podstawowych dotyczących działalności niekontynuowanej. Przykład zmodyfikowanej struktury zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym przedstawia tabela

91 Działalność operacyjna Metoda bezpośrednia (+) Wpływy operacyjne ( ) Wydatki operacyjne Tabela 2.7 Propozycja skorygowanej struktury rachunku przepływów pieniężnych z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną (wariant II) Wyszczególnienie Działalność operacyjna Metoda pośrednia Zysk (strata) netto (+) Korekty operacyjne in plus ( ) Korekty operacyjne in minus (=) Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej (działalność kontynuowana) (=) Przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej (działalność niekontynuowana) Działalność finansowa (+) Wpływy finansowe ( ) Wypływy finansowe (=) Przepływy pieniężne netto z działalności finansowej (działalność kontynuowana) (=) Przepływy pieniężne netto z działalności finansowej (działalność niekontynuowana) Działalność inwestycyjna (+) Wpływy inwestycyjne ( ) Wypływy inwestycyjne (=) Przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (działalność kontynuowana) Działalność kontynuowana Działalność niekontynuowana Działalność kontynuowana Działalność niekontynuowana Działalność kontynuowana (=) Przepływy pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (działalność niekontynuowana) Działalność niekontynuowana (=) Przepływy pieniężne netto (działalność kontynuowana) Działalność kontynuowana (=) Przepływy pieniężne netto (działalność niekontynuowana) Działalność niekontynuowana (=) Przepływy pieniężne netto (razem) Łącznie (=) Środki pieniężne na początek okresu Łącznie (=) Środki pieniężne na koniec okresu Łącznie Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s. 51. Tabela 2.8 Propozycja skorygowanej struktury zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym z wyodrębnioną działalnością niekontynuowaną I. Kapitał (fundusz) własny na początek okresu (BO) korekty błędów podstawowych (w tym korekty błędów podstawowych dotyczące działalności niekontynuowanej) I.a. Kapitał (fundusz) własny na początek okresu (BO), po korektach 1. Kapitał (fundusz) podstawowy na początek okresu 8. Wynik netto 8.1. Wynik z działalności kontynuowanej a) zysk netto z działalności kontynuowanej b) strata netto z działalności kontynuowanej 8.2. Wynik z działalności niekontynuowanej a) zysk netto z działalności niekontynuowanej b) strata netto z działalności niekontynuowanej 8.3. Odpisy z zysku Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

92 Proponowane przez A. Hołdę modyfikacje sprawozdawczości finansowej należy uznać za ciekawą propozycję podnoszącą walory informacyjne sprawozdania finansowego. Wyodrębnienie kategorii zarówno zasobów jak i strumieni dotyczących działalności niekontynuowanej pozwala znacznie pełniej przeanalizować sytuację jednostki gospodarczej, zwłaszcza w warstwie prospektywnej. Przykładowo analizując rachunek zysków i strat stwierdzić można prawdziwą rentowność działalności kontynuowanej, która nie jest zakłócona przez z reguły bardzo słabe wyniki działalności niekontynuowanej. 2.3 Objawy zagrożeń kontynuacji działalności Zjawisko upadłości jednostek gospodarczych jest naturalnym regulatorem całego systemu wolnorynkowego. Zasoby wykorzystywane w sposób nieefektywny zmieniają właścicieli co prowadzi do ich efektywnego wykorzystania. Proces ten jest niezbędny do sprawnego funkcjonowania gospodarki wolnorynkowej. Pomimo tych pozytywnych faktów dla gospodarki jako całości zjawisko upadłości jest bardzo negatywne dla szeroko pojętego kręgu kontrahentów upadłej jednostki gospodarczej. W każdym z państw dąży się zatem do wypracowania zasad postępowania z podmiotami, które stały się niewypłacalne. Zasady te powinny gwarantować jak najpełniejsze zabezpieczenie kontrahentów upadłej jednostki. Upadłość jednostki gospodarczej można rozpatrywać na trzech płaszczyznach: 186 ekonomicznej, czyli sytuacji charakteryzującej trwałą utratę zdolności płatniczej i/lub niedobory majątkowe czyli zjawisko w którym zobowiązania jednostki są większe niż jej majątek, prawnej, wynikającej z decyzji sądu o ogłoszeniu upadłości jednostki (w szczególnej sytuacji dotyczy to również postępowania naprawczego), psychologicznej, która wiąże się ze świadomością konsekwencji upadłości dla dłużnika lub wierzyciela. Z ekonomicznego punktu widzenia przyczyny upadłości jednostek gospodarczych podzielić można na: 187 mikroekonomiczne zwane także wewnętrznymi lub endogenicznymi, które tkwią w jednostce i pozostają pod wpływem jej kierownictwa, 186 A. Hołda, B. Micherda, op. cit., s A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

93 makroekonomiczne zwane zewnętrznymi lub egzogenicznymi, które wynikają z zasad funkcjonowania jednostki w danej gospodarce i pozostają poza bezpośrednim wpływem jej kierownictwa. Do najczęstszych przyczyn endogenicznych, zależnych od jednostki gospodarczej zaliczyć można: 188 oparcie zarządzania jednostką gospodarczą na wiedzy i doświadczeniu jednej osoby, co możliwe jest w małych, kilkuosobowych jednostkach, niebezpieczne staje się zaś w jednostkach działających na większą skalę w której jednej osobie trudno ogarnąć całość działalności, niewłaściwą strukturę kadry zarządzającej z nadmiernym udziałem osób z wykształceniem technicznym, bez przygotowania z zakresu zarządzania i ekonomii, brak lub niewłaściwe funkcjonowanie systemu informacji finansowo księgowej, co powoduje, iż kierownictwo jednostki gospodarczej posiada niepełną lub zafałszowaną informację o aktualnej sytuacji jednostki, a w efekcie prowadzi do podejmowania niewłaściwych działań, oszustwa kierownictwa jednostki zwłaszcza z zakresu sprawozdawczości finansowej, nadmierne, niekontrolowane tempo wzrostu, prowadzenie działalności na zbyt dużą skalę, niedostosowaną do możliwości technicznych i finansowych jednostki, próby realizacji dużych projektów, które z różnych przyczyn nie dochodzą do skutku. Czynniki egzogeniczne, które wpływają na zjawisko upadłości w gospodarce, pozostające poza bezpośrednim wpływem jednostki, można podzielić na trzy podstawowe kategorie: przyczyny związane z sytuacją sektora gospodarki lub gałęzią przemysłu, w której funkcjonuje jednostka gospodarcza: silna konkurencja w branży, duża konkurencja ze strony importerów występująca na rynku zbytu danej jednostki, 188 Tamże, s R. Pałczyńska-Gościniak, Ocena przedsiębiorstwa w aspekcie kontynuacji działania Monitor Rachunkowości i Finansów, 2001, nr 3 (27). 93

94 problemy w sprostaniu rosnącym wymaganiom rynkowym, silna koncentracja kapitału jednostek konkurencyjnych np. poprzez fuzje, nieustannie zmieniające się obszary konkurencyjności jednostek konkurujących, 2. przyczyny wynikające z ogólnej sytuacji w szeroko rozumianym otoczeniu jednostki gospodarczej: zmiany w systemie ekonomicznym lub politycznym państwa, recesja, inflacja, częste i niespodziewane zmiany prawa gospodarczego lub podatkowego, znaczące zmiany stóp procentowych, kursów walut, cen energii, paliw, itp., zdarzenia losowe, konieczność wdrażania nowych metod działania oraz głębokiej restrukturyzacji w związku z otwarciem rynku na inwestycje zagraniczne oraz pojawienie się jednostek dysponujących kapitałem i nowoczesnymi metodami działania, 3. przyczyny wynikające z sytuacji globalnej: niekorzystna polityka handlowa państw ościennych bądź państw lub organizacji determinujących globalny handel, brak dostosowania norm produkcyjnych i usługowych do norm obowiązujących w innych krajach czy organizacjach gospodarczych, zmiany polityczne i gospodarcze w innych krajach. Klasyczny cykl funkcjonowania jednostki gospodarczej obejmuje cztery zasadnicze etapy: 190 wprowadzenie, wzrost, dojrzałość, schyłek. Schyłek działalności gospodarczej jest procesem indywidualnym dla każdej jednostki gospodarczej. Na potrzeby niniejszego opracowania istotne jest uszczegółowienie fazy czwartej. Zdaniem A. Hołdy wyróżnić można cztery podstawowe fazy procesu pogarszania się sytuacji finansowej jednostki, a mianowicie: 190 A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

95 kryzys, zagrożenie bankructwem, upadłość, brak zdolności upadłościowej permanentne bankructwo. Podstawowe etapy cyklu życia jednostki gospodarczej z uszczegółowieniem fazy schyłkowej przedstawia schemat 2.3 W trakcie trwania pierwszego etapu fazy schyłkowej pojawiają się wyraźne sygnały świadczące o postępującym kryzysie w jednostce. Mogą one spowodować podjęcie działań restrukturyzacyjnych lub mogą zostać zbagatelizowane. W tym drugim przypadku dojdzie do pogłębienia nieprawidłowości w funkcjonowaniu jednostki gospodarczej, a także popełnianie błędów w podejmowanych działaniach. Brak działań restrukturyzacyjnych prowadzi zatem do załamania wzrostu jednostki gospodarczej i często gwałtownego przesilenia naruszającego istniejące stany równowagi. Schemat 2.3 Zasadnicze etapy cyklu życia jednostki gospodarczej ze szczególnym uwzględnieniem fazy schyłkowej Dojrzałość Schyłek Bankructwo Miara rozwoju jednostki Wprowadzenie Wzrost Kryzys Zagrożenie bankructwem Upadłość Brak zdolności upadłościowej (permanentne bankructwo) Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s. 57. Czas 95

96 W fazie zagrożenia bankructwem pojawiają się realne przesłanki potwierdzające to zagrożenie, które najczęściej związane są z poziomem zadłużenia i wypłacalnością jednostki gospodarczej. Brak działań naprawczych prowadzi do ostrego zaostrzenia sytuacji kryzysowej. Etap trzeci fazy schyłkowej to bankructwo jednostki gospodarczej, które oznacza brak możliwości obsługi zadłużenia jednostki co zazwyczaj prowadzi do upadłości. Etap ostatni ma charakter fakultatywny i jest wynikiem zaniedbań kierownictwa dotyczących zgłoszenia i przeprowadzenia w określonym momencie i formie upadłości jednostki gospodarczej. Prowadzi to do utraty zdolności upadłościowej jednostki gospodarczej i wynika zwykle ze zbyt dużych kosztów przeprowadzenia upadłości w stosunku do majątku, którym dysponuje jednostka. Proces restrukturyzacji działalności jednostki gospodarczej jest szczegółowo omawiany w literaturze przedmiotu. 191 Podjęte działania restrukturyzacyjne mogą prowadzić do trwałego polepszenia sytuacji jednostki, czasowej poprawy sytuacji (pozwalającej przetrwać jedynie w krótkim okresie), bądź też działania te mogą nie przynieść pożądanych efektów co prowadzi do bankructwa jednostki gospodarczej. 192 Obrazuje to schemat 2.4. Pierwszej oceny zasadności kontynuacji działalności dokonuje zawsze kierownictwo jednostki gospodarczej przystępując do sporządzenia sprawozdania finansowego. Zgodnie, bowiem ze znowelizowaną ustawą o rachunkowości kierownictwo ma obowiązek zamieszczenia w informacji dodatkowej wszelkich informacji o występującej niepewności, co do możliwości kontynuowania działalności. W informacji dodatkowej zamieścić należy oprócz opisu tych niepewności także zakres podejmowanych lub planowanych przez jednostkę gospodarczą działań mających na celu ograniczenie tej niepewności. Drugim etapem tej kontroli jest analiza przeprowadzona przez biegłego rewidenta. Jeżeli działalność jednostki gospodarczej jest rentowna i nie istnieją problemy związane z płynnością finansową oraz inne okoliczności, które mogą zagrażać przyszłości jednostki to założenie, iż będzie ona kontynuowała działalność nie wymaga szczegółowej analizy. 191 Por.: R. Borowiecki, Restrukturyzacja przedsiębiorstw próba syntezy dociekań literaturowych i doświadczeń praktyki, [w:] Restrukturyzacja a proces rozwoju i kreowania wartości przedsiębiorstw, pod red. R. Borowiecki, A. Jaki, AE w Krakowie, TNOiK, Warszawa-Kraków 2002; S. Slatter, D. Lovett, Restrukturyzacja firmy. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych, WIG-Press, Warszawa Strategie zarządzania jednostką w upadłości wraz z analizą kosztów bankructwa zawiera opracowanie A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

97 Alternatywne scenariusze restrukturyzacji działalności jednostki gospodarczej Uzdrowienie o charakterze trwałym Schemat 2.4 Miara rozwoju jednostki Rozpoczęcie działań restrukturyzacyjnych Czasowe uzdrowienie (przetrwanie zapewnione w krótkim okresie) Bankructwo Upadłość Brak zdolności upadłościowej Czas Źródło: A. Hołda, B. Micherda, op. cit., s. 86. Założenie powyższe nie może oczywiście stać w sprzeczności ze stanem prawnym (np.: postawienie jednostki gospodarczej w stan upadłości lub likwidacji nie wywołanej prywatyzacją przedsiębiorstwa państwowego, wygaśnięcie umowy spółki, utrata zezwolenia lub koncesji) lub gdy rzeczywistość gospodarcza przeczy możliwości kontynuowania działalności (np.: prowadzenie działalności przynoszącej straty, utrata rynków zbytu, problemy z płynnością finansową, które mogą doprowadzić do konieczności zgłoszenia w najbliższej przyszłości wniosku o upadłość przez jednostkę gospodarczą bądź przez jej wierzycieli). Przyczyny zaprzestania działalności gospodarczej mogą mieć także charakter nie finansowy. Najczęstsze z nich to: zawarcie umowy spółki na czas określony, wyczerpanie złóż, których wydobyciem jednostka gospodarcza się zajmowała, wygaśnięcie licencji bądź niemożność dalszej współpracy ze sobą wspólników. Przystępując do sporządzenia sprawozdania finansowego i chcąc uzasadnić założenie kontynuacji działalności kierownictwo jednostki gospodarczej powinno rozpatrzyć czynniki określające bieżącą i przewidywaną rentowność prowadzonej działalności, ustalić harmonogram wpłat należności i regulowania zobowiązań i w razie 97

98 nadwyżki zobowiązań wcześniej ustalić możliwości przesunięcia terminów płatności lub zapewnić zewnętrzne finansowanie. Podobnie przyczyny te sformułowane zostały w Międzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej. W standardzie wskazano także przykłady zdarzeń lub uwarunkowań, które pojedynczo lub razem mogą budzić poważne wątpliwości, co do zdolności jednostki gospodarczej do kontynuowania działalności. Standard ten dzieli zagrożenia kontynuacji działalności na: finansowe mające związek z niekorzystnym kształtowaniem się podstawowych wskaźników finansowych lub płynnością finansową, operacyjne związane z wewnętrzną organizacyjną sytuacją jednostki oraz jej sytuacją zewnętrzną w zakresie dostępnych rynków zbytu i zaopatrzenia, pozostałe mające związek ze zmianami prawa w kraju lub będące następstwem toczącego się postępowania przeciwko jednostce gospodarczej. Do objawów finansowych należy zaliczyć: występowanie w istotnej wielkości zobowiązań netto i krótkoterminowych zobowiązań netto, zbliżający się termin wymagalności pożyczek terminowych, przy braku realistycznych perspektyw przedłużenia terminu lub możliwości ich spłaty, bądź nadmierne uzależnienie od pożyczek krótkoterminowych wykorzystywanych do finansowania aktywów długoterminowych, zdarzenia lub uwarunkowania wskazujące na wycofanie pomocy wierzycieli, ujemne przepływy środków pieniężnych wykazywane w sprawozdaniach finansowych za okresy przeszłe lub planowane, niekorzystne kształtowanie się kluczowych wskaźników finansowych, poważne straty operacyjne lub znacząca utrata wartości aktywów, które służą do uzyskiwania wpływów, opóźnione lub nieregularne wypłaty dywidend, niemożność terminowego regulowania zobowiązań, niemożność dotrzymania warunków umowy kredytowej, zmiana trybu rozliczeń z dostawcami z kredytu kupieckiego na natychmiastową płatność w momencie dostawy, 193 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2010, op. cit., s

99 niezdolność zapewnienia finansowania niezbędnych prac rozwojowych nad nowym produktem lub niezbędnych inwestycji. Do objawów operacyjnych należy zaliczyć: zamiary kierownictwa w zakresie likwidacji jednostki gospodarczej lub zaniechania prowadzonej działalności, odejście kluczowego personelu kierowniczego i brak odpowiednich następców, utrata podstawowego rynku, umowy franchisingowej, licencji lub głównego dostawcy, trudności z siłą roboczą lub niedobór ważnych surowców, zagrożenia ze strony istotnych konkurentów. Pozostałe objawy wskazujące na zagrożenie kontynuacji działalności to: nieprzestrzeganie wymogów dotyczących kapitałów lub innych wymogów ustawowych, toczące się przeciwko jednostce gospodarczej postępowanie sądowe lub administracyjne, które w przypadku niekorzystnego rozstrzygnięcia dla jednostki wiązałyby się z powstaniem zobowiązań, jakie prawdopodobnie nie mogłyby zostać zaspokojone, zmiany w prawie lub polityce rządu, które mogą mieć negatywny wpływ na jednostkę, brak ubezpieczenia lub niewystarczające ubezpieczenie od skutków katastrof. Występowanie powyższych okoliczności nie zawsze oznacza poważne problemy jednostki gospodarczej z kontynuacją działalności. Wpływ niektórych zdarzeń może zostać złagodzony przez inne czynniki. Przykładowo kłopoty z terminowym regulowaniem zobowiązań mogą zostać zniwelowane poprzez działania kierownictwa dążące do zapewnienia wpływów w przyszłości, np.: pozyskanie nowego źródła finansowania, sprzedaż niepotrzebnych aktywów, zmiana polityki kredytowania odbiorców. Faktem jest, iż to kierownictwo jednostki gospodarczej dokonuje pierwszej oceny założenia kontynuacji działalności. Jednak to biegły rewident ma za zadanie ocenić zasadność tego założenia oraz wskazać istotne niepewności dotyczące zdolności kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą do ujawnienia w sprawozdaniu finansowym. Trzeba mieć jednak świadomość, iż biegły rewident nie zawsze będzie w stanie przewidzieć przyszłe zdarzenia lub okoliczności, które mogą prowadzić do zaprzestania działalności przez jednostkę gospodarczą. Nie stanowi zatem gwarancji 99

100 zdolności jednostki gospodarczej do kontynuowania działalności fakt, iż biegły rewident nie wskazał niepewności dotyczących kontynuowania działalności przez badaną jednostkę gospodarczą. Już na etapie planowania badania i poznawania jednostki gospodarczej biegły rewident powinien zwrócić szczególną uwagę na czynniki, uwarunkowania i występujące ryzyko gospodarcze, które mogą zagrażać zasadzie kontynuacji działalności. Czujność taka niezbędna jest także w trakcie właściwego badania. Stwierdzenie okoliczności mogących zagrażać kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą powinno mieć także wpływ na szacunek ryzyka badania i jego składowych. Biegły rewident podczas oceny zasadności kontynuowania działalności powinien posiadać więcej informacji niż kierownictwo dokonujące pierwszej oceny. Wynika to z kontekstu czasowego weryfikacji zasady kontynuacji działalności i zakresu dostępnych danych na dzień oceny z punktu widzenia kierownictwa jednostki gospodarczej i biegłego rewidenta, co obrazuje schemat 2.5. Okres objęty oceną kierownictwa jednostki gospodarczej, który podlega weryfikacji przez biegłego rewidenta powinien wynosić co najmniej 12 miesięcy od dnia bilansowego. Biegły rewident powinien jednak sprawdzić czy kierownictwo jednostki gospodarczej posiada informację o zdarzeniach, uwarunkowaniach oraz powiązanym ryzyku gospodarczym, które dotyczą okresu przekraczającego czas objęty podstawową oceną, a które mogą zagrażać zdolności jednostki gospodarczej do kontynuowania działalności. Im bardziej w przyszłość wybiega ocena tym większy stopień niepewności jej realizacji. Dlatego też biegły rewident powinien rozważyć konieczność dalszych badań w celu weryfikacji tych okoliczności. Zgodnie z postanowieniami MSRF 570 nie ma on jednak takiego obowiązku. Zdaniem autora niniejszego opracowania, pomimo braku obowiązku oceny zdarzeń wybiegających poza okres objęty podstawową oceną kierownictwa jednostki, każdorazowe stwierdzenie takich okoliczności powinno podlegać ocenie biegłego rewidenta. Powinien on także ocenić zasadność poinformowania innych odbiorców sprawozdania finansowego o stwierdzonych zdarzeniach zagrażających kontynuacji działalności jednostki gospodarczej w okresie przekraczającym 12 miesięcy. 100

101 Schemat 2.5 Kontekst czasowy weryfikacji zasady kontynuacji działalności i zakres dostępnych danych po dniu bilansowym z punktu widzenia kierownika jednostki i biegłego rewidenta Rozpatrywany okres weryfikacji założenia o kontynuacji działalności punkt widzenia kierownictwa Dzień bilansowy Dzień sporządzenia sprawozdania finansowego Rozpatrywany okres przez kierownictwo (np. 12 miesięcy od dnia bilansowego) Dostępne dane po dniu bilansowym Rozpatrywany okres weryfikacji założenia o kontynuacji działalności punkt widzenia audytora Dzień bilansowy Dzień sporządzenia sprawozdania finansowego Dzień wydania opinii audytora Rozpatrywany okres przez kierownictwo (np. 12 miesięcy od dnia bilansowego) Dostępne dane po dniu bilansowym Okres wybiegający poza ocenę kierownictwa Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s. 29. Jeżeli biegły rewident stwierdzi występowanie istotnych zagrożeń dla kontynuacji działalności jednostki gospodarczej to powinien on: Tamże, s zwrócić się z prośbą do kierownictwa jednostki o dokonanie oceny zdolności jednostki do kontynuacji działalności w przypadku braku takiej oceny, dokonać przeglądu planów kierownictwa jednostki gospodarczej dotyczących przyszłych działań opracowanych wraz z oceną ich wykonalności, w przypadku przygotowania przez jednostkę prognozy przepływów pieniężnych i uznaniu jej przez biegłego rewidenta za znaczący czynnik przy ocenie możliwości 101

102 kontynuacji działalności należy dokonać oceny wiarygodności danych ujętych w celu przygotowania prognozy oraz ustalić czy istnieją odpowiednie uzasadnienia dla przyjętych założeń będących podstawą prognozy, rozważyć czy po dniu dokonania oceny przez kierownictwo jednostki gospodarczej ujawnione zostały nowe fakty czy informacje, uzyskać od kierownictwa jednostki gospodarczej lub osób sprawujących nadzór pisemne oświadczenie dotyczące planów przyszłych działań wraz z oceną ich wykonalności. Przykładami procedur badania, które może zastosować biegły rewident w przypadku stwierdzenia zagrożeń kontynuacji działalności mogą być następujące działania: 195 analiza i weryfikacja wraz z kierownictwem przepływów środków pieniężnych, planowanych zysków oraz innych powiązanych prognoz, analiza i omówienie najbardziej aktualnego sprawozdania finansowego jednostki gospodarczej (kwartalnego, półrocznego), przegląd warunków dotyczących skryptów dłużnych, umów kredytowych oraz ustalenie, czy nie naruszono określonych w nich warunków, przegląd protokołów ze zgromadzeń udziałowców (akcjonariuszy), posiedzeń organów nadzorczych i zarządzających jednostki gospodarczej w poszukiwaniu zapisów wskazujących na zdarzenia zagrażające kontynuacji działalności, uzyskanie informacji od prawnika jednostki gospodarczej o toczących się sporach prawnych i roszczeniach wraz z oceną racjonalności poglądu kierownictwa dotyczącego ich rozstrzygnięć oraz szacunków konsekwencji finansowych z nich wynikających, potwierdzenie istnienia mocy prawnej oraz możliwości wyegzekwowania ustaleń o uzyskaniu lub utrzymaniu pomocy finansowej zarówno od podmiotów powiązanych jak i stron trzecich wraz z oceną możliwości finansowych tych podmiotów do dostarczenia zagwarantowanej pomocy, prześledzenie zamierzeń jednostki gospodarczej w zakresie niezrealizowanych zamówień odbiorców, przegląd zdarzeń, które zaszły po zakończeniu okresu bilansowego w celu ustalenia tych które wpływają na zdolność jednostki gospodarczej do kontynuacji działalności, 195 Tamże, s

103 potwierdzenie istnienia, warunków i aktualności oferty kredytowej, pozyskanie i weryfikacja raportów dotyczących działań organów regulacyjnych, ustalenie stosowności potwierdzenia wszelkiego planowanego zbycia posiadanych aktywów. Jako ciekawą i wartościową propozycję służącą ocenie możliwości kontynuacji działalności w warstwie prospektywnej uznać należy zakres procedur, które powinien zastosować biegły rewident przy analizie przepływów środków pieniężnych, a które stanowią znaczący czynnik przy rozpatrywaniu przyszłych skutków zdarzeń lub uwarunkowań. Są to: 196 ocena wiarygodności funkcjonującego w jednostce gospodarczej systemu informacyjnego, który dostarcza takich informacji, weryfikacja zasadności założeń przyjętych przy dokonywaniu takich prognoz, porównanie prognozowanych informacji finansowych dotyczących poprzednich okresów z danymi rzeczywistymi, porównanie prognozowanych informacji finansowych dotyczących bieżącego okresu z ich realnym wykonaniem do dnia badania. Wykorzystanie prognozowanych informacji w ocenie zasadności założenia o kontynuacji działalności zalecane w MSRF 570 należy uznać za istotny przyczynek do tez prezentowanych w niniejszym opracowaniu. Wymagają one jednak upowszechnienia i rozszerzenia ich zakresu. Jak istotne znaczenie posiada omawiane zagadnienie także w polskich przepisach wskazuje umieszczenie go w Normie nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta. 197 Zgodnie z punktem 48 tej normy przeprowadzając badanie jednostki gospodarczej, której kontynuacja działalności nie jest ustawowo zapewniona, biegły rewident ma obowiązek ocenić wiarygodność deklaracji kierownika jednostki, zawartej we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego, o zdolności kontynuowania przez jednostkę gospodarczą działalności w niezmniejszonym istotnie zakresie w dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej przynajmniej 12 miesięcy od dnia bilansowego. Jeżeli działalność jednostki gospodarczej jest rentowna i nie występują problemy z płynnością finansową to szczegółowa analiza deklaracji kierownika jednostki nie jest wymagana. Norma podaje przykłady zagrożeń kontynuacji działalności, do których należy zaliczyć: 196 Tamże, s. 103 i Biuletyn Krajowej Izby Biegłych Rewidentów Nr 61, Warszawa 2005, s

104 znaczne trudności finansowe (brak płynności, wypowiedzenie umów kredytowych), znaczne straty za lata poprzednie i rok bieżący, odejście kluczowego personelu kierowniczego, utrata podstawowego rynku, licencji, głównego dostawcy, toczące się przeciwko jednostce postępowanie sądowe lub administracyjne, które w przypadku niekorzystnego rozstrzygnięcia spowoduje powstanie zobowiązań, jakich jednostka gospodarcza nie zdoła zaspokoić. Biegły rewident ma obowiązek wnikliwie rozważyć uzasadnienie deklaracji kierownika jednostki gospodarczej o możliwości kontynuacji przez nią działalności, a zwłaszcza ocenić realność przyszłych działań będących podstawą tej deklaracji. Weryfikując ogół uzyskanych dowodów badania biegły rewident dokonuje osądu czy znaczna niepewność co do zdolności jednostki gospodarczej do kontynuowania działalności występuje, zaś ujawnienie rodzajów i skutków tej niepewności jest wymagane, aby sprawozdanie finansowe nie wprowadzało odbiorcy w błąd. Biegły rewident musi uwzględniać, iż skutki pochopnej czy niewystarczająco uzasadnionej, pesymistycznej oceny zdolności do kontynuowania działalności przez jednostkę gospodarczą mogą prowadzić do pogorszenia jej sytuacji, a nawet do jej upadłości. Może to być przypadek tzw. samospełniającego się proroctwa. Badając jednostki gospodarcze, których działalność jest ustawowo zapewniona, biegły rewident powinien także wskazać w opinii poważne zakłócenia, które występują lub mogą wystąpić. Niestety katalog okoliczności wskazujących na problemy z kontynuacją działalności prezentowany w normach wykonywania zawodu biegłego rewidenta jest bardzo skromny i niewystarczający. Zatem wskazane jest, aby biegli rewidenci korzystali z MSRF nr 570, który znacznie pełniej wskazuje przesłanki zagrożeń kontynuacji działalności jednostek gospodarczych. Trzeba pamiętać także o tym, iż katalog ten jest otwarty, zatem w praktyce badania sprawozdań finansowych wskazać można także inne okoliczności nie wymienione w normach prawnych regulujących to zagadnienie, a wskazujące na możliwość braku kontynuacji działalności przez badaną jednostkę gospodarczą. Przykładem może być tutaj zawarcie spółki na czas określony. 104

105 2.4 Proces upadłości jednostek gospodarczych w warunkach polskiej gospodarki W warunkach gospodarki rynkowej rozpoczynanie, prowadzenie i zakończenie działalności przez przedsiębiorców jest procesem, który zapewnia efektywną agregację wolnych zasobów występujących w gospodarce. Zakończenie działalności gospodarczej może być aktem woli przedsiębiorcy lub wynikać z przymusu ekonomicznego bądź prawnego. W przypadku samodzielnej decyzji przedsiębiorcy o zakończeniu działalności, jego majątek musi wystarczyć na pokrycie wszelkich zaciągniętych zobowiązań. Jest to raczej rzadka sytuacja, która może występować w następstwie np. osiągnięcia celu w jakim działalność została podjęta lub jej prowadzenia w ściśle określonym okresie czasu. Jednak zdecydowanie częściej decyzja o zakończeniu działalności nie jest aktem woli przedsiębiorcy, lecz koniecznością. Transformacja polskiej gospodarki do warunków wolnorynkowych znacząco ułatwiła podejmowanie działalności gospodarczej w Polsce. Wymusiło to także weryfikację i zmianę dotychczas obowiązujących zasad jej zakończenia. Tryb zakończenia działalności zależy od formy jej prowadzenia. Powiązanie przyczyn oraz trybów likwidacji spółek prawa handlowego określonych w Kodeksie spółek handlowych przedstawia tabela 2.9. Prawo upadłościowe powinno spełniać trzy zasadnicze cele (funkcje): 198 zaspokojenie wierzycieli niewypłacalnego dłużnika (funkcja windykacyjna), zapobieganie niewypłacalności innych jednostek, które są następstwem nie uregulowania zobowiązań przez niewypłacalnego dłużnika (funkcja profilaktyczna), popularyzowanie wśród przedsiębiorców określonych wzorców zachowań, które można określić jako postawę rzetelnego przedsiębiorcy (funkcja wychowawcza). Początki procesu upadłości w świecie sięgają XIVw., a w Polsce pierwsze regulacje prawne to francuski Kodeks handlowy z 1807 roku zwany Kodeksem Napoleona. Kolejny akt prawny dotyczący tego zagadnienia to Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 roku Prawo upadłościowe oraz Prawo o postępowaniu układowym A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s S. Jędrzejewski, Zasady wyceny majątku przedsiębiorstwa w upadłości, Rachunkowość nr 9, Warszawa

106 Przyczyna rozwiązania Przyczyny przewidziane w umowie (statucie) spółki Uchwała wspólników, partnerów, walnego zgromadzenia Przyczyny i tryb likwidacji spółek prawa handlowego Spółka jawna Spółka partnerska Spółka koman- dytowa Spółka koman- dytowo- akcyjna Spółka z o.o. Tabela 2.9 Spółka akcyjna Ogłoszenie upadłości Śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości Śmierć, ogłoszenie upadłości lub wystąpienie jednego komplementariusza, chyba że statut stanowi inaczej Wypowiedzenie umowy spółki Prawomocne orzeczenie sądu Utrata przez wszystkich partnerów prawa do wykonywania wolnego zawodu Inne przyczyny przewidziane prawem Tryb Likwidacja, chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności Likwidacja, chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności Likwidacja, chyba że wspólnic y uzgodnili inny sposób zakończe - nia działalno - ści Likwidacja Likwidacja Likwidacja Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

107 Obecnie proces upadłości w warunkach polskich został uregulowany w obowiązującym od 1 października 2003 roku Prawie upadłościowym i naprawczym. 200 Przepisy te przewidują dwie drogi ogłoszenia upadłości: obejmującej likwidację majątku upadłego, obejmującej możliwość zawarcia układu. 201 Sąd ogłaszający upadłość dokonuje wyboru z tych dwóch alternatywnych rozwiązań, jednak w toku postępowania upadłościowego może je zmienić. Zawarcie układu jest uzasadnione prawdopodobnym wyższym stopniem zaspokojenia wierzycieli niż w przypadku przeprowadzenia likwidacji. Postępowanie takie nie może być jednak prowadzone gdy dotychczasowe działania dłużnika nie dają pewności wykonania układu. Dotyczy to zatem nieuczciwych przedsiębiorców, którzy w dotychczasowej działalności dopuścili się czynów dyskwalifikujących ich jako uczciwych uczestników procesów gospodarczych. Ogłoszenie upadłości następuje wobec dłużnika, który jest niewypłacalny, czyli nie wykonuje swoich zobowiązań. Niewypłacalność rozpatrywać można na dwóch płaszczyznach: niespłacenie zobowiązań przez dłużnika na rzecz wierzycieli, zobowiązania dłużnika przekraczają wartość posiadanego przez niego majątku; w sytuacji tej występują ujemne aktywa netto. Jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania sądowego, sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości. W takim przypadku dłużnik samodzielnie dokonuje likwidacji prowadzonej działalności. Ustawa wprowadza także pewne ograniczenia w procesie ogłaszania upadłości. Sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika. Można domyślać się, iż chodzi tu o 10% aktywów netto, a nie 10% wartości majątku. 200 Ustawa z dnia 28 lutego 2003r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. nr 60 poz. 535 z późn. zm.; w ostatnim okresie dokonano jej kolejnej nowelizacji, szerzej na ten temat w: P. Wrześniewski, Zmiany w procedurze upadłościowej, Rachunkowość nr 6, Warszawa Krytyczna ocena nowego prawa upadłościowego na etapie jego uchwalania oraz w okresie późniejszym dokonana przez członków środowiska księgowych przyniosła kilka pozytywnych zmian. Jednak nie wszystkie postulaty zostały w tych pracach uwzględnione. Por.: A. Łodziana, Rachunkowość w jednostkach zagrożonych upadłością, Rachunkowość nr 1, Warszawa 2003; M. Bugajny, G. Proniewicz, Prawo upadłościowe a rachunkowość upadłego, Rachunkowość nr 12, Warszawa

108 Prawo upadłościowe wprowadza krótki, 14-dniowy termin na zgłoszenie w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości, liczony od dnia, w którym zaistniała podstawa do jego ogłoszenia. Obowiązek ten spoczywa na dłużniku, zaś w przypadku osób prawnych albo innych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej, lecz posiadających zdolność prawną obowiązek ten spoczywa na każdym, kto ma prawo reprezentować tę osobę sam lub łącznie z innymi osobami. Na osoby, które pomimo obowiązku nie dokonały złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie, sąd nałożyć może sankcję pozbawienia na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Organami prowadzącymi postępowanie upadłościowe są: 202 sąd upadłościowy działający w składzie trzech sędziów zawodowych, sędzia-komisarz, który wykonuje w imieniu sądu upadłościowego wszystkie czynności postępowania upadłościowego, a zatem: kieruje tokiem postępowania, sprawuje nadzór nad czynnościami syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy, przyjmuje ich sprawozdanie, określa czynności, których nie wolno im podejmować oraz zwraca uwagę na popełnione przez nich uchybienia, syndyk jest powoływany do przeprowadzenia postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku, nadzorca sądowy prowadzi nadzór nad postępowaniem upadłościowym obejmującym możliwość zawarcia układu, jeżeli zarząd nad majątkiem sprawuje nadal upadły, zarządca prowadzi postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu, gdy upadłemu odebrano zarząd majątkiem. Podstawowe prawa i obowiązki wynikające z pełnienia funkcji nadzorcy, zarządcy i syndyka prowadzących postępowanie upadłościowe przedstawia tabela Uczestnikami postępowania upadłościowego są: 203 upadły, czyli każdy podmiot wobec, którego ogłoszono upadłość, wierzyciel, czyli każdy kto jest uprawniony do zaspokojenia swoich należności z masy upadłości, choćby wierzytelność nie wymagała zgłoszenia, 202 J. Brol, Nowe prawo upadłościowe i naprawcze (ważniejsze zmiany), Rachunkowość nr 9, Warszawa Tamże. 108

109 zgromadzenie wierzycieli, czyli organ w którym uczestniczą z prawem głosu wierzyciele, których wierzytelności zostały uznane; prawo głosu jest proporcjonalne do sumy wierzytelności umieszczonej na liście wierzytelności; zgromadzenie takie zwoływane jest przez sędziego komisarza, rada wierzycieli, która jest fakultatywnym organem zgromadzenia wierzycieli, zaś w zakresie jej kompetencji leżą zadania zarówno o charakterze stanowiącym jak i kontrolnym. Tabela 2.10 Podstawowe prawa i obowiązki wynikające z pełnienia funkcji nadzorcy, zarządcy i syndyka Obowiązki i prawa Cel ogłoszenia upadłości Możliwość zawarcia układu Likwidacja majątku Lp Wyszczególnienie nadzorca zarządca syndyk Przejęcie obowiązków kierownika jednostki od daty ogłoszenia upadłości Przejęcie i zamknięcie ksiąg rachunkowych upadłego Zabezpieczenie majątku przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zabraniem przez osoby trzecie Sporządzenie spisu inwentarza (inwentaryzacji) na dzień poprzedzający postawienie jednostki w stan upadłości Wyjaśnienie i rozliczenie w księgach rachunkowych różnic ujawnionych w toku inwentaryzacji (bez przejęcia) Wycena składników aktywów i pasywów Ustalenie masy upadłości Sporządzenie sprawozdania finansowego na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości Sporządzenie planu likwidacyjnego + 10 Przeprowadzenie likwidacji majątku dłużnika + Źródło: M. Bugajny, G. Proniewicz, Prawo upadłościowe a rachunkowość upadłego, Rachunkowość nr 12, Warszawa

110 Po ogłoszeniu upadłości należy ustalić tzw. masę upadłości. Ustala się ją na podstawie ksiąg rachunkowych upadłego i innych bezspornych dokumentów. Obejmuje ona cały majątek upadłego oraz majątek nabyty w toku postępowania upadłościowego i posłużyć ma zaspokojeniu wierzycieli jednostki gospodarczej. Wykaz składników majątku, które nie wchodzą do masy upadłości określono w art Prawa upadłościowego i naprawczego. Aby prawidłowo ustalić masę upadłości niezbędnym jest sporządzenie inwentarza. Prawo upadłościowe nie definiuje jednak tego pojęcia, zatem sięgnąć należy do art. 19 Ustawy o rachunkowości zgodnie z którym inwentarz to wykaz aktywów i pasywów potwierdzony ich inwentaryzacją. Wycena tych składników majątku powinna nastąpić według wcześniej już omówionych przepisów art. 29 Ustawy o rachunkowości. Równocześnie następuje ustalenie listy wierzytelności, o których informacje pochodzić mogą z wniosku dłużnika o ogłoszeniu upadłości lub zgłoszenia wierzytelności przez wierzyciela. Wierzytelności zgłoszone sędziemu komisarzowi przekazywane są w odpisie syndykowi, nadzorcy sądowemu albo zarządcy w zależności od tego, który z nich prowadzi postępowanie. Następnie potwierdzają oni zgłoszoną wierzytelność w księgach rachunkowych, dokumentach upadłego, wpisach w księdze wieczystej albo rejestrach. W przypadku nie potwierdzenia występowania wierzytelności wzywają upadłego do złożenia wyjaśnień oraz oświadczenia czy uznaje zgłoszoną wierzytelność. Jeśli upadły nie potwierdza istnienia wierzytelności syndyk, nadzorca sądowy, lub zarządca zwracają się do sędziego komisarza o przeprowadzenie stosownego postępowania dowodowego. Lista wierzytelności po jej sporządzeniu przekazywana jest sędziemu komisarzowi, który ogłasza o jej sporządzeniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Sporządzoną listę przeglądać można w sekretariacie sądu. Sprzeciwy do przygotowanej listy wierzytelności wnoszone mogą być do sędziego komisarza zarówno przez wierzycieli, jak i upadłego. Zakończenie tego etapu postępowania nie oznacza, iż lista wierzytelności przyjęła ostateczny kształt. Może być ona zmieniona przez sędziego komisarza zarówno przez dodanie nowych wierzytelności jak i wykreślenie poprzednio umieszczonych. Kolejnym krokiem jest likwidacja masy upadłości, która polegać może na: sprzedaży całości lub zorganizowanych części przedsiębiorstwa upadłego, sprzedaży nieruchomości lub majątku ruchomego, ściągnięciu wierzytelności od dłużników upadłego, wykonaniu praw majątkowych wchodzących w skład masy upadłości lub ich zbyciu. 110

111 W momencie rozpoczęcia faktycznej likwidacji masy upadłości niemożliwym staje się zmiana trybu upadłości z likwidacyjnej na układową. Sprzedaż majątku produkcyjnego oznacza bowiem brak możliwości prowadzenia dalszej działalności. Rozwiązaniem najbardziej pożądanym jest sprzedaż całego przedsiębiorstwa. Wynika to z faktu wyższej wartości przedsiębiorstwa niż sumy składników majątkowych posiadanych przez nie. Z reguły oznacza także zachowanie miejsc pracy dla pracowników jednostki gospodarczej. Prawo upadłościowe określa także kolejność zaspokajania wierzytelności. Grupa pierwsza to wierzytelności zabezpieczone rzeczowo, a więc hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską. Wierzytelności te zaspokajane są z kwot uzyskanych ze zbycia rzeczy i praw obciążonych hipoteką lub zastawem, zaś kwoty pozostałe po tym zaspokojeniu wchodzą do masy upadłości. Grupa druga obejmuje wierzytelności zaspokajane z masy upadłości, które podzielono na cztery kategorie według kolejności ich zaspokajania: kategoria pierwsza koszty postępowania upadłościowego, należności z tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników, należności ze stosunku pracy, należności rolników z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego za ostatnie dwa lata, renty należne za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, ciążące na upadłym zobowiązania alimentacyjne, należności powstałe wskutek czynności syndyka albo zarządcy, należności z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów wzajemnych, których wykonania żądał syndyk albo zarządca, należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości oraz należności, które powstały z czynności upadłego dokonanych za zgodą nadzorcy sądowego, kategoria druga podatki, inne daniny publiczne oraz niepodlegające zaspokojeniu w kategorii pierwszej należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne należne za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości wraz z należnymi od nich odsetkami i kosztami egzekucji, kategoria trzecia inne wierzytelności, jeżeli nie podlegają zaspokojeniu w kategorii czwartej, wraz z odsetkami za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości, z odszkodowaniem umownym, kosztami procesu i egzekucji, kategoria czwarta odsetki, które nie należą do wyższych kategorii w kolejności, w jakiej podlega zaspokojeniu kapitał, a także sądowe i administracyjne kary grzywny oraz należności z tytułu darowizn i zapisów. 111

112 Przebieg postępowania upadłościowego z likwidacją majątku przedstawia schemat 2.6. Przebieg postępowania upadłościowego z likwidacją majątku Schemat 2.6 Wierzyciel Wniosek o ogłoszeniu upadłości Dłużnik Rozpatrzenie wniosku przez sąd upadłościowy Oddalenie wniosku Ogłoszenie upadłości Ustalenie masy upadłościowej Ustalenie listy wierzytelności Likwidacja masy upadłościowej Zaspokajanie wierzycieli Zakończenie postępowania upadłościowego Brak kontynuacji działalności przez upadłą jednostkę Źródło: opracowanie własne. Drugą formą zakończenia postępowania upadłościowego jest możliwość zawarcia układu z wierzycielami, który prowadzić ma do zaspokojenia zobowiązań w wyższym stopniu niż w wyniku przeprowadzenia upadłości likwidacyjnej. W wyniku zawarcia układu następuje najczęściej redukcja zadłużenia oraz rozłożenie w czasie ich płatności. O przyjęciu układu decyduje większość wierzycieli ustalona na podstawie wysokości kwot 112

113 zadłużenia. Następnie układ zatwierdzany jest przez sąd. Jest to rozwiązanie szczególnie korzystne dla wierzycieli, których wierzytelności mieszczą się w dalszych kategoriach kolejności zaspokajania. Postępowanie układowe daje szansę dłużnikowi na wyjście z trudnej sytuacji i powrót do prowadzenia normalnej działalności gospodarczej, co powinno przyczynić się do rozłożonego w czasie zaspokojenia zredukowanego zadłużenia. Nowe prawo upadłościowe znacznie rozszerzyło i urealniło szanse prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu. Już we wniosku zgłaszanym przez dłużnika powinien on określić czy wnosi o ogłoszenie upadłości z likwidacją czy zamierza skorzystać z możliwości zawarcia układu. W tym drugim przypadku powinien on dołączyć do wniosku: propozycje układowe wraz z propozycjami finansowania wykonania układu, rachunek przepływów pieniężnych za ostatnie 12 miesięcy jeśli dłużnik obowiązany był do prowadzenia dokumentacji umożliwiającej sporządzenie takiego rachunku. Propozycje układowe polegać mogą na: odroczeniu wykonania zobowiązań, rozłożeniu spłaty zadłużenia na raty, zmniejszeniu sumy długów, konwersji wierzytelności na udziały lub akcje, zmianie, zamianie lub uchyleniu prawa zabezpieczającego określoną wierzytelność. Korzystną zmianą w nowych regulacjach prawnych jest rozszerzenie katalogu działań układowych, co powinno ułatwić stronom postępowania zawarcie układu. Prawo upadłościowe w art. 273 zawiera także wykaz wyłączeń wierzytelności, których nie można obejmować układem. Układ zostaje przyjęty przez zgromadzenie wierzycieli podczas głosowania. Poprzedza je sprawozdanie nadzorcy sądowego lub zarządcy, w którym ocenia on stan jednostki gospodarczej oraz możliwości wykonania układu. Układ przyjęty przez zgromadzenie wierzycieli podlega następnie zatwierdzeniu przez sąd. Jeżeli nie udało się zawrzeć układu lub sąd odmówił jego zatwierdzenia, sędzia-komisarz zmienia niezwłocznie postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującego likwidację majątku upadłego oraz ustanawia syndyka masy upadłości. Przebieg postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu przedstawia schemat

114 Przebieg postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu Schemat 2.7 Dłużnik Wniosek o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu Brak zawarcia układu Zawarcie i zatwierdzenie układu Upadłość (patrz schemat 2.6) Nie wykonanie układu Wykonanie układu Upadłość (patrz schemat 2.6) Spłata zadłużenia w uzgodnionej wysokości i terminach Dalsza kontynuacja działalności Źródło: opracowanie własne. Prawo upadłościowe i naprawcze wprowadziło także całkowicie nową instytucję prawną - postępowanie naprawcze. To, co odróżnia to postępowanie od układu to fakt, iż nie jest ono postępowaniem sądowym. Co prawda sąd upadłościowy wykonuje w nim wiele czynności oraz sprawuje ogólny nadzór, jednak wszczynane i prowadzone jest ono przez przedsiębiorcę. Celem postępowania naprawczego jest zapobieganie upadłości. Powinno być zatem stosowane w przypadku występowania zagrożenia niewypłacalności w przyszłości, a nie wówczas gdy dłużnik jest już nie wypłacalny. Wszczęcie postępowania naprawczego poprzedza sporządzenie planu naprawczego, który powinien zapewnić przywrócenie przedsiębiorcy zdolności do konkurowania na rynku. Określa on zasady restrukturyzacji zobowiązań, majątku oraz zatrudnienia. Kolejnym krokiem jest złożenie w sądzie upadłościowym oświadczenia o wszczęciu postępowania naprawczego, które następnie jest ogłaszane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz w co najmniej jednym dzienniku o zasięgu lokalnym i w jednym 114

115 o zasięgu ogólnopolskim. Następnie przedsiębiorca składa wniosek o wpis wszczęcia postępowania naprawczego do KRS. Sąd wyznacza nadzorcę sądowego na czas trwania postępowania naprawczego. Celem postępowania naprawczego podobnie jak postępowania układowego jest zawarcie układu z wierzycielami, który przyczyni się do redukcji kwoty zadłużenia oraz prolongowania terminów jego spłaty. W przypadku nie wywiązania się dłużnika z zawartego układu sąd orzeka o jego uchyleniu oraz ogłasza upadłość obejmującą likwidację majątku, bez możliwości zawarcia układu. Skutkuje to również zmianą wysokości roszczeń wierzycieli do kwot sprzed układu pomniejszonych o kwoty otrzymane w trakcie jego trwania. Przebieg postępowania naprawczego przedstawia schemat 2.8. Schemat 2.8 Przebieg postępowania naprawczego Dłużnik Sporządzenie planu naprawczego Oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego wraz z ogłoszeniem Wpis do KRS o wszczęciu postępowania naprawczego Zawarcie układu Nie wykonanie układu Wykonanie układu Upadłość patrz (schemat 2.6) Spłata zadłużenia w uzgodnionej wysokości i terminach Źródło: opracowanie własne. Dalsza kontynuacja działalności 115

116 Dokonując analizy procesu upadłości w warunkach polskich warto zwrócić uwagę na dane statystyczne o liczbie upadłości i układów. W warunkach gospodarki centralnie planowanej, do 1989 roku sądy nie rejestrowały nawet wniosków o upadłość. O dalszej działalności jednostek gospodarczych decydowano w oderwaniu od oceny efektywności prowadzonej działalności. Dopiero wprowadzenie ustawy o działalności gospodarczej oraz liberalizacja zasad prowadzenia działalności przyniosła znaczny wzrost liczby przedsiębiorców. Spowodowało to także pierwsze upadłości w 1991 roku. Co ciekawe przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej przyniosło upadki zarówno nowo powstałych przedsiębiorców jak i jednostek o wieloletniej tradycji i ugruntowanej pozycji na rynku. Analizując dane o liczbie składanych wniosków o ogłoszenie upadłości, zawarcie układu lub rozpoczęcie postępowania naprawczego (co stało się możliwe od października 2003 roku) widać wyraźnie dwa maksima jedno w 1993 roku, zaś drugie w 2003 roku, a także znaczny wzrost w ostatnim okresie. Szczegółowe dane zawiera tabela Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w zakresie zakończonych postępowań o ogłoszenie upadłości lub zawarcie układu. Największa ich liczba wystąpiła w roku 2002, odpowiednio 1205 zakończonych postępowań o ogłoszenie upadłości oraz 646 zawartych układów. W kolejnych latach pod rządzami nowego Prawa upadłościowego i naprawczego widać wyraźny spadek ich liczby, choć ilość składanych wniosków nie maleje. Znacząca część wniosków jest przez sądy oddalana z powodu braków formalnych oraz braku wystarczających środków na ich przeprowadzenie. 204 Warto zwrócić uwagę na ponowne nasilenie problemu upadłości w 2009 roku. Łącznie sądy wydały 691 postanowień o upadłości co oznacza wzrost o 68,1% w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegłego. Jeszcze po pierwszym kwartale 2009 roku wzrost był na poziomie 25%, a po pięciu miesiącach wynosił 41%. Podstawowy problem, który obecnie dotyka polskich przedsiębiorców to problemy ze ściągalnością należności co prowadzi do utraty płynności finansowej. W 2009 roku rośnie wartość przeterminowanych należności w porównaniu do okresu sprzed roku. Obecna kondycja polskiej i światowej gospodarki sprawia, że sytuacja dłużników pogarsza się w szybkim tempie, ponieważ na rynku jest coraz mniej gotówki. Problemy jednego z kontrahentów przenoszą się jak w modelu domina na wszystkich powiązanych z nim kontrahentów. 204 W. Nowara, K. Szarzec, Skutki procesów upadłościowych i układowych przedsiębiorstw w Polsce w latach , 116

117 Tabela 2.11 Dane o liczbie wniosków o ogłoszenie upadłości, zawarcie układu lub postępowanie Lata naprawcze oraz ogłoszeń upadłości i układów w latach Liczba wniosków o ogłoszenie upadłości, zawarcie układu lub postępowanie naprawcze (od października 2003r.) Liczba ogłoszeń upadłości Liczba zawartych układów b.d Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości ( oraz Coface Intercredit Poland ( Coraz trudniej jest ściągnąć należności w drodze polubownej windykacji ponieważ wina braku zapłaty nie leży po stronie dłużnika. On sam często popadł w kłopoty na skutek braku płatności jego odbiorców. Trudno jest także poprawić szybko płynność finansową ze względu na mocno ograniczony dostęp do bieżących źródeł finansowania. Banki odmawiają szybkich kredytów obrotowych a factoring nadal jest zbyt mało popularny. Proces upadłości dotyka coraz większe jednostki gospodarcze. Spekulacje na walutach, osłabienie złotówki, ogólne wyższe ryzyko kursowe spowodowały, iż wiele jednostek o dobrej wcześniej kondycji finansowej, popadło szybko i nieoczekiwanie w tarapaty finansowe, często kończące się upadłością. 205 Tabela 2.12 zawiera dane o formie prawnej upadłych w ostatnim okresie jednostek gospodarczych

118 Upadłości według form prawnych przedsiębiorstw Tabela 2.12 Forma prawna Liczba upadłości Liczba upadłości Dynamika Udział w % / Spółka z o.o ,8% 64,3% Przedsiębiorca ,7% 19,5% Spółka akcyjna ,0% 10,1% Spółka jawna ,5% 3,0% Spółdzielnia ,7% 1,7% Przedsiębiorstwo państwowe ,3% 0,3% Pozostałe formy ,7% 1,0% Ogółem ,1% 100,0% Źródło: Najbardziej istotną zmianą jest wzrost o 150% upadłości w grupie spółek akcyjnych. W 2009 roku upadło 70 jednostek z tej grupy, co znacząco przewyższa liczbę bankructw w całym 2008 roku, a ich udział w liczbie wszystkich ogłoszonych w Polsce upadłości wzrósł 7-krotnie (w 2008 kształtował się na poziomie 1,5%). Potwierdza to wcześniejszą tezę, że kryzys dotyka obecnie w coraz większym stopniu duże jednostki i stanowią one coraz większą grupę na liście upadłości. Wśród spółek akcyjnych znalazło się niestety wiele firm, których kłopoty są zarówno następstwem niekorzystnych umów na opcje walutowe (np. Kuźnia Polska S.A., Odlewnie Polskie S.A., huta KROSNO S.A. czy Fabryka Elektrolitów ELWO S.A.), ale także są związane ze spadkiem zamówień i utratą rentowności, restrukturyzacją i zmianami właścicielskimi, czy złym zarządzaniem (Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Łapach, Monnari Trade, Techmex). Najwięcej upadłości zanotowano ponownie wśród spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Stanowiły one 64,3% wszystkich upadających firm. Analiza kosztów upadłości stała się także elementem prac badawczych 206, w których szczegółowo omówiono rachunek kosztów upadłości wskazując jednocześnie praktyczny przykład ich ewidencji. Wskazane są jednak dalsze badania w tym kierunku, aby zapewnić pełną informację dla użytkowników sprawozdań finansowych. 206 H. Chłodnicka, Koszty upadłości jednostki gospodarczej w świetle zasad rachunkowości, praca doktorska, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków

119 Rozdział 3 Wykorzystanie procedur analizy finansowej w ocenie zagrożeń kontynuacji działalności 3.1 Zastosowanie przeglądu analitycznego w procesie badania sprawozdania finansowego Wydanie właściwej opinii o badanym sprawozdaniu finansowym jak wykazano w poprzednich częściach pracy uzależnione jest od prawidłowego przeprowadzenia szeregu czynności przez biegłego rewidenta. Jednym z najistotniejszych zagadnień jest ocena możliwości kontynuacji działalności przez badaną jednostkę gospodarczą. Teoria i praktyka rewizji finansowej wypracowały szereg metod tej oceny. Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w tym celu przez biegłych rewidentów jest i z pewnością pozostanie analiza finansowa. Wypełnienie celów postawionych prawnie przed badaniem sprawozdania finansowego łączy się, zarówno pośrednio jak i bezpośrednio, z koniecznością przeprowadzenia w jego trakcie określonych działań analitycznych. Wskazują na to wyraźnie Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej (MSRF 520 Procedury analityczne ) stanowiąc: Celem biegłego rewidenta jest uzyskanie odpowiednich i wiarygodnych dowodów badania przy zastosowaniu analitycznych procedur wiarygodności oraz zaprojektowanie i przeprowadzenie procedur analitycznych na zakończenie badania, gdy formułuje on ogólny wniosek, czy sprawozdania finansowe są zgodne z jego wiedzą o jednostce 207 Procedury analityczne to ocena informacji finansowych przygotowana na podstawie analizy ewentualnych związków pomiędzy danymi o charakterze finansowym jak i poza finansowym. Zalicza się do nich także badanie wykrytych wahań wartości i zależności istotnie niespójnych z innymi informacjami lub różniących się od przewidywanych wartości. Procedury analityczne obejmują porównanie informacji finansowych jednostki gospodarczej z: 208 porównywalnymi informacjami za poprzednie okresy, jak np.: porównanie zysku netto z bieżącego okresu z wielkością osiągniętą w poprzednim okresie, 207 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2010, op. cit., s Tamże, s

120 przewidywanymi wynikami jednostki, takimi jak budżety lub prognozy, lub oczekiwaniami biegłego rewidenta, jak np.: oszacowanie amortyzacji, plan sprzedaży, podobnymi informacjami dotyczącymi tej samej branży, jak np.: porównanie stosunku sprzedaży do należności jednostki czy stopnia zadłużenia ze średnimi dla danej branży lub innymi podobnymi jednostkami z danej branży. Procedury analityczne obejmują także analizę związków: między elementami informacji finansowych, które powinny być dostosowane do przewidywanego wzorca opartego na doświadczeniu jednostki gospodarczej, jak np.: procent marży brutto, pomiędzy informacjami finansowymi i odpowiednimi informacjami pozafinansowymi, jak np.: stosunek kosztów wynagrodzeń do liczby zatrudnionych czy wielkość sprzedaży na m 2 powierzchni handlowej. Procedury analityczne przeprowadza się stosując różne metody, począwszy od prostych porównań, aż do złożonych analiz wykorzystujących zaawansowane techniki statystyczne. Procedury analityczne wykorzystuje się do badania zarówno całych sprawozdań finansowych jak i wybranych elementów informacji finansowych, zaś ich wybór standard pozostawia osądowi biegłego rewidenta. Procedury badania wiarygodności na poziomie stwierdzeń można przeprowadzić w formie: badań szczegółowych, analitycznych procedur badania wiarygodności lub ich kombinacji. Zastosowanie właściwej ich kombinacji zależy od osądu biegłego rewidenta wynikającego z oczekiwanej skuteczności i wydajności procedur badania. Informacje o dostępności i wiarygodności danych niezbędnych do zastosowania analitycznych procedur badania wiarygodności uzyskać należy od kierownictwa badanej jednostki gospodarczej. Wskazanym jest także wykorzystanie rezultatów tego typu procedur stosowanych w badanej jednostce gospodarczej, po weryfikacji prawidłowości ich ustalenia. Stosowanie analitycznych procedur badania wiarygodności uzasadnione jest w szczególności do badania dużych ilości transakcji, które odznaczają się przewidywalnością występowania w czasie. Wynika to z założenia, iż między danymi występują i będą występować określone zależności, choć uwzględnić należy możliwość występowania szczególnych uwarunkowań. Dzięki istnieniu tych zależności możliwe jest uzyskanie dowodów badania, które dotyczą kompletności, dokładności oraz występowania transakcji na podstawie danych z systemu informacyjnego jednostki gospodarczej. Należy 120

121 mieć także świadomość ograniczeń tej procedury badania wiarygodności i uwzględnić fakt możliwości występowania istotnej nieprawidłowości pomimo tego, że procedury analityczne wskażą na występowanie oczekiwanych przez biegłego rewidenta zależności. Podejmując decyzję o zastosowaniu analitycznych procedur badania wiarygodności biegły rewident powinien wziąć pod uwagę swoją wiedzę o jednostce gospodarczej i jej kontroli wewnętrznej, poziom istotności i prawdopodobieństwo występowania nieprawidłowości, a także rodzaj stwierdzeń. Przykłady okoliczności, które wskazują na szersze stosowanie badań szczegółowych niż analitycznych procedur badania wiarygodności, to: nieprawidłowości w realizowanych kontrolach wewnętrznych, czy badanie istotnych pozycji sprawozdania finansowego. Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie analitycznych procedur badania wiarygodności jako uzupełnienia badań szczegółowych, które przeprowadzane jest w stosunku do tego samego stwierdzenia. 209 Kolejnym czynnikiem, którego wpływ należy rozważyć przy stosowaniu analitycznych procedur badania wiarygodności jest wiarygodność danych. Zależy ona od źródła ich pochodzenia, rodzaju oraz okoliczności ich uzyskania. Dokonując oceny zasadności oczekiwania możliwości zidentyfikowania istotnej nieprawidłowości na pożądanym poziomie pewności, biegły rewident powinien wziąć pod uwagę następujące okoliczności: 210 dokładność z jaką można przewidzieć oczekiwane wyniki analitycznych procedur badania wiarygodności; można zatem spodziewać się większej spójności wskaźników dotyczących przychodów czy zysków, niż przy porównaniu kosztów o charakterze uznaniowym, jak np.: koszty prac badawczych i rozwojowych czy koszty reklamy, stopień w jakim informacje mogą być traktowane rozłącznie, czego przykładem jest oczekiwanie większej skuteczności analitycznych procedur badania wiarygodności stosowanych do badania wyodrębnionych obszarów działalności jednostki gospodarczej lub sprawozdań finansowych części składowych tej jednostki gospodarczej, niż całościowego sprawozdania finansowego takiej jednostki, dostępność informacji finansowych i niefinansowych, takich jak prognozowane informacje finansowe czy informacje niefinansowe jak wielkość zatrudnienia czy liczba wyprodukowanych produktów. 209 Tamże, s Tamże, s

122 Projektując i stosując analityczne procedury badania wiarygodności biegły rewident powinien wziąć pod uwagę, jaką kwotę różnicy między kwotą wykazywaną przez jednostkę a kwotą oczekiwaną przez biegłego rewidenta można zaakceptować bez dalszego sprawdzenia. Na problem ten wpływa głównie przyjęty poziom istotności i spójność z pożądanym poziomem pewności. Procedury analityczne powinien stosować biegły rewident także podczas ogólnego przeglądu przed zakończeniem lub na zakończenie badania, gdy formułuje ogólny wniosek, czy obraz przekazany przez sprawozdanie finansowe traktowane jako całość, jest zgodny z jego wiedzą o działalności gospodarczej jednostki. Wnioski wyprowadzone na podstawie wyników zastosowanych procedur mają potwierdzać tezy sformułowane podczas badania poszczególnych części lub składników sprawozdania finansowego i pomagać mają w dochodzeniu do konkluzji o wiarygodności sprawozdania finansowego, ale mogą także wskazywać na występowanie nierozpoznanego wcześniej ryzyka istotnych nieprawidłowości. Jeżeli w wyniku zastosowania procedur analitycznych biegły rewident wykaże znaczące wahania wartości lub zależności, które są niespójne z innymi, powiązanymi informacjami lub różnią się od przewidywanych wielkości, to powinien on sprawdzić te zjawiska, uzyskać odpowiednie wyjaśnienia oraz stosowne dowody badania potwierdzające jego ustalenia. Proces wyjaśniania odchyleń rozpoczyna się od skierowania zapytania do kierownictwa, a następnie sprawdzenia uzyskanych wyjaśnień z wiedzą i dowodami badania zebranymi przez biegłego rewidenta podczas badania. Jeśli kierownictwo nie jest w stanie przedstawić wyjaśnień lub biegły rewident uznaje je za niewystarczające, powinien on rozważyć potrzebę zastosowania innych procedur badania. Zależności pomiędzy poszczególnymi pozycjami sprawozdania finansowego tradycyjnie brane pod uwagę podczas badania jednostek gospodarczych sektora prywatnego, nie zawsze są odpowiednie przy badaniu jednostek administracji państwowej lub innych, nie komercyjnych jednostek sektora publicznego. W jednostkach sektora publicznego mogą natomiast zachodzić zależności innego rodzaju, zaś ich wybór pozostawia się osądowi biegłego rewidenta. Wypełnienie celów postawionych prawnie przed badaniem sprawozdania finansowego łączy się, zarówno pośrednio jak i bezpośrednio, z koniecznością przeprowadzenia w jego trakcie określonych działań analitycznych. Wskazuje na to zapis Ustawy o rachunkowości, który stanowi, że: Celem badania sprawozdania finansowego jest wyrażenie przez 122

123 biegłego rewidenta pisemnej opinii wraz z raportem o tym, czy sprawozdanie finansowe jest zgodne z zastosowanymi zasadami (polityką) rachunkowości oraz czy rzetelnie i jasno przedstawia sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy badanej jednostki. 211 Opracowanie takiej opinii wymaga ustosunkowania się biegłego rewidenta do tych kwestii, co wydaje się niemożliwe do realizacji bez analizy i oceny skutków podejmowanych w jednostce gospodarczej decyzji. Oprócz wyrażenia pisemnej opinii biegły rewident jest zobowiązany z mocy Ustawy o rachunkowości do sporządzenia finansowego raportu na temat badania. Raport ten powinien zawierać w szczególności: przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki, ze wskazaniem na zjawiska, które w porównaniu z poprzednimi okresami sprawozdawczymi w istotny sposób wpływają negatywnie na tę sytuację, a zwłaszcza zagrażają kontynuowaniu działalności przez jednostkę. 212 Również w tym przypadku wymagania stawiane przed biegłym rewidentem odnośnie raportu z badania sprawozdania finansowego wskazują na konieczność działań analitycznych w ramach jego badania. Rozwinięcie ustawowych regulacji dotyczących badania sprawozdania finansowego stanowią normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Wypełnienie zadań postawionych w Ustawie o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz o biegłych rewidentach i ich samorządzie, łączyło się z koniecznością przeprowadzenia w trakcie tego badania działań analitycznych, w tym przeprowadzenia tzw. przeglądu analitycznego. 213 Potwierdzała to tymczasowa norma nr 2 wykonywania zawodu biegłego rewidenta podczas badania rocznych sprawozdań finansowych, która szczegółowo określała zakres wskaźników finansowych zalecanych w ramach wymaganego przeglądu analitycznego (ust.15.7 normy nr 2) podając treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy). Nowelizacja prawa o badaniu sprawozdania finansowego prowadzi do objęcia problematyki badania regulacjami Ustawy o rachunkowości. Rozwinięcie tej problematyki w ustaleniach normy nr 2 wykonywania zawodu - opinia i raport z badania rocznego sprawozdania finansowego jednostki innej niż bank lub ubezpieczyciel - również szczegółowo określało zakres wskaźników finansowych zalecanych w ramach tzw. analizy 211 Art. 65 ust. 1 Ustawy o rachunkowości, op. cit. 212 Tamże, art. 65, ust. 5, p Biuletyn nr 15, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa

124 sytuacji jednostki (odpowiednik tzw. przeglądu analitycznego) (ust normy nr 2) podając treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy). 214 Inaczej do problematyki zalecanych procedur analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego podchodzą nowe normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta z 2002 roku. 215 Norma nr 1 nie wskazuje zalecanych w tym zakresie miar wskaźnikowych, zaś sytuacja ta ma dwa aspekty. Aspekt negatywny to osłabienie problematyki w regulacjach procesu badania sprawozdania finansowego. Aspekt pozytywny to możliwość wykorzystania szerokiego zestawu procedur analitycznych, łącznie z procedurami dotyczącymi nowych składników sprawozdania finansowego i współczesnymi tendencjami w zakresie modyfikacji miar analitycznych. Nowa norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych wskazuje na konieczność stosowania w sprawach nieuregulowanych w normach i wskazówkach postanowień Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej (Postanowienia ogólne) oraz akcentuje problem możliwości kontynuowania działalności (Cel badania sprawozdań finansowych i Szczegółowe problemy badania). Nowa norma mówi o przeglądach analitycznych (Sposób badania), które polegają na ocenie związków liczbowych oraz trendów i mogą byś stosowane wyłącznie do badań wiarygodności. W wyniku ich zastosowania możliwe jest ustalenie istotnych zmian, odstępstw od oczekiwanych wielkości oraz niezgodności z danymi zebranymi w toku innych badań. Regulacje te są podobne do MSRF a ich stosowanie zgodnie z polską Normą wskazane jest w szczególności: 216 w czasie planowania badania dla zrozumienia sytuacji badanej jednostki i rozpoznania zagadnień (obszarów) obarczonych zwiększonym ryzykiem, podczas przeprowadzania szczegółowego badania, dla oceny poprawności kształtowania się badanych sald lub transakcji (zdarzeń), na zakończenie badania, w celu upewnienia się, że wnioski płynące ze szczegółowego badania znajdują potwierdzenie w wynikach analizy zbadanego sprawozdania finansowego. 214 Biuletyn nr 42, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa Biuletyn nr 53, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta, op. cit., pkt

125 Nowa norma zwraca też uwagę na fakt, że złożone systemy zinformatyzowanej księgowości są na ogół wyposażone w moduły służące analizie, które mogą być wykorzystane podczas badania. Najpełniej problematyka analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego została wskazana w nowej normie wykonywania zawodu biegłego rewidenta w regulacji dotyczących treści raportu, który w jej świetle powinien zawierać przedstawienie kluczowych, specyficznych dla jednostki, wielkości bezwzględnych i wskaźników charakteryzujących jej wynik finansowy oraz sytuację majątkową i finansową za rok obrotowy i w miarę możliwości dwa lata poprzedzające, ze wskazaniem tych czynników, które istotnie negatywnie wpływają na wyniki i sytuację jednostki, a zwłaszcza poważnie zagrażają możliwości kontynuowania przez nią działalności w niezmienionym istotnie zakresie. 217 Zalecenie to sankcjonuje procedury analityczne w procesie badania sprawozdania finansowego oraz łączy te procedury z zasadą kontynuowania działalności gospodarczej. Sprawozdanie finansowe jest dobrą podstawą do analizy, jeśli zostanie przekształcone w postać analityczną. Bez tego zabiegu trudno wyobrazić sobie prawidłowo przeprowadzoną analizę finansową. Przekształcenie postaci sprawozdawczej w postać analityczną sprawozdania finansowego ma na celu: nadanie bardziej przejrzystego charakteru, czytelniejsze zaprezentowanie informacji o sytuacji majątkowo finansowej i osiągniętym wyniku finansowym, urealnienie wartości majątku i kapitałów. 218 Przekształcenie to polega w szczególności na: wyeliminowaniu pozycji i grup sprawozdania finansowego nie odzwierciedlających realnej wartości, a ujmowanych tylko dla celów kontrolno rozliczeniowych, odpowiednim połączeniu i pogrupowaniu poszczególnych pozycji sprawozdania finansowego w pozycje zbiorcze o zbliżone treści ekonomicznej, zastąpieniu ewentualnych poziomych układów poszczególnych części składowych sprawozdania finansowego układami pionowymi. Nowelizacja polskiej Ustawy o rachunkowości wprowadziła zmiany do obowiązujących sprawozdań finansowych, które zmniejszyły zakres prac związanych z przekształceniem sprawozdania finansowego w postać analityczną, przez co stały się one 217 Tamże, pkt. 75 e. 218 Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem, op. cit., s

126 bardziej użyteczne w całokształcie prac analitycznych. Zmiany dotyczące bilansu przyniosły podział aktywów na trwałe i obrotowe, a kapitałów na własne i obce. Pogrupowanie takie sprzyja zwiększeniu czytelności danych wykazywanych w sprawozdaniu finansowym. Zmiany dotyczące rachunku zysków i strat doprowadziły m.in. do wykazywania danych tylko w układzie pionowym oraz wykazywaniu wyniku netto niektórych transakcji (np. sprzedaży środków trwałych czy operacji dotyczących inwestycji). Przy przekształcaniu sprawozdania finansowego w postać analityczną należy pamiętać, że im więcej składników i elementów zawiera sprawozdanie tym bardziej przydatne jest w pracach analitycznych, powodując jednak zmniejszenie czytelności danych i zwiększając pracochłonność jego konstruowania. Dlatego ważne jest określenie już na wstępie badania zakresu prac analitycznych, tak aby zapewnić odpowiednią przydatność i czytelność danych wykazywanych w sprawozdaniu analitycznym, a jednocześnie nie spowodować zbytniego skomplikowania tych prac. Chcąc jednak zapewnić dokładne zbadanie wybranej pozycji sprawozdania finansowego, posłużyć można się tylko wybranymi częściami sprawozdania finansowego. Ważnym czynnikiem prac analitycznych jest uwzględnienie wszystkich informacji zawartych w przygotowanym sprawozdaniu finansowym. Najczęściej w analizie wykorzystywany jest tylko bilans i rachunek zysków i strat. Wykorzystanie innych cennych informacji zawartych w pozostałych częściach sprawozdania finansowego pozwala zwiększyć zakres prac analitycznych oraz zapewnić prawidłowość otrzymanych wyników. Nowelizacja ustawy o rachunkowości, która dokonała podziału aktywów według stopnia rosnącej płynności na aktywa trwałe i obrotowe, zaś pasywów według rosnącej wymagalności na kapitał (fundusz) własny oraz zobowiązania i rezerwy na zobowiązania, znacznie ułatwiła zastosowanie bilansu w pracach analitycznych. Aby jednak w pełni sprostać potrzebom analizy finansowej niezbędne jest przekształcenie bilansu w pełną postać analityczną. Przekształcenie to polega na: 219 ograniczeniu treści bilansu do minimalnego zakresu informacji określonego przez grupy i podgrupy bilansu, wyodrębnieniu należności i zobowiązań oraz inwestycji w jednostkach powiązanych, dokonaniu niezbędnych przegrupowań w zakresie aktywów trwałych i obrotowych, 219 T. Waśniewski, W. Skoczylas, Znowelizowana ustawa o rachunkowości a analiza finansowa, Rachunkowość, Warszawa 2002, nr

127 dokonaniu wymaganych przegrupowań zobowiązań i rezerw na zobowiązania w podziale na długo- i krótkoterminowe, określeniu wysokości kapitału stałego jako sumy kapitału własnego oraz zobowiązań i rezerw długoterminowych, ustalenie wysokości kapitału zainwestowanego, utożsamianego z wysokością kapitałów własnych i kapitałów obcych długo i krótkoterminowych oprocentowanych, czyli różnicy pomiędzy łączną sumą pasywów a wartością zobowiązań krótkoterminowych nieoprocentowanych, obliczeniu i wprowadzeniu wskaźników struktury i dynamiki ułatwiających poziomą i pionową analizę bilansu. Mimo, że bilans sprawozdawczy grupuje aktywa na trwałe i obrotowe to dla celów analitycznych niezbędne jest przeniesienie należności z tytułu dostaw i usług o okresie spłaty przekraczającym 12 miesięcy z aktywów obrotowych do aktywów trwałych. Ponadto sporządzając bilans analityczny wskazane jest wykorzystanie danych zawartych w dodatkowych informacjach i objaśnieniach do sprawozdania finansowego dotyczących umorzenia środków trwałych. Pozwoli to na określenie stopnia zużycia środków trwałych i niezbędnych nakładów na ich odtworzenie. Katalog niezbędnych przegrupowań dotyczący pasywów bilansu jest znacznie dłuższy i obejmuje następujące działania: przeniesienie do zobowiązań krótkoterminowych części zysku bieżącego okresu oraz ewentualnych zysków z lat ubiegłych, przeznaczonych do wypłaty w formie dywidendy, ustalenie wielkości długoterminowych zobowiązań i rezerw na zobowiązania obejmujących: a. rezerwę z tytułu odroczonego podatku dochodowego, b. długoterminową rezerwę na świadczenia emerytalne i podobne, c. pozostałe długoterminowe rezerwy, d. zobowiązania długoterminowe, e. zobowiązania z tytułu dostaw i usług o okresie wymagalności powyżej 12 miesięcy, f. długoterminowe rozliczenia międzyokresowe. ustalenie wielkości krótkoterminowych zobowiązań i rezerw na zobowiązania obejmujących: 127

128 a. krótkoterminową rezerwę na świadczenia emerytalne i podobne, b. pozostałe krótkoterminowe rezerwy, c. zobowiązania krótkoterminowe pomniejszone o zobowiązania z tytułu dostaw i usług o okresie wymagalności powyżej 12 miesięcy i powiększone o części zysku bieżącego okresu oraz ewentualnych zysków z lat ubiegłych przeznaczonych do wypłaty w formie dywidendy przeniesionych z kapitału własnego, d. krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe. Uzupełnieniem informacji o posiadanych zasobach i źródłach ich finansowania zawartych w bilansie są wielkości strumieniowe przychodów, zysków, kosztów i strat zawarte w rachunku zysków i strat. Sprawozdanie to może być sporządzane wyłącznie metodą drabinkową w dwóch wariantach: porównawczym lub kalkulacyjnym. Nowelizacja ustawy o rachunkowości wprowadziła następujące istotne zmiany: wyodrębnienie przychodów i kosztów będących wynikiem transakcji z jednostkami powiązanymi, wyodrębnienie informacji o wielkości aktualizacji finansowych i niefinansowych aktywów, wykazywanie w wartości netto: wyniku transakcji zbycia niefinansowych aktywów trwałych, wyniku na inwestycjach oraz wyniku osiągniętego na dodatnich i ujemnych różnicach kursowych. Pełne ustalenie wartości transakcji z jednostkami powiązanymi możliwe jest wyłącznie w wariancie kalkulacyjnym rachunku, ze względu na występowanie pozycji kosztów sprzedanych produktów, towarów i materiałów dotyczących jednostek powiązanych. Pozwala to ustalić zysk lub stratę brutto ze sprzedaży dla jednostek powiązanych uwzględniając przychody zrealizowane od tych jednostek. W wariancie porównawczym nie występuje pozycja prezentująca koszty działalności operacyjnej dotyczące jednostek powiązanych, a zatem nie ma możliwości ustalenia zysku lub straty ze sprzedaży dotyczącego jednostek powiązanych. Jest to z pewnością powód częstszego wyboru wariantu porównawczego rachunku zysków i strat przez jednostki gospodarcze, które nie chcą ujawniać polityki cenowej dotyczącej obrotu w ramach grupy kapitałowej. Przekształcenie rachunku zysków i strat w postać analityczną polega na: T. Waśniewski, W. Skoczylas, Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa, 2002, s

129 wyodrębnieniu dodatkowych rodzajów wyniku finansowego i wprowadzeniu dodatkowych pozycji o znaczeniu poznawczym mające na celu zwiększenie wartości informacyjnej tego sprawozdania, likwidacji pozycji zbyt szczegółowych, obliczeniu i wprowadzeniu wskaźników struktury i dynamiki. Katalog niezbędnych do wprowadzenia dodatkowych pozycji i rodzajów wyniku finansowego obejmuje: 221 ustalenie wyniku brutto ze sprzedaży z jednostkami powiązanymi (wyłącznie w wariancie kalkulacyjnym), wyodrębnienie wyniku z pozostałej działalności operacyjnej, zaprezentowanie amortyzacji jako kosztu zużycia środków trwałych, który zmniejszając zysk spełnia funkcję tarczy podatkowej, nie powodując jednak wypływu gotówki, obliczenie wyniku na działalności operacyjnej powiększonego o amortyzację, który pozwala ocenić wypracowane przez tą działalność środki do dyspozycji jednostki gospodarczej, wprowadzenie wyniku na operacjach finansowych, w tym z jednostkami powiązanymi, ustalenie wyniku neutralnego, jako sumy wyniku operacji finansowych i wyniku zdarzeń nadzwyczajnych, który kształtowany jest poza działalnością operacyjną jednostki, zaprezentowanie wielkości zysku netto przeznaczonego na dywidendę, co pozwala ocenić politykę jednostki gospodarczej w tym zakresie. Każda jednostka gospodarcza przygotowująca sprawozdanie finansowe w oparciu o przepisy Ustawy o rachunkowości powinna sporządzić wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia. Dokumenty te są cennym źródłem dodatkowych informacji, które pozwalają istotnie zwiększyć potencjał informacyjny danych zawartych w pozostałych częściach sprawozdania finansowego. Wprowadzenie do sprawozdania finansowego zawiera między innymi oświadczenie kierownictwa jednostki gospodarczej o tym, czy sprawozdanie finansowe zostało sporządzone przy założeniu kontynuacji działalności oraz opis przyjętych zasad (polityki) rachunkowości. Dodatkowe informacje i objaśnienia mają duże znaczenie dla pogłębienia analizy finansowej, gdyż zawierają między innymi: 221 Tamże, s

130 szczegółowe dane pomocne w zrozumieniu poszczególnych pozycji bilansu, rachunku zysków i strat, rachunku przepływów pieniężnych oraz zestawienia ze zmian w kapitale (funduszu) własnym, w tym informacje o dokonanych w ciągu okresu odpisach aktualizujących wartość aktywów oraz wielkości umorzenia środków trwałych, propozycję podziału zysku lub pokrycia straty za rok obrotowy, dane o znaczących zdarzeniach dotyczących lat ubiegłych ujętych w bieżącym okresie oraz dane o znaczących zdarzeniach, które nastąpiły po dniu bilansowym, a nie zostały uwzględnione w sprawozdaniu finansowym, przedstawienie dokonanych zmian zasad (polityki) rachunkowości w roku obrotowym, za który przygotowane jest sprawozdanie finansowe, ze wskazaniem ich wpływu na kwotę wyniku finansowego, informacje liczbowe zapewniające porównywalność danych sprawozdania finansowego za rok poprzedzający ze sprawozdaniem za rok obrotowy, opis występujących niepewności co do możliwości kontynuacji działalności ze wskazaniem podjętych lub planowanych działań mających na celu ich eliminację. Podstawową wadą tej części sprawozdania jest jednak utrudniony dostęp do tych informacji ze względu na fakt, iż nie są one publikowane w Monitorze Polskim B. Zatem aby zwiększyć potencjał informacyjny przekształcanego sprawozdania finansowego należy zwrócić się bezpośrednio do jednostki gospodarczej lub właściwego rejestru sądowego o udostępnienie tych danych. W warunkach gospodarki rynkowej szczególnego znaczenia dla jednostek gospodarczych nabiera problem płynności finansowej. Każda jednostka gospodarcza w warunkach wysokiej konkurencyjności i zmienności otoczenia powinna świadomie kształtować swoje przepływy pieniężne, ponieważ pozwala to uniknąć groźby upadłości. Rachunek przepływów pieniężnych dostarcza istotnych danych o wynikach gospodarki posiadanymi środkami pieniężnymi i ukazuje rzeczywiste możliwości płatnicze jednostki gospodarczej. Po nowelizacji Ustawy o rachunkowości rachunek przepływów pieniężnych stał się bardziej przejrzysty, co znacznie ułatwia jego analizę. Rachunek ten może być sporządzany w dwóch wariantach: metodą bezpośrednią lub metodą pośrednią, które różnią się tylko sposobem zestawienia przepływów z działalności operacyjnej. Druga z tych metod jest bardziej pracochłonna, ale dostarcza więcej informacji przydatnych w ocenie płynności finansowej jednostki gospodarczej. Jednostki gospodarcze w Polsce 130

131 częściej przygotowują rachunek przepływów pieniężnych właśnie według metody pośredniej, ponieważ wybierając wariant bezpośredni są zmuszone do zaprezentowania w dodatkowych informacjach i objaśnieniach uzgodnienia obydwu tych wariantów. Przekształcenie rachunku przepływów pieniężnych do postaci analitycznej zależy od stopnia szczegółowości przeprowadzanej analizy. W typowych warunkach ograniczona już liczba pozycji tego sprawozdania i ich znaczna wartość poznawcza nie uzasadnia ich dalszej kompensaty. Wystarczy zatem uzupełnić to sprawozdanie o wskaźniki struktury i dynamiki, co uczyni informacje w nim zawarte bardziej czytelnymi. Informacje o przepływach pieniężnych ujawniają rzeczywistą sytuację płatniczą jednostki gospodarczej. Na ich podstawie ocenić można: 222 zdolność jednostki do terminowego regulowania zaciągniętych zobowiązań i wypłaty dywidend, możliwości wypracowywania przyrostów środków pieniężnych, wielkość przyszłego zapotrzebowania na zewnętrzne źródła finansowania, źródła różnic pomiędzy zyskiem netto a przyrostem środków pieniężnych z działalności operacyjnej, osiągnięte efekty pieniężne z działalności inwestycyjnej i finansowej (w tym dotyczące jednostek powiązanych). Całkowicie nowym sprawozdaniem jest zestawienie ze zmian w kapitale (funduszu) własnym, które przedstawia zmiany wartości księgowej aktywów netto posiadanych przez jednostkę gospodarczą. Wprowadzenie tego sprawozdania jest wyrazem dostosowania zakresu informacyjnego polskiej sprawozdawczości do wymogów określonych w MSR 1 Prezentacja sprawozdań finansowych. Przekształcenie tego sprawozdania do postaci analitycznej zależy od stopnia szczegółowości przeprowadzanej analizy. W typowych warunkach znaczna wartość poznawcza poszczególnych pozycji tego zestawienia nie uzasadnia ich dalszej kompensaty. Wystarczy zatem, podobnie jak sprawozdanie z przepływów pieniężnych, uzupełnić je o wskaźniki struktury i dynamiki, co uczyni informacje w nim zawarte bardziej czytelnymi. Informacje zawarte w tym sprawozdaniu pozwalają lepiej, niż na podstawie danych zawartych w bilansie, ocenić zakres i rozmiar wszelkich zmian w zakresie kapitału (funduszu) własnego jednostki gospodarczej. Jest to istotne, zwłaszcza 222 T. Waśniewski, W. Skoczylas, Znowelizowana ustawa o rachunkowości a analiza finansowa, op. cit. 131

132 ze względu na możliwość bezpośredniego odnoszenia na kapitał skutków niektórych zdarzeń. Dotyczy to w szczególności: zmian w zakresie kapitału z aktualizacji wyceny na skutek aktywowania różnic między niższą ceną nabycia a wyższą ceną rynkową inwestycji długoterminowych, odnoszenia na wynik lat ubiegłych skutków korekt błędów podstawowych. Obowiązek sporządzenia rachunku przepływów pieniężnych i zestawienia ze zmian w kapitale (funduszu) własnym dotyczy niestety tylko grup kapitałowych oraz jednostek gospodarczych zobowiązanych do badania swoich sprawozdań finansowych zgodnie z art. 64 Ustawy o rachunkowości. Zatem w większości przypadków dostęp do tych informacji będzie niemożliwy. Część z nich można wtedy odszukać w dodatkowych informacjach i objaśnieniach do sprawozdania finansowego. Cennym źródłem informacji może być także sprawozdanie z działalności jednostki sporządzane przez spółki kapitałowe, spółki komandytowo-akcyjne, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielnie i przedsiębiorstwa państwowe. Sprawozdanie z działalności jednostki powinno obejmować istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń, w tym w szczególności informacje o: zdarzeniach istotnie wpływających na działalność jednostki, jakie nastąpiły w roku obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego, przewidywanym rozwoju jednostki, ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju, aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej. Sprawozdanie z działalności jednostki gospodarczej powinno również obejmować o ile jest to istotne dla oceny sytuacji jednostki - wskaźniki finansowe i niefinansowe, łącznie z informacjami dotyczącymi zagadnień środowiska naturalnego i zatrudnienia, a także dodatkowe wyjaśnienia do kwot wykazanych w sprawozdaniu finansowym. Ostatnie zmiany w sprawozdawczości finansowej polskich podmiotów należy ocenić jako krok we właściwym kierunku. Przyczyniają się one do zwiększenia czytelności i jasności przygotowywanych sprawozdań finansowych, a także ułatwiają jego analizę. Nie znaczy to jednak, że nie ma miejsca na dalsze modyfikacje. Proces zmian w sprawozdawczości finansowej zarówno na płaszczyźnie globalnej jak i krajowej należy postrzegać jako zjawisko ciągłe. Prowadzi to do wniosku, iż osoby odpowiedzialne za 132

133 przygotowanie i badanie sprawozdań finansowych powinny stale podnosić swoje kwalifikacje i poznawać nowe regulacje dotyczące tego zagadnienia. Wpisuje się to doskonale w naczelne przesłanie Międzynarodowych Standardów Edukacyjnych dla zawodowych księgowych. 3.2 Wstępna analiza sprawozdania finansowego i procedury analizy wskaźnikowej Po przekształceniu sprawozdania finansowego w postać analityczną pierwszym etapem analizy jest analiza wstępna, która polega na ustaleniu wskaźników dynamiki i struktury kluczowych wielkości charakteryzujących badaną jednostkę. Analiza ta pozwala poznać badany podmiot i wskazać elementy wymagające uwzględnienia na dalszych etapach badania. Analiza struktury pozwala określić, jaką część zbiorczej wielkości finansowej stanowi badana pozycja sprawozdania finansowego, np.: jaką część sumy bilansowej stanowią należności krótkoterminowe. Analiza wstępna jest następnie punktem wyjścia do przeprowadzenie analizy przyczynowej opartej na analizie odchyleń. 223 Analiza struktury może być realizowana zarówno w wersji ogólnej jak i szczegółowej. Przykładowo analizując aktywa bilansu w wersji ogólnej podstawą odniesienia stanowi suma aktywów. Analiza w wersji szczegółowej dotyczy określonej pozycji aktywów, np.: dla wielkości zbiorczej aktywów trwałych wielkościami szczegółowymi są: wartości niematerialne i prawne, rzeczowe aktywa trwałe, inwestycje długoterminowe i długoterminowe rozliczenia międzyokresowe. W tym przypadku bazą odniesienia są aktywa trwałe. To drugie podejście pozwala poddać analizie wybrane do badania pozycje szczegółowe sprawozdania finansowego i pozycje, które mają niewielką wartość w stosunku do wielkości zbiorczych. Analiza wstępna dla rachunku zysków i strat polega na ustaleniu wskaźników dynamiki i struktury dla poszczególnych analizowanych okresów sprawozdawczych. W wersji ogólnej analizy struktury dla wielkości przychodów bazą odniesienia powinna być suma przychodów, dla wielkość kosztów suma kosztów, zaś dla wielkości wynikowych najczęściej przyjmuje się zysk brutto. 223 Szerzej na ten temat w: Sprawozdania finansowe i ich analiza analiza finansowa pod redakcją B. Micherdy, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa

134 Warto wspomnieć w tym miejscu o wstępnej analizie rachunku przepływów pieniężnych, w którym strumienie przepływów pieniężnych grupuje się z jednej strony w ramach trzech działalności: operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej, z drugiej zaś możliwe są dwa kierunki tych strumieni: nadwyżka (+), niedobór ( ). Pozwala to zestawić przepływy dla celów interesującej, syntetycznej interpretacji w osiem przypadków podlegających ocenie 224, co prezentuje tabela 3.1. Tabela 3.1 Rozpoznanie sytuacji finansowej jednostki gospodarczej na podstawie analizy strumieni rachunku przepływów pieniężnych Rodzaj strumieni Przypadki Operacyjny Inwestycyjny Finansowy Źródło: opracowanie własne na podstawie D.W. Olszewski, op. cit., s. 25 Ogólna interpretacja wyróżnionych przypadków przedstawia się następująco: przypadek 1 - wskazuje na dużą płynność finansową i przygotowywanie się do nowych przedsięwzięć lub przejęcia innej jednostki gospodarczej, przypadek 2 - wskazuje na wysoką rentowność i możliwość inwestowania oraz regulowanie zobowiązań wobec właścicieli lub wierzycieli, przypadek 3 - wskazuje na procesy restrukturyzacyjne, przypadek 4 - wskazuje na typową jednostkę gospodarczą rozwijającą się, przypadek 5 - wskazuje na przejściowe trudności finansowe jednostki gospodarczej, przypadek 6 - wskazuje na sytuację charakteryzującą młode rozwijające się jednostki gospodarcze, 224 Por. D. W. Olszewski, Podstawy analizy finansowej przedsiębiorstwa, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1992, s

135 przypadek 7 - wskazuje na trudności finansowe jednostki gospodarczej oraz próby ich pokonania poprzez sprzedaż majątku trwałego, przypadek 8 - wskazuje na prawdopodobieństwo bankructwa jednostki gospodarczej. Analiza dynamiki pozwala zbadać zmiany poszczególnych wielkości w sprawozdaniu finansowym w czasie. Dynamikę można ustalać do bazy stałej, czyli wielkości z wybranego z przeszłości momentu (tzw. okresu bazowego) oraz do bazy zmiennej porównując wielkości za dwa kolejne okresy (bieżący i poprzedni). Podejście pierwsze wskazane jest dla dłuższych okresów czasu i w praktyce jest rzadko spotykane. Wskaźnik dynamiki wyższy od 100% oznacza, iż dana wielkość z okresu na okres rośnie, wskaźnik mniejszy od 100% oznacza jej spadek. Praktyczne stosowanie analizy dynamiki nie jest zadaniem łatwym i dotyczy następujących obszarów: 225 przekazania właściwej informacji o zastosowanej metodzie ustalenia wskaźnika, sprzeczności interpretacyjnych w przypadku występowania wahań badanej wielkości, np.: układ trójkąta lub złamanego dyszla, konieczności merytorycznej oceny otrzymanych wyników, np.: wysoki wskaźnik dynamiki będącym pochodną niskiej bazy odniesienia, asymetrii przy wzroście i spadku badanej wielkości wyrażonej w procencie lub ułamku, który wynika z właściwości rachunku procentów, prawidłowego ujęcia i interpretacji wielkości ujemnych i zerowych. Przykładowo przy analizie dynamiki powstać może problem analizy wielkości o różnych znakach (jedna z wielkości jest dodatnia, a druga ujemna). Rozwiązaniem problemu może być zastosowanie następującej formuły: należy odnieść różnicę pomiędzy badanymi zmiennymi (bieżący minus poprzedni) do wartości bezwzględnej okresu bazowego. Pozwala to prawidłowo wskazać zmianę badanych wielkości zarówno co do kierunku jak i siły tej zmiany. Jeżeli w którymkolwiek okresie choć jedna z badanych zmiennych wynosi zero, wówczas wskaźnik dynamiki również będzie wskazywał wartość zero, zaś interpretacji należy dokonywać w oparciu o zmianę badanych wielkości. Jednym z obowiązkowych punktów każdego przeglądy analitycznego jest zastosowanie analizy wskaźnikowej. Wydaje się, że celowe byłoby skonstruowanie wymagań, w zakresie analizy finansowej w normach wykonywania zawodu biegłego 225 Podsumowanie występujących problemów praktycznych w zastosowaniu analizy dynamiki wraz w propozycjami rozwiązania przedstawił: D. Wędzki, Analiza wstępna sprawozdań finansowych nie taka prosta, Rachunkowość nr 4, Warszawa

136 rewidenta dotyczących wykorzystania analizy wskaźnikowej, ograniczonych do zarysowania jedynie warunków modelowych, bez rozstrzygnięć szczegółowych. Wystarczyłoby zalecenie wykorzystania dalszych procedur analizy finansowej, zarówno w podejściu retrospektywnym, jak i prospektywnym. Ogólne zalecenie wykorzystania dalszych procedur analitycznych pozwala biegłemu rewidentowi (ekspertowi) bądź podmiotowi badającemu, na stosowny do konkretnej sytuacji dobór szczegółowych miar analitycznych. Przy ustalaniu wskaźników finansowych niezbędne jest stosowanie następujących zasad: 226 celowości wskaźniki ustalać należy z myślą o pomiarze określonego, istotnego obszaru działalności gospodarczej, odpowiedniość polega na powiązaniu ze sobą tylko takich wielkości, które pozostają w logicznym związku, umożliwiającym ich prawidłową interpretację, współmierności która polega na odpowiednim sposobie wyrażenia powiązanych ze sobą wielkości; jest to szczególnie ważne przy zestawianiu wielkości strumieniowych z wielkościami statycznymi, porównywalności zarówno w czasie danych dotyczących badanej jednostki jak i w przestrzeni z innymi jednostkami. Modelowe podejście do oceny jednostek gospodarczych, a tym samym analizy finansowej, powinno mieć swój wyraz w działaniach analitycznych w ramach badania sprawozdania finansowego. Uwzględniając cele badania sprawozdania finansowego wydaje się, że istotne jest powiązanie następujących grup wskaźników finansowych: zyskowności, 227 wykorzystania majątku, wykorzystania kapitałów, płynności (w tym wskaźniki cash flow), rynku kapitałowego. Wskazane grupy wskaźników finansowych tworzą model, którego konstrukcję uzasadniają cel i struktura rachunkowości. Ilustracją tego modelu jest schemat W. Skoczylas, Zakres i sposób ustalania wskaźników stosowanych do analizy finansowej przedsiębiorstw, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa Ciekawe spojrzenie na współczesną analizę rentowności zawiera opracowanie: B. Micherda, Jaka powinna być współczesna analiza rentowności (artykuł dyskusyjny), Rachunkowość nr 11, Warszawa

137 Model analizy wskaźnikowej przydatny w badaniu sprawozdania finansowego Schemat 3.1 WSKAŹNIKI ZYSKOWNOŚCI WSKAŹNIKI WYKORZYSTANIA MAJĄTKU WSKAŹNIKI WYKORZYSTANIA KAPITAŁU WSKAŹNIKI PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ WSKAŹNIKI CASH FLOW WSKAŹNIKI RYNKU KAPITAŁOWEGO Źródło: B. Micherda, Ł. Górka, Wskaźniki analizy finansowej w świetle regulacji zawodowych badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Naukowe UEK Kraków nr 750, Kraków 2007, s. 14. Proponowane rozwiązanie modelowe spełnia warunki przydatności w metodyce badania sprawozdania finansowego. Wykorzystane w nim wskaźniki zyskowności, wskaźniki płynności wraz ze wskaźnikami cash flow oraz wskaźniki rynku kapitałowego, wskazują na osiągane cele przez badaną jednostkę gospodarczą. Są nimi odpowiednio: wygospodarowanie zysków, utrzymywanie płynności finansowej, oraz maksymalizacja wartości rynkowej jednostki gospodarczej. Rozpatrywane zaś zgodnie z właściwym dla rachunkowości podejściem bilansowym wskaźniki wykorzystania majątku i kapitałów charakteryzują efektywność gospodarowania stojącymi do dyspozycji zasobami, niezbędnymi do realizacji tych celów. 137

138 Minimalny 228, a mimo to reprezentatywny, wykaz wskaźników finansowych w ramach wskazanych rozwiązań modelowych można by zatem sprowadzić do następujących grup: 229 A. Wskaźniki rentowności: rentowność sprzedaży (zysk / sprzedaż), rentowność aktywów (zysk / aktywa), rentowność kapitałów własnych (zysk / kapitał własny). W warunkach gospodarki rynkowej do oceny sytuacji ekonomicznej jednostki gospodarczej miarodajne są: zysk netto oraz sprzedaż wyrażona przychodami ze sprzedaży netto. B. Wskaźniki wykorzystania aktywów: rotacja aktywów, a także poszczególnych istotnych grup aktywów. Rotacja aktywów może być wyrażona zarówno za pomocą dni obrotu (aktywa [stan przeciętny] x 365 / sprzedaż) jak i szybkość obrotu (sprzedaż / aktywa [stan przeciętny]). W uzasadnionych specyfiką procesu gospodarczego przypadkach, np. dominującej roli pracy ludzkiej, możliwa jest odpowiednia modyfikacja tej ostatniej relacji (sprzedaż / wynagrodzenia [zatrudnienie]). C. Wskaźniki wykorzystania kapitałów: struktura kapitałów, głównie (zobowiązania / kapitały), pokrycie odsetek zyskiem (zysk + odsetki / odsetki). D. Wskaźniki płynności: podstawowy (aktywa obrotowe / zobowiązania bieżące), zaostrzony ((aktywa obrotowe zapasy) / zobowiązania bieżące), bądź też bardziej zróżnicowane stopnie płynności. Uzupełniane są one wskaźnikami rotacji (głównie należności i zobowiązań) lub analizą kapitału obrotowego (kapitał stały [kapitał własny + zobowiązania długoterminowe] - aktywa trwałe netto). Dynamiczna ocena płynności finansowej opiera się natomiast na rachunku przepływów pieniężnych (cash flow), w którym wyróżnia się wskaźniki: 228 Analiza wskaźnikowa posiada bogaty dorobek teoretyczny i praktyczny, por. T. Waśniewski, W. Skoczylas, Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie, op.cit., r. V). 229 B. Micherda, Ł. Górka, Wskaźniki analizy finansowej w świetle regulacji zawodowych badania sprawozdań finansowych, Zeszyty Naukowe UEK Kraków nr, Kraków 2007, s

139 wystarczalności pieniężnej (odpowiednie relacje środków pieniężnych z działalności operacyjnej do niezbędnych potrzeb w zakresie inwestycji w aktywa trwałe, spłaty zobowiązań i wypłaty dywidend), wydajności pieniężnej (odpowiednie relacje środków pieniężnych z działalności operacyjnej do wartości sprzedaży, zysku z działalności operacyjnej bądź zaangażowanego kapitału). Grupy tych wskaźników uzupełnić można wskaźnikami: struktury przepływów pieniężnych (odpowiednio udział zysku netto, amortyzacji oraz zwolnionych środków własnych do środków pieniężnych z działalności operacyjnej). E. Wskaźniki rynku kapitałowego: zysk na jedną akcję (zysk netto / liczba akcji), cena do zysku na jedną akcję (cena rynkowa akcji / zysk na jedną akcję), stopa dywidendy (dywidenda na jedną akcję / cena rynkowa akcji), stopa wypłat dywidendy (dywidenda na jedną akcję / zysk na jedną akcję). Wskaźniki te dotyczą głównie spółek notowanych na giełdzie. Mogą one być jednak szerzej wykorzystywane w dążeniu do zobiektywizowania szacunków wyceny zasobów. Ocenę obowiązujących w przeszłości rozwiązań w zakresie przeglądu analitycznego oraz analizy sytuacji jednostki gospodarczej spotkać można w pracach dotyczących problematyki analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego. 230 Ich zestawienie i analizę w kontekście powyższego modelu przedstawia tabela 3.2 i 3.3. Tabela 3.2 Modelowa systematyka wskaźników finansowych zalecanych przez tymczasową normę wykonywania zawodu biegłego rewidenta (przegląd analityczny) Wskaźnik Formuła wskaźnika Model I. Efektywność działalności 1. RS wynik operacyjny / przychód ze sprzedaży WZ 2. Sz wynik operacyjny / aktywa czynne* WZ 3. Ozi aktywa czynne / wynik operacyjny WZ 4. Soac przychód ze sprzedaży / aktywa czynne WWM 5. Son należności x 365 / przychód ze sprzedaży WWM 6. Soz zobowiązania x 365 / techniczny koszt wytworzenia sprzedanych produktów + wartość zakupu sprzedanych towarów WWM 230 Por.: B. Micherda, Wykorzystanie analizy wskaźnikowej w badaniu sprawozdania finansowego, "Rachunkowość" 1994, nr 4; B. Micherda, Analityczna funkcja rachunkowości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2001, r. V. 139

140 7. Soza zapasy x 365 / techniczny koszt wytworzenia sprzedanych produktów + wartość zakupu sprzedanych towarów WWM 8. Wolt inwestycje w majątek trwały / umorzenia WWM II. Finansowanie 9. SD zobowiązania / pasywa WWK 10. Smtkw kapitały własne / majątek trwały WWK 11. Tsf kapitały stałe** / pasywa WWK 12. Wus majątek trwały / aktywa WWM 13. Smo zobowiązania bieżące / majątek obrotowy WP 14. Wzp środki pieniężne / zobowiązania bieżące WP 15. P I aktywa bieżące / zobowiązania bieżące WP 16. P II aktywa bieżące - zapasy / zobowiązania bieżące WP 17. P III aktywa bieżące - zapasy należności / zobowiązania bieżące WP 18. Abn aktywa bieżące - zobowiązania bieżące WP III. Rentowność kapitałów 19. Sks kapitały własne / zobowiązania długoterminowe WWK 20. Ork wynik gospodarczy + koszty finansowe*** / kapitały stałe WWK 21. Pkf koszty finansowe / zobowiązania długoterminowe i kredyty bankowe - środki pieniężne 22. Rkw wynik operacyjny + dochody z lokat finansowych / kapitały własne WZ * - majątek trwały i obrotowy - zobowiązania bieżące, ** - kapitały własne + zobowiązania długoterminowe, *** - nadwyżka kosztów operacji finansowych nad przychodami finansowymi. Źródło: B. Micherda, "Analityczna funkcja rachunkowości", op. cit., s WWK Tabela 3.3 Modelowa systematyka wskaźników finansowych zalecanych przez normę wykonywania zawodu biegłego rewidenta (analiza sytuacji jednostki) Wskaźnik Formuła wskaźnika Model 1. Sb Suma bilansowa 2. Wfn wynik finansowy netto WZ 3. Rm wynik finansowy netto / suma aktywów WZ 4. Rkw wynik finansowy netto / kapitał własny WZ 5. Rns wynik finansowy netto / przychody ze sprzedaży produktów i towarów WZ 6. Rbs Wynik ze sprzedaży produktów i towarów / przychody netto ze sprzedaży produktów i towarów 7. P I majątek obrotowy ogółem / zobowiązania krótkoterminowe WP 8. P II majątek obrotowy ogółem - zapasy / zobowiązania krótkoterminowe WP 9. P III papiery wartościowe przeznaczone do obrotu + środki pieniężne / zobowiązania krótkoterminowe WZ WP 140

141 10. Son należności z tytułu dostaw i usług x 365 / przychód netto ze sprzedaży produktów i towarów WWM 11. Soz zobowiązania z tytułu dostaw i usług x 365 / wartość sprzedanych towarów i WWK materiałów + koszt wytworzenia sprzedanych produktów 12. Soza zapasy x 365 / wartość sprzedanych towarów i materiałów + koszt wytworzenia WWM sprzedanych produktów 13. Pmtkw kapitał własny + rezerwy / majątek trwały WWK 14. Tsf kapitał własny + rezerwy + zobowiązania długoterminowe / suma pasywów WWK 15. Wrk Zestaw wskaźników (dla spółek akcyjnych) WRK Źródło: B. Micherda, "Analityczna funkcja rachunkowości", op. cit., s Zgodnie z zapisem Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego zalecane jest aby biegły rewident przeprowadzając badanie korzystał ze wskazówek wydanych przez Komisję ds. Standardów Rewizji Finansowej KIBR, które jednak w odróżnieniu od norm stanowią jedynie nie wiążące zalecenia. 231 Aktualnie wydano takie wskazówki, gdzie zalecenia w zakresie analizy finansowej przybrały postać proponowanych wskaźników finansowych. Wydaje się zatem celowe przybliżenie tej obecnie obowiązującej propozycji z odpowiednią jej analizą porównawczą z przyjętym w opracowaniu podejściem modelowym. Obrazuje to tabela 3.4. Tabela 3.4 Przykładowy wykaz węzłowych wskaźników charakteryzujących działalność i sytuację jednostki innej aniżeli jednostka sektora finansowego zalecanych we wskazówkach w sprawie sporządzania raportu z badania sprawozdania finansowego Wskaźnik Nazwa wskaźnika Formuła wskaźnika Model 1. Sb Suma bilansowa 2. Pn Przychód netto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów 3.Wfn Wynik finansowy netto 4. Rm Rentowność majątku (ROA) wynik finansowy netto x 100 / średnioroczny stan aktywów 5. Rkw Rentowność kapitału wynik finansowy netto x 100 / średnioroczny stan (funduszu) własnego (ROE) kapitału (funduszu) własnego 6. Zns Zyskowność netto sprzedaży wynik finansowy netto x 100 / przychody netto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów 7. Zbs Zyskowność brutto sprzedaży wynik brutto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów x 100 / przychody netto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów 8. PI Płynność wskaźnik płynności I 9. PII Płynność wskaźnik płynności II 10. PIII Płynność wskaźnik płynności III aktywa obrotowe ogółem* / zobowiązania krótkoterminowe (aktywa obrotowe ogółem* zapasy) / zobowiązania krótkoterminowe* inwestycje krótkoterminowe / zobowiązania krótkoterminowe* WZ WZ WZ WZ WP WP WP 231 Biuletyn nr 53 KIBR, op. cit., s

142 11. Son Szybkość obrotu należnościami w dniach** 12. Soz Stopień spłaty zobowiązań w dniach** 13. Soza Szybkość obrotu zapasów w dniach 14. Pmtkw Pokrycie aktywów trwałych kapitałem własnym i rezerwami długoterminowymi średnioroczny stan ogółu należności z tytułu dostaw i usług x 365 / przychód netto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów średnioroczny stan ogółu zobowiązań z tytułu dostaw i usług x 365 / (wartość sprzedanych towarów i materiałów + koszt wytworzenia sprzedanych produktów) średnioroczny stan zapasów x 365 / (wartość sprzedanych towarów i materiałów + koszt wytworzenia sprzedanych produktów) (kapitał (fundusz) własny + rezerwy długoterminowe) / aktywa trwałe WWM WWK WWM WWK 15. Tsf Trwałość struktury finansowania (kapitał (fundusz) własny + rezerwy długoterminowe + WWK zobowiązania długoterminowe***) / suma aktywów 16. Wrk Zestaw wskaźników (dla spółek akcyjnych) 16a. Z/a Zysk na 1 akcję zysk netto / liczba wyemitowanych akcji WRK 16b. C/z Relacja ceny rynkowej 1 akcji cena rynkowa 1 akcji / zysk netto na 1 akcję WRK do przypadającego na nią zysku (dotyczy spółek notowanych na giełdzie) 16c. D/a Dywidenda na 1 akcję zysk netto przeznaczony na dywidendy / liczba WRK wyemitowanych akcji 16d. Kw/a Wartość księgowa spółki na 1 kapitał własny / liczba wyemitowanych akcji WRK akcję * bez z tytułu dostaw i usług powyżej 12 miesięcy ** uwzględnienia może wymagać okoliczność, że wielkości wykazywane w liczniku obejmują VAT, natomiast w mianowniku - nie *** łącznie z zobowiązaniami z tytułu dostaw i usług o okresie wymagalności powyżej 12 miesięcy Źródło: Biuletyn nr 57, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa Analizując zgłoszoną propozycję w porównaniu do poprzedzającego ją bezpośrednio wykazu wskaźników finansowych zalecanych przy badaniu sprawozdania finansowego dostrzec można zasadniczą zbieżność tych koncepcji. Różnice sprowadzają się bowiem do: dodania wskaźnika w postaci wielkości absolutnej charakteryzującego rezultaty jednostki gospodarczej, tj. przychodu netto, aktualizacji terminologii kategorii objętych treścią wskaźników z uwzględnieniem znowelizowanej Ustawy o rachunkowości, a także ich doprecyzowanie w zakresie sposobu uwzględniania problematyki podatku VAT i przyjęcia wartości średniorocznych 232 dla wielkości z bilansu, odniesienia miar rentowności do światowych określeń (ROA i ROE), przyjęcia alternatywnej miary rotacji dla oceny zobowiązań (wskaźnik rotacji w dniach zastąpiono wskaźnikiem obrotowości), 232 Problem polega jednak na pozyskaniu danych ze sprawozdania finansowego. Podczas badania najczęściej dysponujemy danymi na początek i koniec okresu, zaś lepszym rozwiązaniem byłyby skorzystanie ze średnich miesięcznych lub dziennych stanów poszczególnych aktywów lub pasywów. W praktyce widać duże rozbieżności w zasadach ustalania stanów średniorocznych wśród poszczególnych biegłych rewidentów, co zaburza możliwość porównywania wskaźników. 142

143 zaproponowania podstawowych wskaźników rynku kapitałowego. W tej sytuacji propozycja wskazówek może być łatwo zlokalizowana w grupy wskaźników zaproponowanego modelu. Należy stwierdzić, że wszystkie wyróżnione, z wyjątkiem jak poprzednio wskaźników cash flow, mają swój wyraz w tej propozycji. Nie ma zatem sprzeczności z systematyką modelową wskaźników finansowych proponowanych w dorobku współczesnej analizy finansowej. Pozwala to na wykorzystanie przez biegłego rewidenta w badaniu sprawozdania finansowego dalszych procedur tej analizy. Przedstawiona w opracowaniu koncepcja zalecanych w badaniu sprawozdania finansowego wskaźników finansowych odnosi się do typowych jednostek gospodarczych. Należy jednak zauważyć, że Wskazówki w sprawie sporządzania raportu z badania sprawozdania finansowego zawierają również zalecany zestaw węzłowych wskaźników dla podmiotów specyficznych. Przejawia się to w opracowaniu wskazówek w tym zakresie dla: 233 banków, zakładów ubezpieczeń, funduszów emerytalnych i inwestycyjnych. Rozwiązanie to uwzględnia zatem specyfikę tych jednostek gospodarczych i taki też charakter mają miary analityczne będące treścią tych propozycji. Należy dodać, że w tym przypadku znaczenie tych miar ma szersze zastosowanie z racji tego, że na te jednostki gospodarcze nałożono obowiązek obligatoryjnego badania. Jako bardzo cenną inicjatywę Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce należy ocenić powołanie Komisji ds. Analizy Finansowej, która opracowała i wydała sektorowe wskaźniki finansowe dla lat Opracowanie to znacząco przyczynia się do lepszej oceny jednostek gospodarczych, których wskaźniki finansowe porównywać można ze średnią w danej branży (jest to tzw. grupa rówieśnicza). 235 Ostatnio 233 Załącznik nr 2,3 i 4 do Wskazówek w sprawie sporządzania raportu z badania sprawozdania finansowego, Biuletyn nr 57 KIBR, op. cit., s T. Dudycz, M. Hamrol, W. Skoczylas, A. Niemiec, Finansowe wskaźniki sektorowe pomoc przy analizie finansowej i ocenie zdolności przedsiębiorstwa do kontynuacji działalności, Rachunkowość nr 3, Warszawa 2005, T. Dudycz, W. Skoczylas, Wskaźniki sektorowe w roku 2004, Rachunkowość nr 5, Warszawa 2006, T. Dudycz, W. Skoczylas, Wskaźniki sektorowe w roku 2005, Rachunkowość nr 7, Warszawa 2007, T. Dudycz, W. Skoczylas, Wskaźniki sektorowe za roku 2006, Rachunkowość nr 5, Warszawa 2008, T. Dudycz, W. Skoczylas, Wskaźniki sektorowe za roku 2007, Rachunkowość nr 6, Warszawa S.A. Ross, R.W. Westerfield, D.B. Jordan, Fundamentals of Corporate Finance, Irwin McGraw-Hill, Boston-New York 1998, s. 50 i następne. 143

144 opublikowane wskaźniki dla 2007 roku objęły jednostek z 57 sektorów. Opracowanie zawiera następujące wskaźniki: wskaźnik rentowności operacyjnej aktywów, wskaźnik rentowności kapitału własnego, wskaźnik rentowności netto, wskaźnik rentowności sprzedaży, wskaźnik rentowności ekonomicznej sprzedaży, wskaźnik płynności finansowej I stopnia, wskaźnik płynności finansowej II stopnia, wskaźnik płynności finansowej III stopnia, okresu spływu należności, okres spłaty zobowiązań, szybkość obrotu zapasów, wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym i rezerwami długoterminowymi, trwałość struktury finansowania. Opracowanie zawiera następujące dane: średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, mediana, wartość maksymalna, wartość minimalna, pudełko góra (przedział w którym znajduje się 25% obserwacji bezpośrednio powyżej mediany), pudełko dół (przedział w którym znajduje się 25% obserwacji bezpośrednio poniżej mediany), wąsy góra (najwyższa wartość wskaźnika uwzględnianego przy obliczaniu średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego), wąsy dół (najniższa wartość wskaźnika uwzględnianego przy obliczaniu średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego). 236 Podstawowy problem z wykorzystaniem wskaźników sektorowych do badania sprawozdania finansowego to fakt, iż biegły rewident podczas badania dysponuje co najwyżej danymi sektorowymi za okres poprzedzający okres badany (a najczęściej za okres 2 lat wstecz), czyli badając sprawozdanie jednostki za 2008 rok (co z reguły ma miejsce do końca marca 2009 roku), może porównywać wskaźniki ze wskaźnikami sektorowymi z 2007 roku. W związku z tym, że wskaźniki sektorowe są ustalane na podstawie sprawozdań finansowych ogłoszonych w Monitorze Polskim B (publikacja 236 Szerzej na ten temat w: Analiza sprawozdawczości finansowej przedsiębiorstwa praca zbiorowa pod redakcją W. Skoczylas, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s

145 następuję najczęściej w 2 lub 3 kwartale kolejnego roku), nie widać możliwości poprawy tej sytuacji w przyszłości. Podsumowania badań polskich naukowców w zakresie ustalenia listy wskaźników finansowych, które są najbardziej przydatne do oceny zagrożenia upadłości jednostki gospodarczej dokonał D. Wędzki. 237 Jego zdaniem najbardziej przydatne wskaźniki finansowe, niezależnie od zastosowanej metody analizy i branży, to: 238 dla płynności finansowej - wskaźnik bieżący (przy wartości progowej 0,967) oraz szybki (przy wartości 0,635), dla zadłużenia - wskaźnik zadłużenia ogólnego (przy wartości 0,862), dla sprawności zarządzania - wskaźnik cyklu rotacji zobowiązań bieżących (przy wartości 259 dni), dla rentowności - wskaźnik rentowności netto aktywów (przy wartości -0,130) oraz rentowności brutto sprzedaży (przy wartości -0,126). Zestaw wskaźników zalecany przez tego autora do badania zagrożenia upadłością według wartości progowej to następujące wskaźniki: pokrycia zobowiązań przepływami pieniężnymi (liczony w sposób uproszczony), rentowności netto aktywów, zadłużenia ogólnego, rentowności brutto sprzedaży, płynności bieżący, udział kapitału obrotowego w aktywach, koszty operacyjne. Najtrudniejsza sytuacja dla jednostki gospodarczej występuje, gdy niska jest płynność finansowa oraz wysokie jest zadłużenie. Z powyższych badań wynika również, iż upadłość jednostki gospodarczej można przewidzieć z 1,5 rocznym wyprzedzeniem z trafnością 70% przy zastosowaniu wartości progowych wskaźników finansowych, zaś 80% w przypadku zastosowania metod statystycznych. W ostatnim czasie D. Wędzki zaprezentował ciekawą metodę oceny możliwości kontynuacji działalności opartą na wskaźnikach branżowych opracowanych przez Komisję 237 D. Wędzki, Wskaźniki finansowe stosowane do oceny zagrożenia upadłością - wnioski z badań polskich, Rachunkowość, Warszawa 2004, Nr Tamże. 145

146 ds. analizy finansowej Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce. Zawiera ona odniesienia do oceny opartej na kwartylach oraz wartościach progowych. 239 Badania przeprowadzone przez D. Krzywdę i M. Schroedera wśród biegłych rewidentów jednoznacznie wskazują, że część dotycząca analizy finansowej jest najważniejszą częścią raportów sporządzanych przez biegłych rewidentów. Takiej odpowiedzi udzieliło 57% ankietowanych biegłych rewidentów. Z grupy ankietowanych biegłych rewidentów za najbardziej użyteczne wskaźniki uznano wskaźniki płynności (31% odpowiedzi) oraz wskaźniki zyskowności (27% odpowiedzi). Widać, iż biegli rewidenci koncentrują się głównie na wskaźnikach, które pozwalają ocenić możliwość kontynuacji działalności przez badaną jednostkę. 240 Analiza dynamiki i struktury oraz analiza wskaźnikowa to narzędzie najczęściej wykorzystywane przez biegłych rewidentów do oceny badanej jednostki gospodarczej w tym do oceny możliwości kontynuacji działalności. Teoria i praktyka analizy finansowej wypracowała solidny dorobek w tym zakresie, zaś jego poznanie i prawidłowa implementacja dokonywana jest już na etapie zdobywania uprawnień biegłego rewidenta (jest to zakres tematyczny jednego z egzaminów pisemnych). Analiza finansowa podlega ciągłym zmianom będącym wynikiem chociażby zmian w sprawozdawczości finansowej. Stąd potrzeba ciągłej aktualizacji wiedzy biegłych rewidentów w tym zakresie podczas szkoleń obligatoryjnych. 3.3 Modele dyskryminacyjne Z-score w ocenie zagrożeń kontynuacji działalności i ich klasyfikacja Ocena możliwości kontynuacji działalności na podstawie analizy wskaźnikowej nie jest zadaniem łatwym. Dlatego też analiza finansowa wypracowała w tym zakresie specjalistyczne modele. Przydatnymi procedurami analizy finansowej w procesie badania sprawozdania finansowego i oceny możliwości kontynuacji działalności może okazać się zastosowanie modeli analizy dyskryminacji. W teorii ekonomii zjawisko upadku jednostek gospodarczych traktowane jest, jako rodzaj naturalnego regulatora systemu ekonomicznego. W gospodarce rynkowej zasoby społeczeństwa zmieniają swoje 239 D. Wędzki, Ocena zagrożenia kontynuacji działalności, Rachunkowość audytor nr 1/2, Warszawa D. Krzywda, M. Schroeder, Standaryzacja raportów uzupełniających opinię biegłego rewidenta analiza i próba oceny, [w] Standaryzacja usług biegłego rewidenta, materiały pokonferencyjne, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa 2009, s

147 zastosowanie z jednego na inne, uznane za bardziej użyteczne. Pomimo tego pozytywnego aspektu, z punktu widzenia pojedynczych jednostek gospodarczych związanych z podmiotem upadającym jest to zjawisko niekorzystne. Przewidywanie upadku podmiotów ma istotne znaczenie dla wielu jego kontrahentów, co prowadzi do wykorzystania w tym celu analizy dyskryminacyjnej, czyli indeksów Z score. W ostatnich latach zaczynają one odgrywać coraz większe znaczenie i są wykorzystywane pomocniczo przez biegłych rewidentów dla stwierdzenia czy kontynuowanie działalności przez badany podmiot nie jest zagrożone. 241 W metodach dyskryminacyjnych dąży się do podziału badanych zmiennych na dwie lub więcej rozłącznych klas na podstawie których buduje się modele jednowymiarowe oparte na porównaniu wskaźników finansowych oraz modele wielowymiarowe oparte na liniowej funkcji dyskryminacyjnej. Modele jednowymiarowe prowadzą do rozróżnienia jednostek gospodarczych na jednostki zagrożone upadłością i te w dobrej sytuacji finansowej, każdorazowo w oparciu o inne kryteria co znacząco utrudnia jednoznaczną ocenę zagrożenia upadłością. Dlatego też największą popularność mają modele wielowymiarowe, które dają jednoznaczną odpowiedź określającą zagrożenia upadłością. 242 Pierwsze skuteczne badanie danych pochodzących ze sprawozdawczości finansowej w zakresie wypłacalności jednostki gospodarczej przy zastosowaniu metod statystycznych przeprowadził w 1932 roku P.J. Fritz Patrick. 243 Badanie dotyczyło 19 jednostek gospodarczych niewypłacalnych i tej samej liczby jednostek kontynuujących działalność. W wyniku analizy istotności wskaźników przydatnych w ocenie niewypłacalności podmiotów na pierwszy plan wysuwają się dwa wskaźniki o dużej wartości w procesie klasyfikacji firm na zagrożone upadłością i nadal prosperujące, a mianowicie: kapitał własny i rentowność kapitału własnego. Był to pierwszy jednowymiarowy model oceny wypłacalności jednostki gospodarczej, zaś zaproponowana w nim procedura porównania jednostek zagrożonych upadłością z kontynuującymi działalność jest stosowana do dnia dzisiejszego. 241 T. Stasiewski, Z score indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, Rachunkowość, Warszawa 1996, nr E. Siemińska, Metody pomiaru i oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa, TNOiK, Toruń 2002, s P. J. Fritz Patrick, Comparison of The Ratios of Successful Industrial Enterprises with those of Failed Companies, w: The Certified Public Accounant, 1932, s , , , za: T. Waśniewski, W. Skoczylas, Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 2004, s

148 Ważnym osiągnięciem w badaniach dotyczących oceny możliwości kontynuacji działalności jednostki gospodarczej był model opracowany w 1942 roku przez C. L. Merwina. 244 Model wykorzystuje średnią arytmetyczną wybranych wskaźników finansowych dla dwóch grup jednostek (538 bankrutów i 401 jednostek kontynuujących działalność). W efekcie porównania średnich arytmetycznych wybranych wskaźników finansowych wyodrębniono trzy wskaźniki wykazujące istotne różnice pomiędzy grupą bankrutów i niebankrutów: kapitał pracujący / kapitał całkowity, kapitał własny / kapitał obcy, aktywa bieżące / zobowiązania bieżące. Kolejnym, ważnym krokiem w rozwoju modeli dyskryminacyjnych jest opracowany w 1966 roku model W.H. Beavera. 245 Swoje badania oparł on na porównaniu 79 par jednostek: niewypłacalnych oraz charakteryzujących się dobra płynnością. Model W. Beavera opiera się na następujących założeniach: 1) im wyższy stan aktywów płynnych, tym mniejsze ryzyko nie wywiązania się z zobowiązań, 2) im większa różnica między dopływem a wypływem środków pieniężnych, tym ryzyko niewypłacalności mniejsze, 3) im większy udział kapitału obcego w finansowaniu działalności, tym ryzyko niewypłacalności większe, 4) im wyższe koszty operacyjne (bez amortyzacji), tym większe ryzyko niewypłacalności. Największą zdolność do prognozowania upadku mają w tym modelu wskaźniki: 1) nadwyżka finansowa (zysk netto + amortyzacja) / zobowiązania ogółem, 2) zysk netto / suma aktywów, 3) zobowiązania ogółem / suma aktywów, 4) kapitał pracujący / suma aktywów, 5) aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe, 244 C.L. Merwin, Financing Small Corporations in Five Manufacturing Industries, , Ed. National Bureau of Economic Research, New York 1942, za: J. Rutkowska, Narzędzia wczesnego ostrzegania o kryzysie przedsiębiorstwa, Praca doktorska (maszynopis), AE w Krakowie, Kraków 2003, s W. Beaver, Financial Ratios as Predictors of Failure, Journal of Accounting Research Supplement, 1966, w: D. Zarzecki, Wykorzystanie wskaźników finansowych w ocenie przedsiębiorstwa. Podstawowe zagadnienia, Interbook, Szczecin

149 6) wskaźnik luki bezkredytowej [(środki pieniężne + krótkoterminowe papiery wartościowe + należności zobowiązania krótkoterminowe) / (koszty operacyjne amortyzacja) x 360]. Ocena zagrożenia upadłością jednostki w modelu W.H. Beavera prowadzona jest na podstawie indywidualnej analizy każdego z wyżej wymienionych wskaźników. Jest to główny powód krytyki tej metody, ponieważ na skutek niejednolitych tendencji zmian wskaźników występują poważne trudności w ich prawidłowej interpretacji. Pozostałe wady tego modelu wymieniane w literaturze to: 246 trudności w wyznaczaniu wartości granicznych, arbitralność w wyborze wskaźników finansowych, zróżnicowanie regionalne i branżowe, zmienność modelu w czasie. Pozostałe znane jednowymiarowe modele dyskryminacyjne to model M. Tamariego opracowany w 1966 roku oraz P. Wiebela opracowany w 1972 roku. Główną zaletą modeli jednowymiarowych jest brak konieczności przyjęcia założenia o normalnym rozkładzie badanych wskaźników. Natomiast podstawową wadą brak jednoznacznej oceny zagrożenia upadłością badanej jednostki. 247 O ile w modelu W. Beavera wnioskowanie prowadzi się na podstawie każdego z sześciu wyżej wymienionych wskaźników z osobna, model E. Altmana sprowadza je do jednego wymiaru, indeksu Z na wartość którego wpływają pojedyncze zmienne niezależne. Badania przeprowadzone przez Altmana obejmowały grupę 66 amerykańskich jednostek gospodarczych z których 33 zbankrutowały w latach , zaś pozostałe 33 prowadziły nadal swoją działalność. Opierając się na wynikach analizy ich sprawozdań finansowych z roku bezpośrednio poprzedzającego bankructwo wskazano 22 wskaźniki finansowe, z których następnie wybrano 5 mających największy wpływ na przewidywanie upadłości. W modelu mają one postać następujących wskaźników finansowych: 248 X 1 - kapitał pracujący / suma aktywów, X 2 - zysk zatrzymany / suma aktywów, X 3 - (zysk brutto + odsetki do zapłacenia) / suma aktywów, X 4 - rynkowa wartość kapitału akcyjnego / księgowa wartość zobowiązań ogółem, X 5 - przychody operacyjne / suma aktywów. Z A = 1,2X 1 + 1,4X 2 + 3,3X 3 + 0,6X 4 + 1,0X T. Waśniewski, W. Skoczylas, Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie, op. cit., s Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, praca zbiorowa pod redakcją M. Jerzemowskiej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s E. I. Altman, Financial ratios, Discriminant Analysis and Prediction of Corporate Bankruptcy, Journal of Finance, vol. 23, September 1968, s

150 Wartość graniczna dla tak określonego modelu wynosiła 2,675. Przedsiębiorstwa, które uzyskały wynik większy lub równy tej wartości zaliczone zostały do grupy niebankrutów. Zdolność prognostyczna modelu wynosiła 95,45%, zaś błąd zaliczenia bankruta do grupy niebankrutów wynosił 6,06% (sprawność I stopnia), a niebankruta do grupy bankrutów 3,03% (sprawność II stopnia). Ostatecznie w celu minimalizacji prawdopodobieństwa dokonania błędnej klasyfikacji wskazano obszar wyników szczególnie wrażliwych na nieprawidłową klasyfikację. A zatem dla wartości wskaźnika Z A poniżej 1,8 występuje wysokie prawdopodobieństwo upadłości, zaś dla wartości wskaźnika powyżej 3,0 prawdopodobieństwo to jest niewielkie. Obszar pomiędzy 1,8 a 3,0 charakteryzuje się szczególnie wysokim ryzykiem nieprawidłowej klasyfikacji. W roku 1983 Altman udoskonalił swój model dodając możliwość predykcji upadku jednostek gospodarczych nienotowanych na giełdzie. W tym celu wartość wskaźnika X 4 ustalona została jako księgowa wartość akcji zwykłych i uprzywilejowanych / księgowa wartość zobowiązań ogółem. Nowa postać funkcji dyskryminacyjnej to: Z A = 0,717X 1 + 0,847X 2 + 3,107X 3 + 0,420X 4 + 0,998X 5 Zdolność prognostyczna modelu spadła do 94%, zaś wartości progowe ustalono na: poniżej 1,23 grupa niebankrutów, pomiędzy 1,23 a 2,90 obszar niepewności upadku jednostki, powyżej 3,0 grupa bankrutów. 249 W 1977 roku E.I. Altman wraz z R. Haldemanem i P. Narayananem przedstawił drugą generację modelu dyskryminacyjnego nazywając go modelem Zeta. 250 Altman dokonał podsumowania wielokrotnych modyfikacji modeli dyskryminacyjnych i ich zastosowań w praktyce w roku System wczesnego wykrywania słabych stron jednostek gospodarczych stworzył także w 1998 roku J. Baetge z Uniwersytetu Münster. 252 Model polega na wyodrębnieniu 14 wskaźników zaliczonych do 3 grup rodzajowych, przy czym 7 z nich dotyczy sytuacji majątkowej, 3 sytuacji finansowej a 4 sytuacji dochodowej (zyskowności). Wskaźniki te oblicza się przez 5 lat i porównuje z wartościami średniobranżowymi, a następnie zagęszcza do wartości neuronowych tworząc tzw. indeks solidności i wypłacalności (dostępne jedynie w Instytucie Baetge & Partner). System, stosowany zgodnie ze specyfiką 249 E. I. Altman, Corporate Financial Distress, John Wiley, New York 1983, s E.I. Altman, R. Haldeman, P. Narayanan, ZETA Analysis: A New Model Identify Bankruptcy Risk of Corporations, Journal of Banking and Finance, June E. I. Altman, Predicting Financial Distress of Companies: Revisiting the Z-Score and ZETA Models, / Zscores.PDF. 252 Por. S. Zabłocka, D. Kartum, Przewidywanie upadłości i bankructwa firm, Rachunkowość, Warszawa 2000, nr

151 branży, daje biegłym rewidentom możliwość rozpoznania słabych miejsc podmiotu i przewidywanie ewentualnej upadłości. Koncepcje modeli dyskryminacyjnych są nieustannie rozwijane i aktualizowane w warunkach różnych krajów. Jako najbardziej znane należałoby wskazać: model K. Beermana 253, G. Springate 254, model Fulmera 255, model C. Caseya i N. Bartczaka 256, model R.J. Tafflera. 257 Warto wspomnieć także o badaniu przeprowadzonym przez H. Ooghe i S. Balcaen 258 na grupie spółek belgijskich za pomocą różnych modeli matematycznych. Podczas badania wydzielono wskaźniki, które pozwalają przewidywać bankructwo jednostki z odpowiednim wyprzedzeniem jednego, dwóch lub trzech lat. Najlepszą zdolność predykcji bankructwa w okresie jednego roku mają: kapitał pracujący, wskaźnik zadłużenia, wskaźnik stopy zwrotu brutto i wskaźnik zobowiązań krótkoterminowych. W okresie dwóch lat przed upadkiem wykorzystać należy: kapitał pracujący, wskaźnik zadłużenia długoterminowego oraz wskaźnik stopy zwrotu netto i brutto. Na trzy lata przed bankructwem zastosować należy: wskaźnik zwrotu brutto, analizę ogólnej sytuacji dotyczącej zadłużenia oraz wskaźniki płynności finansowej. W polskiej literaturze dotyczącej modeli dyskryminacyjnych zdecydowana większość autorów zwraca uwagę, iż zastosowanie modeli opracowanych w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej nie jest możliwe w warunkach polskich. Słusznie zatem wskazuje D. Zarzecki 259 konieczność korzystania z doświadczeń innych krajów o ustabilizowanej gospodarce rynkowej w zakresie opracowanych koncepcji metod predykcji upadłości, jednak wykorzystanie konkretnych modeli w naszym kraju nie jest możliwe. A. Hołda i J. Pociecha 260 dokonując oceny możliwości wykorzystania funkcji E. I. Altmana w Polsce jednoznacznie stwierdzają, iż model opracowany w USA w określonym czasie powinien 253 K. Beerman, Prognosemöglichkeiten von Kapitalverlusten mit Hilfe von Jahresabschlussen, IDW Verlag, Düsseldorf G. L. V. Springate, Predicting the Possibility of Failure in Canadian Firm, MBA Research Project, Simon Fraser University, January A Bankruptcy Classification Model for Small Firms, J. G. Fulmer Jr., J. E. Moon, T. A. Gavin, M. J. Erwin, Journal of Commercial Bank Lending, July C. Casey, N. Bartczak, Cash Flow It s Not the Bottom Line: Some Extensions, Journal of Accounting Research, Spring R.J. Taffler, The Assessment of Company Solvency and Performance Using a Statistical Model, Accounting and Business Research 1983, vol. 15, s H. Ooghe, S. Balcaen, Are Failure Prediction Models Widely Usable? An Empirical Study Using a Belgian Dataset, Multinational Finance Journal 2007, vol. 11, s D. Zarzecki, Wykorzystanie wskaźników finansowych w ocenie przedsiębiorstwa. Podstawowe zagadnienia, op. cit., s A. Hołda, J. Pociecha Rewizja finansowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s

152 być wykorzystywany tylko na terenie kraju, w którym go opracowano i z określonym zakresem czasowym skutecznej aplikacji. Warto pamiętać, iż model Altmana został opracowany na podstawie anglosaskiego systemu rachunkowości stosowanego w Stanach Zjednoczonych, a w naszym kraju stosowany jest system kontynentalny rachunkowości, co prowadzi do braku bezpośredniej porównywalności danych sprawozdawczych. W Polsce podjęto próby zastosowania tego typu systemu analizy z pewnymi modyfikacjami i zastrzeżeniami do przedsiębiorstw uczestniczących w programie NFI (1994) i spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych (1996). 261 Wyniki wskazują na nieadekwatność modelu Altmana do warunków polskich, 262 zaś propozycja wskaźników z umownymi rangami w wyrazie procentowym wydaje się zbyt ogólna. 263 Z zadowoleniem odnotować trzeba jednak próby budowania funkcji dyskryminacyjnej w tym zakresie dla warunków polskiej gospodarki. 264 Pierwszy model funkcji dyskryminacyjnej oparty na idei Altmana opracowany został przez J. Gajdkę i D. Stosa w 1996 roku. Próba która została wykorzystana do jego budowy składała się z 40 jednostek przemysłowych z których połowa to jednostki które upadły, a druga połowa to firmy o dobrej kondycji finansowej, notowane na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Na etapie szacowania modelu autorzy wybrali 20 wskaźników finansowych, spośród których wybrali 5 o najlepszych zdolnościach predykcyjnych. Funkcja Z-Score w tym modelu ma postać: 265 Z = 0,201 X 1 + 0,001 X 2 + 0,761 X 3 0,966 X 4 0,341 X 5 gdzie: X 1 efektywność aktywów, X 2 rotacja zobowiązań w dniach, X 3 stopa zwrotów aktywów, X 4 stopa zysku brutto, X 5 stopa zadłużenia. 261 L. Bednarski, Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 1998, nr T. Stasiewski, Z score indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, op. cit. 263 L. Bednarski, Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 1998, nr 46, (płynność bieżąca 20 %, poziom ogólnego zadłużenia 25 %, stopień pokrycia zobowiązań nadwyżką finansową 20 %, rentowność netto sprzedaży 18 %, rentowność kapitału własnego 17 %). 264 Por. A. Hołda, "Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh", Rachunkowość, Warszawa 2001, nr J. Gajdka, D. Stos, Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstw, [w:] Restrukturyzacja w procesie przekształceń i rozwoju przedsiębiorstw, Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków

153 Wartość graniczna oszacowanego modelu służąca do klasyfikacji do grupy bankrutów (niebankrutów) wynosiła 0,44. Kolejną interesującą propozycją funkcji dyskryminacyjnej opracowanej w warunkach polskich jest model D. Hadasik. Podczas badań opracowanych zostało 9 modeli oszacowanych dla innych prób lub innych procedur doboru zmiennych do modelu za pomocą metody krokowej. Jako przykład można podać parametry modelu pierwszego (MOD-1) oszacowanego na podstawie danych sprawozdawczych 22 bankrutów i 22 niebankrutów: 266 D(SW) = 1,25 SW 5 + 1,22 SW 9 1,55 SW ,59 SW 17 gdzie zmiennymi dyskryminującymi są następujące wskaźniki finansowe: W 5 wskaźnik ogólnego zadłużenia, W 9 wskaźnik rotacji należności, W 12 cykl odnawiania zapasów, W 17 wskaźnik rentowności zapasów. Zdolność klasyfikacyjna tego modelu wyniosła 93,1% a wartością progową jest zero. Kolejny model analizy dyskryminacyjnej Z H opracowany został przez A. Hołdę w roku 2000 na podstawie danych dotyczących 40 jednostek gospodarczych tzw. "bankrutów" i 40 jednostek gospodarczych tzw. "niebankrutów" z lat W przypadku jednostek "bankrutów" dane służące wyliczeniu wskaźników finansowych obejmowały rok obrotowy poprzedzający ich upadłość. Podstawę modelu oparto o 28 standardowych wskaźników finansowych, które podzielono na grupy tj. zyskowność, płynność, obrotowość i zadłużenie. Model nie uwzględniał wskaźników obliczanych na podstawie sprawozdania z przepływu środków pieniężnych. Z tego zbioru wskaźników po szczegółowych analizach merytorycznych i statystycznych wybranych zostało 13 wskaźników, które wykorzystane zostały do budowy modelu funkcji dyskryminacyjnej. Ostatecznie model oparty został na 5 wskaźnikach finansowych: 267 podstawowy wskaźnik płynności (PWP) (majątek obrotowy / zobowiązania krótkoterminowe), 100), stopa zadłużenia (SZ) (zobowiązania ogółem / suma bilansowa * 100), zyskowność majątku (ZM) (zysk (strata) netto / średnioroczny majątek ogółem * 266 D. Hadasik, Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Seria II, Zeszyt nr 153, Wydawnictwo AE Poznań, Poznań A. Hołda, "Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh", op. cit. 153

154 wskaźnik obrotu zobowiązań (WOZ) (średnioroczne zobowiązania krótkoterminowe / koszt sprzedanych produktów, towarów i materiałów * 360), ogółem). rotacja majątku (RM) (przychody z ogółu działalności / średnioroczny majątek W efekcie ostateczna postać funkcji Z H przyjęła postać: Z H = 0,605 + (6,81 * 10-1 ) - (1,96 * 10-2 ) + (9,69 * 10-3 ) + (6,72 * 10-4 ) + (1,57 * 10-1 ) (PWP) (SZ) (ZM) (WOZ) (RM) Wartość 0,605 stanowi wyraz wolny (stałą), który pozwala na ustalenie wartości granicznej modelu na poziomie zera przy klasyfikacji "bankrut" - "niebankrut". Jakość statystyczna modelu została zmierzona za pomocą współczynnika lambda Wilksa ( = 0,43), a znaczenie poszczególnych zmiennych w modelu dzięki wykorzystaniu cząstkowej lambdy Wilksa ( n ) oraz "tolerancji". Wartością krytyczną, na podstawie której zostają klasyfikowane jednostki gospodarcze jest zero. Jednostki gospodarcze o Z H mniejszym od 0 to "bankruci", natomiast Z H większe od 0 oznacza "niebankruta". 268 Skuteczność modelu w przewidywaniu upadłości jednostki gospodarczej ocenia się na 92,5%. Błąd przypisania jednostki gospodarczej upadłej do "niebankruta" wyniósł 5%, natomiast określenia jednostki dobrze funkcjonującej "bankrutem" wyniósł 10%. Szczegółowa analiza wartości funkcji Z H pozwoliła na wyodrębnienie zbioru wartości, w którym występuje szczególnie duża liczba błędów, tzw. "obszar niepewności" (od -0,3 do +0,1). W efekcie zasady interpretacji wartości modelu Z H przedstawia schemat 3.2. Schemat 3.2 Ogólne zasady interpretacji wartości funkcji Z H Prawdopodobieństwo bankructwa DUŻE Obszar niepewności Prawdopodobieństwo bankructwa MAŁE -0,3 0 0,1 Z H Źródło: A. Hołda, "Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh", op. cit. 268 Tamże. 154

155 Warto tutaj nadmienić, iż zdolność prognostyczna modelu dotyczy tylko zbiorowości, która służyła do szacunku. Ponadto model ten posłużył również do weryfikacji możliwości kontynuowania działalności przez jednostki gospodarcze, którym udzielono kredytu. Jednak może on znaleźć zastosowanie przy badaniu sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta, a ściślej jako jedno z narzędzi przy wyrażeniu opinii na temat możliwości kontynuowania działalności przez jednostkę gospodarczą. Następną próbą budowy modelu dostosowanego do warunków polskich są prace realizowane przez S. Sojaka i J. Stawickiego 269 w ramach grantu badawczego KBN nr 1 H02D pod nazwą Przyczyny rozwoju i upadku polskich przedsiębiorstw przemysłowych w okresie transformacji systemowej w latach Badanie to przeprowadzono na podstawie przesłanych sprawozdań statystycznych F-01 i F jednostek. Wstępnie wybrano 20 wskaźników finansowych dla roku 1998, zredukowanych w kolejnym etapie badania do 7 wskaźników, zaś na etapie końcowym do 3 wskaźników. Jednostki podzielono na 3 grupy: dobre, średnie i złe, a współczynniki funkcji dyskryminacyjnej skonstruowano dla każdej z grup. Odsetek prawidłowych oszacowań na etapie 7 wskaźników wynosił 93%, zaś dla ostatecznej wersji modelu 85%. Oszacowane współczynniki funkcji dyskryminacyjnej w ostatecznej wersji modelu przedstawia tabela 3.5. Tabela 3.5 Współczynniki funkcji dyskryminacyjnej dla 3 wskaźników finansowych w modelu Oznaczenie wskaźnika S. Sojaka i J. Stawickiego Nazwa wskaźnika Rentowność majątku obrotowego = W 1 Wynik finansowy netto x 100 / Majątek obrotowy przeciętny Wskaźnik szybkiej płynności = (Majątek obrotowy Zapasy W 2 Rozliczenie międzyokresowe) / Zobowiązania krótkoterminowe Wskaźnik poziomu kapitału W 3 pracującego = Przeciętny kapitał pracujący / Majątek ogółem przeciętny Grupa złe Grupa dobre Grupa średnie -0,2231 0,0539 0,0060 2,2951 2,1050 0,4496-8,8488 3,9786 4, Stała -8,8828-4,7015-1,0533 Źródło: S. Sojak, J. Stawicki, op. cit., s S. Sojak, J. Stawicki Wykorzystanie metod taksonomicznych do oceny kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Tom 3 (59), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2001, s

156 W roku 2003 opublikowany został model skonstruowany i zweryfikowany przez B. Prusaka. 270 Badanie objęło 40 jednostek produkcyjnych z różnych branż, w tym 20 jednostek uznanych za bankrutów oraz 20 kontynuujących działalność. Bankrutów wybrano na podstawie wyroków sądowych otwierających postępowanie układowe bądź stwierdzających ogłoszenie upadłości opublikowanych w Monitorze Sądowym i Gospodarczym za lata Dobór podmiotów do grup niebankrutów przeprowadzono subiektywnie na podstawie danych finansowych dotyczących ich rentowności, płynności i zadłużenia. Do oszacowania modelu wykorzystano dane finansowe wybranych jednostek za rok Funkcja dyskryminacyjna służąca do oceny jednostki na rok przed upadłością ma postać: Z 1 = -1, , W 1 + 0, W 2 + 0, W 3 + 2, W 4 gdzie: W 1 Zysk z działalności operacyjnej / wartość średnia sumy bilansowej, W 2 Koszty operacyjne (bez pozostałych kosztów operacyjnych) / wartość średnia zobowiązań krótkoterminowych bez funduszy specjalnych i krótkoterminowych zobowiązań finansowych, W 3 Aktywa obrotowe (bez krótkoterminowych rozliczeń międzyokresowych) / Zobowiązania krótkoterminowe, W 4 Zysk z działalności operacyjnej / Przychody netto ze sprzedaży. Dla wartości funkcji dyskryminacyjnej poniżej -0,13 jednostka jest zagrożona upadłością, a powyżej wartości 0,65 jednostka będzie kontynuowała działalność. Strefa niepewności występuje pomiędzy wartościami funkcji -0,13 do 0,65. Badając próbę podstawową stwierdzono 100% skuteczność opracowanego modelu. Dla próby testowej obejmującej 39 podmiotów kontynuujących działalność i 39 upadłych sprawność na rok przed upadkiem wyniosła 94,87%, w tym sprawność I stopnia 89,74%, a sprawność II stopnia 100%. Sprawność modelu na dwa lata przed upadkiem wyniosła 85,90% w tym sprawność I stopnia 71,79%, a sprawność II stopnia 100%. Dodatkowo oszacowano funkcję dyskryminacyjną dla okresów dwóch lat przed upadkiem, która przyjęła postać: 270 B. Prusak, Ocena zagrożenia upadłością produkcyjnych spółek kapitałowych w Polsce w latach , [w] Upadłość przedsiębiorstw w Polsce w latach , Teoria i praktyka, Zeszyt Naukowy AE w Poznaniu, Poznań

157 Z 2 = -1, , W 1 + 0, W 2 + 5, W 3 gdzie: W 1 Zysk netto + Amortyzacja / Zobowiązania ogółem, W 2 Koszty operacyjne (bez pozostałych kosztów operacyjnych) / wartość średnia zobowiązań krótkoterminowych bez funduszy specjalnych i krótkoterminowych zobowiązań finansowych, W 3 Zysk ze sprzedaży / wartość średnia sumy bilansowej. Dla wartości funkcji dyskryminacyjnej poniżej -0,7 jednostka jest zagrożona upadłością, a powyżej wartości 0,2 jednostka będzie kontynuowała działalność. Strefa niepewności występuje pomiędzy wartościami funkcji -0,7 do 0,2. Badając próbę podstawową stwierdzono skuteczność opracowanego modelu na poziomie 97,4%. Dla próby testowej sprawność na rok przed upadkiem wyniosła 93,59%, w tym sprawność I stopnia 100%, a sprawność II stopnia 87,18%. Sprawność modelu na dwa lata przed upadkiem wyniosła 88,46% w tym sprawność I stopnia 84,62%, a sprawność II stopnia 92,31%. Zaletą modelu opracowanego przez B. Prusaka jest odrębne oszacowanie wielowymiarowej funkcji dyskryminacyjnej dla okresu na rok i dwa lata przed upadłością oraz weryfikacja modelu opracowanego na próbie podstawowej dokonana następnie na próbie testowej. Najnowszym przykładem modelu analizy dyskryminacyjnej w pełni dostosowanym do polskich warunków jest model poznański. Oparty jest on o liniową funkcję dyskryminacyjną, czyli średnią ważoną wybranych wskaźników finansowych. Proces budowy tego modelu składał się z następujących etapów: 271 ustalenie ram czasowych badań, źródeł danych finansowych i dobór ostatecznej próby jednostek gospodarczych, dobór 31 wskaźników finansowych i dokonanie ich szczegółowej analizy matematyczno-statystycznej, wyznaczenie liczbowej postaci funkcji dyskryminacyjnej i zbadanie trafności stawianych prognoz. 271 M. Hamrol, B. Czajka, M. Piechocki, Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - model analizy dyskryminacyjnej, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2004, nr

158 Model poznański wykorzystuje sprawozdania finansowe 100 polskich jednostek gospodarczych (wyłącznie spółek prawa handlowego z wyjątkiem banków i zakładów ubezpieczeń i jednostek nie ukierunkowanych na generowanie nadwyżek pieniężnych) z lat , opublikowane w Monitorze Polskim B. Zatem oparty jest on na podstawie danych dotyczących większych jednostek gospodarczych, które następnie zostały pogrupowane w pary (50 par) tj. jednostce dobrze funkcjonującej przyporządkowano jednostkę zagrożoną upadłością i poddane badaniu. W następnym etapie dobrano zmienne do modelu poprzez: 272 wykonanie wstępnej selekcji wskaźników, eliminację wskaźników słabo różniących spółki upadłe od funkcjonujących, eliminację wskaźników silnie skorelowanych, dobór ostateczny wskaźników. Wstępna selekcja pozwoliła na dobranie 31 istotnie merytorycznych wskaźników, reprezentujących wszystkie aspekty funkcjonowania jednostki gospodarczej (płynność, rentowność, zadłużenie, strukturę aktywów i pasywów, wykorzystanie zasobów). Ponadto wybrane wskaźniki były często w przeszłości wykorzystywane do prowadzenia analiz dyskryminacyjnych i dla całej próby istniała możliwość ich wyliczenia. Wybrane wskaźniki zostały następnie podzielone na stymulanty i destymulanty, biorąc pod uwagę ich wpływ na prawdopodobieństwo upadku jednostki gospodarczej. Stymulanty ze znakiem dodatnim oznaczały mniejsze prawdopodobieństwo bankructwa w przeciwieństwie do destymulantów oznaczanych ze znakiem ujemnym. Ze względu na zdolność poszczególnych wskaźników w rozgraniczaniu dobrych jednostek gospodarczych od złych została dokonana eliminacja najmniej wartościowych z nich. Do tego celu posłużył współczynnik R (tj. stosunek średnich wartości danego wskaźnika w obu grupach jednostek przy założeniu, że w liczniku znajduje się średnia o większej wartości bezwzględnej), którego wartość bliska jedności oznaczała małe zróżnicowanie grup pod względem badanej cechy, a wartości dalekie od jedności świadczyły o dużym zróżnicowaniu. Na tym etapie zostały usunięte wszystkie wskaźniki o R bliskim jedności (od 1 do 1,5). W następnej kolejności za pomocą macierzy korelacji zostały usunięte wszystkie wskaźniki silnie, wzajemnie skorelowane. W tym celu odszukane zostały największe 272 Tamże. 158

159 wartości bezwzględne współczynnika korelacji i usunięte te wskaźniki z par, które posiadały: mniejszą wartość bezwzględną współczynnika R, gdy obie wartości były tych samych znaków, dodatni współczynnik R, gdy obie wartości były różnych znaków. Procedura ta była powtarzana aż do momentu, gdy pozostały jedynie współczynniki o wartości bezwzględnej większej od przyjętej wartości granicznej r gran = 0, Dobór ostatecznych wskaźników modelu (zmiennych) nastąpił w oparciu o trzy techniki, z których wybrana została ta, dla której model charakteryzował się najwyższą procentową trafnością przewidywań. Przyjęty został zatem model oparty na jednej zmiennej najlepiej odróżniającej jednostki gospodarcze dobre od złych. Potem kolejno dodawane są te zmienne, które najbardziej zwiększają zdolność prognostyczną modelu, aż do uzyskania istotnej poprawy jakości prognoz. Ustalenie zmiennych modelu było podstawą wyznaczenia liczbowej jego formuły w oparciu o wzór macierzowy Walda-Andersona, która ma postać: 274 FD = 3,562 * W 7 + 1,588 * W ,288 * W 5 + 6,719 * W 13-2,368 gdzie: W 7 - Wynik finansowy netto / Majątek całkowity, W 16 - (Majątek obrotowy - Zapasy) / Zobowiązania krótkoterminowe, W 5 - Kapitał stały / Majątek całkowity, W 13 - Wynik finansowy ze sprzedaży / Przychody ze sprzedaży. Ocena kondycji jednostki gospodarczej według modelu poznańskiego sprowadza się do obliczenia powyższej funkcji. Wynik większy od zera oznacza, iż kondycja jednostki gospodarczej jest dobra, a wynik ujemny przeciwnie. Jakość statystyczna modelu poznańskiego została zmierzona za pomocą współczynnika lambda Wilksa ( = 0,392), a wpływ poszczególnych zmiennych na całkowitą jakość modelu statystyką lambda-n Wilksa ( n ). W efekcie skuteczność modelu poznańskiego w przewidywaniu upadłości jednostki gospodarczej ocenia się na 96%. Błąd przypisania jednostki gospodarczej upadłej do "niebankruta" wyniósł 8%, natomiast określenia jednostki dobrze funkcjonującej "bankrutem" był zerowy. Model ten może mieć szerokie zastosowanie zarówno do oceny przez jednostkę gospodarczą swojej kondycji, jak również przez inne instytucje i osoby w tym przez biegłych rewidentów. 273 Tamże. 274 Tamże. 159

160 Wskazane modele dyskryminacyjne konstruowane są w oparciu o dane finansowe. Ciekawą propozycją modelu przewidującego upadłość opartego wyłącznie o dane niefinansowe jest badanie przeprowadzone przez R.N. Lussiera. Przeprowadził on badania na trzech grupach jednostek gospodarczych: nowo powstałych 275, usługowych 276 oraz zajmujących się działalnością deweloperską. 277 W trakcie badania wyodrębnił 15 czynników, które w największym stopniu przyczyniają się do sukcesu jednostki gospodarczej. Model posiada zdolności predykcyjne na poziomie 80% dla jednostki usługowej (dla dwóch pozostałych grup wskaźnik ten wynosi około 70%), co należy uznać za wynik satysfakcjonujący biorąc pod uwagę, iż nie zawiera on żadnych danych finansowych. Znaczenie współczesnej rachunkowości w warunkach gospodarki rynkowej jest nie do przecenienia. Rachunkowość jest ogniwem pozwalającym ocenić i rozliczyć jednostkę gospodarczą z jej otoczeniem społecznym. Większą poprawność tego rozliczenia zapewnia nadzór niezależnych ekspertów biegłych rewidentów, którzy w procesie badania sprawozdania finansowego wykorzystując procedury rewizji finansowej weryfikują dokonania jednostek gospodarczych. Wykorzystanie w trakcie badania analizy dyskryminacyjnej jest pomocnym narzędziem do oceny zasadności kontynuacji działalności. Pozwala to również podnieść wiarygodność obrotu gospodarczego i dużo wcześniej wskazywać jednostki zagrożone upadłością, co pomoże kierownictwu tych jednostek w podjęciu stosownych działań zaradczych. 3.4 Inne metody oceny zagrożeń kontynuacji działalności jednostki gospodarczej Modele dyskryminacyjne to nie jedyna propozycja analityczna, która posłużyć może do oceny możliwości kontynuacji działalności przez badaną jednostkę gospodarczą. Ostatnie lata przyniosły szereg ciekawych propozycji w tym zakresie. Interesującą metodą oceny możliwości kontynuacji działalności są z pewnością modele logitowe. Należą one do grupy klasycznych modeli klasyfikacji binarnej, w których zmienna objaśniana przyjmuje tylko dwie wartości. W metodzie regresji logistycznej możliwym jest śledzenie wpływu wielu zmiennych objaśniających (niezależnych) na zmienną objaśnianą (zależną), przy czym 275 R.N. Lussier, A Nonfinancial Business Success Versus Failure Prediction Model for Young Firms, Journal of Small Business Management 1995, vol. 33, no. 1, s R.N. Lussier, A Business Success Versus Failure Prediction Model For Services Industries, Journal of Business and Enterpreneurship 1996, vol. 8, no. 2, s R.N. Lussier, A Success Versus Failure Prediction Model for the Real Estate Industry, Mid-American Journal of Business 2005, vol. 20, no. 1, s

161 zmienne te mogę mieć zarówno charakter ilościowy jak i jakościowy. Dużą zaletą tej metody jest brak konieczności zachowania normalnego rozkładu czy wspólnych macierzy kowariancji w badanych grupach. Cenną zaletą modelu logitowego jest fakt, że znak parametru przy nie ujemnej zmiennej niezależnej wskazuje kierunek jej wpływu na zmienną zależną. Zatem w przypadku, gdy zmienna zależna jest dodatnia to wzrost zmiennej niezależnej podnosi prawdopodobieństwo, iż zmienna zależna osiągnie wartość 1. Gdy zmienna zależna jest ujemna, wyższe wartości zmiennej niezależnej wskazują na niższe prawdopodobieństwo, iż zmienna zależna osiągnie wartość 1. Funkcja logistyczna przyjmuje postać: 278 x e 1 P( x) lub P( x) 1 x x e 1 e Z własności funkcji logistycznej wynika, iż przyjmuje ona wartości z przedziału (0, 1), co ułatwia jej wykorzystanie do opisania prawdopodobieństwa przyjmującego te same wartości. Prawdopodobieństwo P(x) dla x = - wynosi 0, zaś dla x = + wynosi 1. Z przebiegu funkcji logistycznej wynika, iż zmiany wartości funkcji P(x) poza obszarem wartości progowej są bardzo niewielkie, co obrazowo przedstawia Rysunek 3.1. Jeden z pierwszych modeli określających prawdopodobieństwo upadku jednostki gospodarczej za pomocą regresji logitowej opracował J. Ohlson. Badanie przeprowadzono na podstawie sprawozdań finansowych 105 jednostek gospodarczych z lat , wśród których znajdowały się takie, które kontynuowały działalność, jak i te, które zbankrutowały. Rysunek 3.1. Postać funkcji logistycznej Prawdopodobieństwo P(x) 1 0 x Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

162 Model J. Ohlsona ma następującą postać: 279 L O = - 1,32-0,407X 1 + 6,03X 2 1,43X 3 + 0,0757X 4 1,72X 5 0,521X 6 2,37X 7 1,83X 8 + 0,285X 9, gdzie: X 1 log (aktywa / indeks produktu krajowego brutto (PKB)), X 2 zobowiązania ogółem / aktywa, X 3 kapitał pracujący / aktywa, X 4 zobowiązania krótkoterminowe / majątek obrotowy, X 5 jedna z wartości: 1 gdy zobowiązania ogółem są równe lub większe od majątku, 0 w innych przypadkach, X 6 jedna z wartości: 1 jeśli zysk netto przez dwa lata ma znak ujemny, 0 w innych przypadkach, X 7 wynik finansowy netto / aktywa, X 8 wynik przed opodatkowaniem plus umorzenie i amortyzacja / zobowiązania ogółem, X 9 skalowana zmiana w wyniku finansowym netto, tj. WF t WF t-1 / WF t + WF t-1 (WF t wynik finansowy netto okresu bieżącego t). Skuteczność tego modelu to 85,1% prawidłowych klasyfikacji (w tym do grupy bankrutów 87,6% a nie bankrutów 82,6%). Kolejnym z praktycznych przykładów zastosowania funkcji logitowej do prognozowania upadłości jednostki gospodarczej jest model Ch. V. Zavgrena, opracowany na podstawie danych finansowych pochodzących z lat Z reguły w opracowanych modelach regresji logistycznej prawdopodobieństwo, iż zmienna zależna przyjmie wartość 1 wskazuje na możliwość przetrwania jednostki, natomiast gdy jej wartość uzyska 0 oznacza to bankructwo jednostki gospodarczej. Model opracowany przez Ch. V. Zavgrena opierał się na danych 45 jednostek, które kontynuowały działalność i tej samej ilości jednostek, które zbankrutowały. Istotne jest to, że skuteczność tego modelu sprawdzono na grupie testowej, która obejmowała 32 jednostki. Model Ch. V. Zavgrena przyjmuje postać: J. Ohlson, Financial Ratios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy, Journal of Accounting Research, Spring 1980, [za:] A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s Zavgren C. V., Assessing the Vulnerability to Failure of American Industrial Firms: A Logistic Analysis, Journal of Banking and Finance, vol. 12(1), 1985, [za:] A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

163 L Z = 0, ,108X 1 1,583X 2 10,78X 3 + 3,074X 4 0,486X 5 4,35X 6 0,11X 7, gdzie: X 1 zapasy przeciętne / przychody ze sprzedaży, X 2 należności przeciętne / zapasy przeciętne, X 3 (środki pieniężne + krótkoterminowe papiery wartościowe) / aktywa, X 4 (majątek obrotowy zapasy) / zobowiązania krótkoterminowe, X 5 zysk operacyjny / (aktywa zobowiązania krótkoterminowe), X 6 zobowiązania długoterminowe / (aktywa zobowiązania krótkoterminowe), X 7 przychody ze sprzedaży / (kapitał obrotowy netto + majątek trwały). Średnia skuteczność tego modelu wynosi odpowiednio: z wyprzedzeniem rocznym 82%, dwuletnim 83%, trzyletnim 72%, czteroletnim 73%, a pięcioletnim 80%. Ciekawym przykładem funkcji logitowej, która posłużyła do predykcji upadłości jednostek gospodarczych jest system opracowany przez H. i M. Platt, potocznie nazywany EWS Early Warning System. Analizę, która posłużyła do opracowania funkcji przeprowadzono na podstawie danych finansowych 171 jednostek gospodarczych z lat Funkcja logistyczna tego modelu przyjmuje postać: 281 L P = - 1,23X 1 + 2,36X 2 + 0,43X 3 + 0,58X 4 6,11X 5 + 7,61X 6 0,007X 7, gdzie: X 1 gotówka operacyjna / sprzedaż, X 2 zobowiązania ogółem / aktywa, X 3 majątek trwały netto / aktywa, X 4 zobowiązania krótkoterminowe / zobowiązania, X 5 (gotówka operacyjna / sprzedaż) (% wzrost produkcji sektora), X 6 (zobowiązania/aktywa) (% wzrost produkcji sektora), X 7 (% wzrost sprzedaży firmy) (% wzrost produkcji sektora). Analizując wskaźniki, na których zbudowano model widać zależność od wielkości sektorowych, co pozwala uwzględnić specyfikę danego sektora gospodarki narodowej, w którym działa badana jednostka gospodarcza. Określenie prawdopodobieństwa bankructwa jednostki gospodarczej w tym modelu przebiega dwuetapowo. Etap pierwszy obejmuje ustalenie iloczynów względnych wskaźników i ich wag, które następnie są sumowane. Procedura ta zawiera: 281 Rutkowski A., Prognozowanie zagrożenia upadłością na podstawie sprawozdań finansowych, Nasz Rynek Kapitałowy, nr 4, 1999, [za:] A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

164 ustalenie wartości względnego wskaźnika: wyliczenie sumy wartości z uwzględnieniem wag: Etap drugi to ustalenie prawdopodobieństwa bankructwa jednostki na podstawie relacji: Poziom prawdopodobieństwa poniżej 0,4 wskazuje na niewielkie zagrożenie upadłością, w przypadku przeciwnym prawdopodobieństwo to jest znaczące. Średnia skuteczność tego modelu wyniosła 90%. Należy także podkreślić, że opracowany model został następnie zweryfikowany na grupie 68 jednostek testowych. Jednym z modeli opracowanym w ostatnim okresie jest funkcja opublikowana w 2002 roku przez D. Ginoglou, K. Agorastos, T. Hatzigagios. Model zbudowano na podstawie sprawozdań finansowych 40 jednostek z lat Podobnie jak przy budowie innych modeli połowa jednostek kontynuowała działalność, a druga połowa ogłosiła bankructwo. Wartość funkcji logistycznej jest ustalana zgodnie z relacją: 282 L G = - 0, ,171A 4 + 5,875A 6 + 0,001A ,011A 15, gdzie: A 4 wynik finansowy netto / aktywa, A 6 wynik finansowy brutto / aktywa, A 14 zadłużenie ogółem / kapitały własne, A 15 (majątek obrotowy zobowiązania krótkoterminowe) / aktywa ogółem. Wartość graniczna tak ustalonej funkcji wynosi 0,5. W przypadku ustalenia wartości poniżej tego poziomu prawdopodobieństwo upadku jest niewielkie. W literaturze znaleźć można wiele modeli prognozujących upadłość jednostek gospodarczych za pomocą regresji logistycznej. Syntetycznego podsumowania ich wyników dokonał A. Hołda co przedstawia tabela A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

165 Autor Tabela 3.6 Podstawowe charakterystyki wybranych modeli sieci neuronowych Błąd Błąd Liczebność pierwszego drugiego grupy uczącej rodzaju (w %) rodzaju (w %) Średnia skuteczność prognozy (w %) Liczebność grupy testowej Kraj Okres analizy E. I. Altman i inni 13,8 10, Włochy B. Back i inni 97,3 5, Finlandia P. K. Coats, L. F. Fant 95 10,6 2,1 282 USA H. Jo i inni 83, Korea E. Neophytou i inni 95, Wielka Brytania P. Pompe, A. Feelders Belgia L. M. Salchenberger i inni USA Z. R. Yang i inni USA A. Zapranis, D. Ginoglou 92,5 40 Grecja C. Charalambous i inni 82, USA R. D. Gritta i inni USA M. D. Dwyer 78,9 USA K. Y. Tam, M. Y. Kiang 94,1 118 USA T. E. Mckee, M. Greenstein 79, USA A. Nittayagasetwat > USA Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s

166 W warunkach polskich podjęto także próby budowy modeli logitowych na podstawie sprawozdań finansowych krajowych jednostek gospodarczych. Można wspomnieć tu o pracy M. Gruszczyńskiego 283, który za pomocą metody eksperckiej, bazując na sprawozdaniach finansowych z lat dla 23 bankrutów i 23 niebankrutów zbudował próbę uczącą dla dwumianowego modelu logitowego. Następnie posłużył się trzecią grupą sprawozdań finansowych 25 jednostek o nieokreślonej sytuacji finansowej. Wszystkie analizowane sprawozdania finansowe posłużyły później do oszacowania trójmianowego modelu logitowego dla roku bazowego Dokonując wyboru modelu regresji logistycznej warto zwrócić uwagę na modele opracowane w ostatnim okresie oraz te, w których dokonano weryfikacji ich prawidłowości na grupie testowej innej niż ta, która służyła do konstrukcji modelu. Wielu badaczy problemu upadłości jednostek gospodarczych skłania się do zastosowania w tym celu sztucznych sieci neuronowych. 284 Modelując zjawiska, w których zależności pomiędzy zmiennymi mają charakter nieliniowy wykorzystuje się zdolność sztucznych sieci neuronowych do aproksymacji dowolnej funkcji. 285 Zaletą sztucznej sieci neuronowej podczas jej budowy jest brak konieczności posiadania informacji o prawach rządzących badanym zjawiskiem. Dzieje się tak dzięki tak zwanemu douczaniu sieci neuronowej w przypadku wystąpienia nowych zjawisk. Występująca zdolność sieci neuronowej do generalizacji umożliwia także sprawdzenie hipotetycznych sytuacji, które nie wystąpiły w procesie budowy modelu. 286 Liczni autorzy wskazują jednak uwagę na ograniczenia ich zastosowania w procesie modelowania zjawisk ekonomicznych z uwagi na ich skomplikowanie i pracochłonność. Wśród wad sieci neuronowych wymienić można: 287 konieczność odpowiedniego opracowania danych wejściowych, która zależy od charakteru zmiennych i rodzaju stosowanej sieci, 283 M. Gruszczyński, Modele i prognozy zmiennych jakościowych w finansach i rachunkowości, Monografie i opracowania, SGH, Warszawa C.M. Bishop, Neural Networks in Pattern Recognition, Clarenon Press, Oxford 1995; C. Chatfield, Neural Networks: Forecasting Breakthrough or Passing Fad?, International Journal of Forecasting 1993, vol R. Tadeusiewicz, Elementarne wprowadzenie do techniki sieci neuronowych z przykładowymi programami, Warszawa A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s P. Lula, Jednokierunkowe sieci neuronowe w modelowaniu zjawisk ekonomicznych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999.

167 występujące problemy z doborem prawidłowej struktury modelu neuronu (rodzaj sieci, przyjęte modele neuronu, ich liczba i sposób połączenia), konieczność wyboru właściwego algorytmu uczenia sieci, wysoka czasochłonność oszacowania modelu, występujący w większości przypadków brak możliwości bezpośredniej interpretacji odpowiednich współczynników modelu neuronowego, konieczność zastosowania dużej liczby przypadków niezbędnych w procesie budowy modelu; przyjmuje się, iż liczba przypadków powinna dziesięciokrotnie przewyższać liczbę szacowanych parametrów modelu. Wzorem do budowy sztucznych sieci neuronowych jest matematyczny obraz neuronu biologicznego, który nazywany jest także perceptronem. Aktualny pozostaje nadal model zaprezentowany w 1943 roku przez W. S. McCullocha i W. Pittsa. W modelu tym podobnie jak w neuronie biologicznym występuje skończona liczba wejść (nazywanych dendrytami w neuronie biologicznym), których wartość przekształcana jest na jedno wyjście (nazywane aksonem w neuronie biologicznym). Obrazowo przedstawia to Rysunek 3.2. Rysunek 3.2 Obraz neurona X 1 W 1 X 2 W 2 y X n W n Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s Sztuczne sieci neuronowe wykorzystywane są do analizy wielu danych ekonomicznych. Najczęstszym ich zastosowaniem jest jednak ocena kondycji finansowej firmy. Pozostałe, o których warto wspomnieć to: analiza zmian na rynkach kapitałowych, prognozowanie zmiennych makroekonomicznych, badanie zdolności kredytowej, 167

168 modelowanie szeregów czasowych, optymalizacja procesów, problemy segmentacji rynku czy klasyfikacji odbiorców. Jedna z pierwszych prób wykorzystania sztucznej sieci neuronowej do predykcji upadłości jednostki gospodarczej to model zaproponowany przez M. Odom i R. Sharda 288 w 1990 roku. Podstawą do zbudowania modelu było pięć wskaźników finansowych z klasycznego modelu Altmana opublikowanego w 1968 roku. Aby zweryfikować skuteczność innych metod na podstawie tych wskaźników zbudowano model dyskryminacji liniowej. Analizą objęto dane finansowe 128 jednostek gospodarczych z okresu na rok przed upadłością. Badania potwierdziły wyższą skuteczność sztucznej sieci neuronowej niż modelu dyskryminacji liniowej. Udział prawidłowych klasyfikacji w grupie bankrutów wynosił 77,8% do 81,5%, a dla niebankrutów 78,6% do 85,7% przy zastosowaniu sztucznej sieci neuronowej. Wyniki dla liniowej funkcji dyskryminacyjnej wyniosły odpowiednio 59,3% do 70,4% oraz 78,6% do 85,7%. Przykładem zastosowania sieci neuronowych do przewidywania upadłości w warunkach polskich jest praca K. Michaluk. 289 Oszacował on 16 modeli prognozujących bankructwo opartych na sieciach neuronowych, liniowych funkcjach dyskryminacyjnych, modelach logitowych i probitowych. Model oparty na sieci neuronowej wykorzystywał 12 wskaźników, warstwa wejściowa i warstwa ukryta miały po 12 neuronów, a warstwa wyjściowa 1 neuron. Do oszacowania modelu wykorzystano logistyczną funkcję aktywacji przy wstecznej propagacji błędu. Podsumowanie badań dotyczących wykorzystania sztucznych sieci neuronowych w prognozowaniu upadłości jednostki gospodarczej dokonał A. Hołda. Wyniki tych badań zawiera tabela 3.7. Wielu autorów sztucznych sieci neuronowych budowało także alternatywne modele oparte na dyskryminacji liniowej, modelach logitowych czy też drzewach decyzyjnych. Analiza wyników tych porównań prowadzi do wniosku, iż nie można jednoznacznie odpowiedzieć, że któraś z tych metod jest najbardziej skuteczna. Z reguły jednak skuteczność sztucznych sieci neuronowych była najwyższa. Nie można także udzielić jednoznacznej odpowiedzi, co do wyboru rodzaju zastosowanej sieci i metody jej uczenia. 288 M. Odom, R. Sharda, A Neutral Network Model for Bankruptcy Prediction, Proceedings of the Second IEEE International Joint Conference on Neutral Networks, San Diego, vol. 2, New York 1990, [za:] A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s K. Michaluk, Efektywność modeli prognozowania upadłości w polskich warunkach gospodarczych, [w:] Finanse przedsiębiorstw wobec procesów globalizacji, pod redakcją L. Pawłowicz, R. Wierzba, Wydawnictwo Gdańskiej Akademii Bankowej, Gdańsk

169 Autor Tabela 3.7 Podstawowe charakterystyki wybranych modeli analizy logitowej Średnia skuteczność prognozy (w %) Błąd pierwszego rodzaju (w %) Błąd drugiego rodzaju (w %) Liczebność grupy uczącej Liczebność grupy testowej Kraj Okres analizy A. Aziz i inni 91,8 14,3 2,1 98 USA B. Back i inni 96,49 13,51 13,51 74 Finlandia M.J. Beynon, M. J. Peel 80 16,7 23, Wielka Brytania A. I. Dimitras i inni 90 7,5 12, Grecja R. D. Foremna 97,4 14, USA 1999 E. Kahya, P. Theodossiou 77, USA K. Kaesey, Wielka P. McGuinness Brytania E. K. Leitinen, T. Laitinen 80,49 17,07 21,95 82 Finlandia L. Lin, J. Piesse 87 12,5 8,89 77 Wielka Brytania E. Neophytou i inni 93,75 8,33 4, Wielka Brytania H. D. Platt, M. B. Platt USA L. M. Salchenberger i inni 93, USA P. T. Theodossiou 94, Grecja T. J. Ward USA S. Westgaard, N. Wijst 97,3 22,73 2, Norwegia C. V. Zavgren USA Źródło: A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s. 136.

170 W budowie sztucznych sieci neuronowych najczęściej stosowane są jednokierunkowe sieci posiadające jedną warstwę ukrytą, choć znaleźć można także sieci z dwoma warstwami ukrytymi, czy też wykorzystujące sieci Kohonena. Analizując metody uczenia sztucznych sieci neuronowych wykorzystuje się między innymi metodę wstecznej propagacji błędów, metodę gradientów sprężonych, a także metodę genetyczną. 290 Pomimo wykazanych zalet, brak jest powszechnego zastosowania sieci neuronowych do przewidywania upadłości jednostek gospodarczych zarówno w Polsce, jak i na świecie. Modele te należy jednak popularyzować wśród biegłych rewidentów podkreślając ich wysoką skuteczność. Kolejną ciekawą propozycją w przewidywaniu upadłości jednostki gospodarczej są drzewa decyzyjne, które pojawiły się w literaturze w latach 60 poprzedniego wieku. Pierwszymi autorami takiego modelu byli E. B. Hunt, J. Marin i P. T. Stone 291, którzy zaproponowali algorytm budowy drzewa decyzyjnego CLS (Conceptual Learning System), który jest bezpośrednim protoplastom algorytmów wykorzystywanych w latach późniejszych przy konstrukcji drzew decyzyjnych. Podstawą budowy tego modelu był schemat TDIDT (Top Down Induction of Decision Tree), który stał się punktem wyjścia systemów stosowanych po dziś dzień. Najważniejsze zalety drzew decyzyjnych to: łatwość interpretacji, możliwość odwzorowania dowolnych zależności, nieparametryczność (brak założenia co do rozkładu danych), dostępność oprogramowania. Podstawową wadą tej metody jest występująca czasami konieczność nadmiernego rozbudowania drzewa. Nie zmienia to zasady działania drzewa decyzyjnego, powoduje jednak zanik lub ograniczenie jego podstawowych zalet. Kolejną wadą jest także trudność douczania raz opracowanego drzewa. 292 Drzewo decyzyjne to graf, który posiada następujące cechy: spójność dowolne dwa wierzchołki są połączone drogą, acykliczność występowanie tylko jednej drogi pomiędzy dwoma wierzchołkami, skierowanie wszystkie krawędzie maja określony kierunek. Krawędzie tak opracowanego grafu nazywane są gałęziami drzewa, a wierzchołki węzłami. Wierzchołek, z którego nie wychodzą krawędzie nazywany jest liściem drzewa decyzyjnego, a taki z którego wychodzą tylko krawędzie to korzeń drzewa decyzyjnego. Poszczególnym elementom drzewa decyzyjnego przypisać można określoną interpretację. 290 A. Hołda, Zasada kontynuacji działalności i prognozowanie upadłości w polskich realiach gospodarczych, op. cit., s E. B. Hunt, J. Marin, P. T. Stone, Experiments in Induction, Academic Press, New York, A. Hołda, B. Micherda, op. cit., s. 116.

171 W węzłach dokonywane jest testowanie zbioru atrybutów, które pozwala rozdzielić poszczególne przypadki z węzła macierzystego do węzłów potomnych. Gałęzie drzewa wyznaczają możliwe wyniki testów. Osiągnięcie poziomu liści drzewa oznacza nadanie właściwej etykiety badanej zmiennej. Gdy badana zmienna objaśniana jest zmienną jakościową drzewo decyzyjne tworzy model dyskryminacyjny (klasyfikacyjny), w którym dokonuje się przyporządkowania poszczególnych przypadków do kategorii określanych przez zmienną objaśnianą. Takie właśnie modele wykorzystuje się w prognozowaniu upadłości jednostek gospodarczych. Wielkość drzewa decyzyjnego zależy od ilości liści w danym drzewie oraz głębokości drzewa, czyli ilości węzłów w najdłuższej drodze od korzenia do liścia. Z każdego węzła wychodzić może dowolna ilość gałęzi, choć budowane są także drzewa o charakterze binarnym, w których każdy węzeł nie będący liściem posiada dokładnie dwa węzły potomne. Najpopularniejsza metoda budowy drzewa decyzyjnego TDIDT zakłada podejmowanie decyzji o tym, czy należy zakwalifikować zbiór danych jako należący do jednej kategorii i utworzyć z niego liść, czy też podzielić ten zbiór na kilka podzbiorów. Oznacza to utworzenie węzła, w którym odpowiedni test dokona właściwego podziału danych. Metodyka tego postępowania powtarzana jest rekurencyjnie (podzbiory poprzedniego kroku stają się zbiorami wejściowymi w kroku następnym) aż do momentu, w którym nie można dokonać kolejnych podziałów skutkujących utworzeniem węzła. Zabieg ten powoduje, że każda gałąź kończy się liściem. Podjęcie właściwej decyzji o zakończeniu podziałów lub utworzeniu węzła wyznacza wielkość drzewa, czyli jego zdolność generalizacji. 293 Jeden z pierwszych modeli wykorzystujących drzewo decyzyjne w prognozowaniu upadłości został zaprezentowany w 1985 roku przez H. Frydmana, E. I. Altmana i D. Kao. 294 Podstawą budowy modelu były sprawozdania finansowe 200 firm z lat , z których 142 kontynuowały działalność, a 58 upadło. Autorzy dokonali analizy porównawczej kilku opracowanych modeli drzew decyzyjnych, które różniły się poszczególnymi parametrami, tj.: przyjętym prawdopodobieństwem klasyfikacji jednostki w grupach charakteryzowanych przez zmienną zależną w badaniu zmienną tą była etykieta bankrut/niebankrut, 293 Tamże, s H. Frydman, E. I. Altman, D. Kao, Introducing Recursive partitioning for Financial Classification: The Case of financial distress, Journal of Finance, 40 (1), 1985, [za:] A. Hołda, B. Micherda, op. cit., s

172 kosztem błędnych klasyfikacji pierwszego i drugiego rodzaju, wielkością drzewa. W trakcie budowy drzewa decyzyjnego wykorzystano 20 wskaźników finansowych stosowanych najczęściej w przeszłości w przewidywaniu upadłości jednostki gospodarczej. W celu porównania skuteczności drzew decyzyjnych zbudowano także modele oparte o liniową funkcję dyskryminacyjną, które zawierały od 4 do 10 wskaźników finansowych dobranych podobnie jak dla modeli bazujących na drzewach decyzyjnych. Analizując skuteczność tego rozwiązania stwierdzono, iż modele dyskryminacyjne są mniej skuteczne niż drzewa decyzyjne, choć różnice pomiędzy poszczególnymi modelami nie były znaczące. Warto podkreślić jednak mniejsze skomplikowanie, mniejszą liczbę zmiennych niezależnych i łatwość interpretacji drzew decyzyjnych. Rysunek 3.3 przedstawia jedno z drzew decyzyjnych, przy którego konstrukcji przyjęto następujące założenia: prawdopodobieństwo bankructwa jednostki wynosi 0,02, koszt błędnych klasyfikacji pierwszego rodzaju bankrut sklasyfikowany jako niebankrut 20, koszt błędnych klasyfikacji drugiego rodzaju niebankrut sklasyfikowany jak bankrut 1. Pomimo oczywistych zalet drzew decyzyjnych w prognozowaniu upadłości jednostek gospodarczych brak jest powszechnego ich zastosowania zarówno w Polsce jak i za granicą. W polskiej literaturze napotkać można jedynie nieliczne próby wykorzystania drzew decyzyjnych w rozwiązaniu powyższego problemu. Analiza literatury światowej także potwierdza znacznie rzadsze wykorzystanie tej metody niż zdecydowanie najbardziej popularnej analizy dyskryminacyjnej. Interesującego podsumowania modeli służących do prognozowania upadłości jednostek gospodarczych dokonał J. Pociecha. 295 Zaproponował on następujące wnioski: najczęstszą metodą analizy danych dla przewidywania upadłości są modele dyskryminacyjne, a następnie logitowe i probitowe, w warunkach polskich brak jest powszechnego zastosowania drzew decyzyjnych i modeli hazardu, które mogą być wysoce skutecznym narzędziem prognozowania upadłości, 295 J. Pociecha, Metody analizy danych jako narzędzie prognozowania upadłości firmy, [w:] Przestrzenno-czasowe modelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych, pod redakcją J. Pociechy, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2007, s

173 Rysunek 3.3 Drzewo klasyfikacyjne H. Frydman, E.I. Altman i D. Kao (1985) 200 firm środki pieniężne netto / całkowite zadłużenie < 0,1115 > 0, firm środki pieniężne / całkowita sprzedaż < 0,0786 > 0, firmy całkowite zadłużenia / aktywa < 0,6975 > 0, firmy B: 1 B: 6 14 firm rynkowa wartość kapitałów własnych / całkowita kapitalizacja NB: 5 NB: 122 log (pokrycie odsetek + 15) < 0,6531 > 0,6531 < 1,223 > 1,223 B: firm B: 2 B: 5 NB: 2 aktywa obrotowe / całkowite zadłużenie NB: 7 NB: 0 < 0,2095 > 0,2095 B: 37 B: 37 NB: 2 NB: 2 węzły: liście: ilość firm w węźle nie bankrut: bankrut: test oparty na warunek 1 warunek 2 B: 3 NB: 12 B: 18 NB: 6 B: ilość bankrutów w danym liściu NB: ilość nie bankrutów w danym liściu rzeczywiste przypadki bankrut nie bankrut klasyfikacje bankrut nie bankrut skuteczność ,8% ,6% średnia skuteczność 94,0% Źródło: A. Hołda, B. Micherda, op. cit., s

174 wszystkie stosowane dotychczas modele prognozowania upadłości mają podobną zdolność prognostyczną, choć warto wskazać pewną przewagę sieci neuronowych w tym zakresie, skuteczność przewidywania upadłości jest zależna od dokładnego i porównywalnego zdefiniowania tego procesu i przestrzegania norm prawnych w tym zakresie, jakość analizy i rewizji finansowej ma bezpośredni wpływ na rezultaty procesu przewidywania upadłości. 174

175 Rozdział 4 Możliwość wykorzystania planów finansowych w badaniu sprawozdań finansowych 4.1 Zasady prognozowania ekonomicznego Jak wykazano w poprzedniej części pracy ocena zagrożeń kontynuacji działalności badanej jednostki dokonywana może być przez biegłych rewidentów bardzo różnymi metodami. Do narzędzi wykorzystywanych najczęściej przez biegłych rewidentów należą głównie metody oparte na analizie finansowej. Poczynając od wstępnej oceny dynamiki i struktury danych zawartych w sprawozdaniu finansowym, przez analizę wskaźnikową, na analizie dyskryminacyjnej kończąc. 296 Znacznie rzadziej spotkać można wykorzystanie sieci neuronowych czy drzew decyzyjnych. Główną wadą wskazanych rozwiązań jest według autora niniejszego opracowania korzystanie jedynie z danych historycznych. Jeśli biegły rewident ma dokonać oceny zagrożeń kontynuacji działalności w okresie najbliższych 12 miesięcy to należałoby również skorzystać z planów jednostki gospodarczej na przyszłość. Podstawą działalności każdej dobrze zarządzanej jednostki gospodarczej jest plan działalności, natomiast ważną jego część stanowi plan finansowy, który jest ostatecznym rezultatem całego procesu planistycznego. Plany te pozwalają uwiarygodnić fakt możliwości kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą. Na konieczność szerszego wykorzystania prospektywnego charakteru współczesnej rachunkowości wskazywał już w 1948 roku S. Skrzywan pisząc: Stąd rachunek gospodarczy, obejmujący w pewnym zasięgu przyszłość, teraźniejszość i przeszłość przedsiębiorstwa, a więc rachunek całościowy z punktu widzenia czasu, nazywać będziemy dalej rachunkowością w przedsiębiorstwie [...] Jeśli bowiem rachunkowość ma być drogowskazem dla kierownictwa przy pobieraniu decyzji, powinna być tak samo nastawiona jak to kierownictwo, powinna być rachunkiem ex ante, a nie tylko rachunkiem ex post. 297 Ocena możliwości kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą dokonywana na podstawie planów finansowych wymaga przewidywania przyszłości. Przewidywanie to możemy podzielić na dwie grupy: racjonalne i nieracjonalne. Przewidywanie nieracjonalne 296 Szerzej na ten temat w: Sprawozdania finansowe i ich analiza analiza finansowa pod redakcją B. Micherdy, op.cit. 297 S. Skrzywan, Rachunkowość w przedsiębiorstwie przy gospodarce planowej (cele i funkcje), Gospodarczy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1948, s i

176 korzysta z wróżb i proroctw, które mogą ale nie muszą być fałszywe. Racjonalne przewidywanie przyszłości może być dokonywane w sposób zdroworozsądkowy lub naukowy. Przewidywanie zdroworozsądkowe korzysta wyłącznie z doświadczenia osoby przygotowującej prognozę, bez wykorzystania reguł nauki. Przykładem takiego przewidywania może być prognoza wielkości sprzedaży dokonana na podstawie doświadczenia sprzedawcy. Racjonalne przewidywanie naukowe oparte jest o reguły nauki, stosuje ścisły język i określone metody badawcze. To właśnie ten rodzaj przewidywanie przyszłości nazywamy prognozowaniem. Trzeba mieć oczywiście świadomość, iż bogaty dorobek naukowy w tej dziedzinie nie daje gwarancji niezawodności prognozy. Ułatwia on jednak ich opracowanie. 298 Przez prognozę rozumieć należy sąd o następujących właściwościach: 299 sformułowany z wykorzystaniem dorobku nauki, odnoszący się do określonej przyszłości, weryfikowalny empirycznie, niepewny, ale akceptowany. Wykorzystanie dorobku naukowego oznacza, iż w całym procesie badawczym obejmującym przyszłość i składającym się z gromadzenia danych, diagnozowania, przenoszenia danych z przeszłości w przyszłość, formułowaniu założeń i ostatecznych konkluzji, wykorzystuje się dorobek nauki od jej ogólnej metodologii, aż po teorie opisujące zjawiska, które są przedmiotem badania czy reguły rozwiązywania problemów występujących w trakcie badań. Nauka podlega ciągłemu rozwojowi, który polega na stawianiu nowych problemów, obalaniu dotychczasowych twierdzeń i zgłaszaniu nowych postulatów. Korzystanie z dorobku nauki nie gwarantuje zawsze prawdziwego obrazu przyszłości, ale ułatwia znalezienie drogi do tej prawdy, dzięki wskazówkom dotychczas opracowanym przez innych badaczy. Prognoza opisuje zmienną lub zmienne przyszłości określoną explicite przez podanie momentu lub przedziału czasu, bądź też implicite. Precyzyjne sformułowanie prognozy i określenie czasu, w którym ma być sprawdzona oznacza jej empiryczną weryfikowalność. Prognoza jako zdanie w sensie logicznym może być prawdziwa lub fałszywa, zaś wartość logiczna tego zdania jest faktem obiektywnym. Do każdego zdania człowiek 298 A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne, teoria, przykłady, zadania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s Prognozowanie gospodarcze, metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s

177 wyrazić może swoje przekonanie o jego prawdziwości lub fałszywości. Takie przekonanie jest jednak subiektywne, ponieważ może się on mylić w swych opiniach. Przekonanie może być stanowcze (całkowite) i prowadzić do pełnej akceptacji lub odrzucenia zdania. Może być także niestanowcze i prowadzić do niestanowczej, stopniowalnej akceptacji lub odrzucenia zdania. Za prognozy uważa się tylko te zdania, co do których przekonanie jest niestanowcze. 300 Prognozy spełniają istotne funkcje w zarządzaniu jednostką gospodarczą: 301 funkcja preparacyjna czyli działanie, które przygotowuje inne działania, funkcja aktywizująca polegająca na pobudzaniu do podejmowania działań zmierzających do realizacji prognozy, w przypadku zdarzeń korzystnych, i działań przeciwstawnych w przypadku zdarzeń niekorzystnych, funkcja informacyjna polegająca na dostarczaniu informacji o przewidywanych zmianach i przygotowywaniu do zdarzeń w przyszłości. Zmiany dotyczące wielkości prognozowanych mogą mieć dwojaki charakter. Mogą być to zmiany ilościowe, które oznaczają zwiększenie lub zmniejszenie wartości zmiennej prognozowanej, występujące w zgodzie z wykrytą dotychczas prawidłowością, np. trendem lub funkcją regresji. Zmiany jakościowe oznaczają zmianę istotnych cech zjawiska i wyrażają się w zmianie dotychczasowej prawidłowości. Kompleksowy system operacyjnego sterowania jednostką gospodarczą obejmuje: 302 planowanie długo i krótkoterminowe, czyli wytyczanie strategicznego programu działania jednostki gospodarczej, budżetowanie zarządcze, czyli zespół działań, które umożliwiają optymalizację realizacji zadań krótkoterminowych, wynikających z imperatywu przystosowywania zadań planowanych do bieżących możliwości i szans rynkowych z uwzględnieniem ograniczeń określonych przez plany długoterminowe, controlling zarządczy, który operuje miernikami i wskaźnikami właściwymi dla procesu zarządzania operacyjnego. Współczesny rozwój w dziedzinie planowania zaowocował wyodrębnieniem planowania długookresowego, zwanego strategicznym oraz planowania krótkookresowego czyli budżetowania. Planowanie długookresowe można zdefiniować jako systematyczny i sformalizowany proces celowego kierowania i sterowania przyszłymi działaniami, 300 Tamże, s Tamże, s W. Krawczyk, Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, Krakowska Szkoła Wyższa im. A. Frycza Modrzewskiego, Kraków 2004, s

178 zmierzający do osiągnięcia zamierzonych celów w okresach przekraczających jeden rok. W przedziale tym mogą wystąpić zarówno zmiany ilościowe jak i jakościowe, a zastosować można szeroki wachlarz działań, które spowodować mają te zmiany. Z kolei planowanie krótkookresowe musi uwzględniać dzisiejszą rzeczywistość oraz fizyczne, ludzkie i finansowe zasoby znajdujące się w dyspozycji jednostki gospodarczej i obejmuje zazwyczaj okres do jednego roku. Występują tu wyłącznie zmiany ilościowe, zaś sterowanie w tak krótkim okresie czasu jest mało skuteczne. Na plan finansowy składa się między innymi prognozowane (czyli tzw. pro forma) sprawozdanie finansowe. Prognozowane sprawozdanie finansowe oparte jest na założeniach dotyczących zdarzeń, mogących nastąpić w przyszłości bądź działań, które jednostka może podjąć w przyszłości. W związku z tym, iż osoby przygotowujące te sprawozdania kierują się w dużej mierze własnym osądem, są one z natury rzeczy wysoce subiektywne. Za przygotowanie i prezentację wraz z ujawnieniem założeń prognozowanego sprawozdania finansowego odpowiada zawsze kierownik jednostki gospodarczej. Na prognozowane sprawozdanie finansowe składa się zazwyczaj prognozowany, czyli pro forma: 303 bilans, rachunek zysków i strat, cash-flow, czyli sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych. Wydaje się, iż po znowelizowaniu ustawy o rachunkowości na bazie Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 1 w skład prognozowanego sprawozdania finansowego winno wejść również zestawienie ze zmian w kapitale (funduszu) własnym jednostki. Wdrożenie planowania finansowego w jednostce gospodarczej pozwala osiągnąć liczne cele. Do celów krótkookresowych (operacyjnych) zaliczyć należy: 304 poprawa płynności finansowej dzięki wprowadzeniu określonego sposobu zarządzania wpływami i wydatkami, kontrola poziomu zysku operacyjnego czyli różnicy pomiędzy ceną wynikającą z kontraktu i planowanego kosztu produkcji; budżetowanie ogranicza wydatki do poziomu zapreliminowanego, 303 R. H. Garrison, Managerial Accounting, Business Publications, Plano 1985, s J. Komorowski, Budżetowanie jako metoda zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s

179 obniżenie poziomu ryzyka i niepewności w prowadzonej działalności gospodarczej dzięki wdrożeniu rozwiniętego i wieloszczeblowego systemu planowania budżetowego, który umożliwia podejmowanie decyzji o przyszłych stanach zasobów, poprawa sprawności organizacyjnej jednostki gospodarczej poprzez szersze zastosowanie mechanizmów samoregulacyjnych i systemowych; osiągnięcie tego celu możliwe jest dzięki szczegółowemu zdefiniowaniu obowiązków i zadań cząstkowych, doskonalenie operatywnego zarządzania produkcją poprzez wykorzystanie szerokiego przepływu informacji o przebiegu produkcji; w procesie budżetowania następuje koordynacja przebiegu prac, dostaw materiałów oraz wykorzystania zdolności produkcyjnych, a towarzyszy jej bieżąca analiza odchyleń. Wdrożenie planowania pozwala także zrealizować grupę celów średniookresowych, (taktycznych). Zaliczamy do nich: 305 doskonalenie technologicznych norm pracochłonności i zużycia materiałów, co sprzyja rozwojowi baz danych i zaplecza dokumentacyjnego, efektywniejszą alokację nakładów kapitałowych poprzez system planów i przepływów finansowych, które odzwierciedlają możliwości inwestycyjne jednostki gospodarczej, stabilizację finansową jednostki gospodarczej, co przyczynia się do redukcji ryzyka, utrzymywaniu płynności finansowej, pozytywnych efektów w sferze optymalizacji produkcji. Zastosowanie planowania w dłuższym okresie czasu pozwala zrealizować cele długookresowe (strategiczne). Należą do nich: 306 wzrost zaufania klientów, kooperantów i banków dzięki terminowej realizacji umów i dyscyplinie produkcji i finansowania; jednostka gospodarcza zyskuje na rynku pozycję solidnego i niezawodnego partnera, pozytywne zmiany w motywacji pracowników dzięki poszerzeniu kręgu pracowników, którzy uczestniczą w podejmowaniu decyzji; przynosi to możliwość wynagradzania za wykonanie zaplanowanych zadań i uzyskiwanie oszczędności, a przyczynia się do konsolidacji i wzrostu kreatywności pracowników. Praktyczne wykorzystanie procesu budżetowania wyznacza różne rodzaje budżetów. W procesie tym można wskazać siedem różnych kryteriów: Tamże, s Tamże. 307 W. Krawczyk, Rodzaje budżetów niezbędne przy budowie systemu budżetowania w przedsiębiorstwie, [w:] Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, część III, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków 2002, s

180 rodzaj budżetu czyli podział wg treści jakie zawiera budżet; charakteryzują funkcję jaką budżety sprawują w jednostce gospodarczej, przedmiot budżetowania budżety obejmują swym zasięgiem różne treści merytoryczne, które stanowią sens merytoryczny danej grupy budżetów, poziom budżetowania wyznaczający stopień szczegółowości, który można osiągnąć ustalając poszczególne pozycje danego budżetu, ilość oddziaływujących czynników na pozycje, które znajdują się w danym rodzaju budżetu, czas kontroli wykonania czyli okres, po którym dostępna jest informacja o stopniu wykonania wielkości budżetowanych, stopień agregacji określający stopień zagregowania informacji występujących w poszczególnych pozycjach budżetu, stosowane jednostki w których wyrażone są budżetowane wielkości. W literaturze przedmiotu wymienia się cztery główne rodzaje budżetów w zależności od głębokości ich wnikania w szczegóły funkcjonowania jednostki gospodarczej: budżety wynikowe, które obejmują swoim zasięgiem całość działalności jednostki gospodarczej, budżety kosztowe, które obejmują swoim zasięgiem poszczególne obszary działalności jednostki gospodarczej i wyrażone są w jednostkach pieniężnych, budżety nakładów rzeczowych, które dotyczą wybranych wycinków obszarów działalności jednostki gospodarczej i budowane są w jednostkach naturalnych, budżety warunków realizacji, które są niezbędne do wystąpienia, aby zapewnić prawidłowe działanie wybranego wycinku działalności. Charakterystykę poszczególnych rodzajów budżetu według wskazanych wcześniej kryteriów przedstawia tabela 4.1. Krytyka procesu budżetowania nasiliła się wraz z publikacją opracowania Precz z budżetami, którego autorzy twierdzą, iż budżety stanowią obecnie rodzaj sztywnego gorsetu, który bardziej przeszkadza niż pomaga. Wymieniają oni liczne wady procesu budżetowania: 308 budżetowanie nie radzi sobie z prognozowaniem w dłuższych horyzontach czasowych, budżetowanie utożsamiane jest z planem dla jednostki gospodarczej obejmującym z reguły okres jednego roku; plan ten najczęściej w oparciu o planowany rozmiar 308 J. Hope, R. Fraser, Precz z budżetami, Harvard Business Review Polska, grudzień

181 sprzedaży precyzuje wymagane wielkości zasobów i ich przepływy; system taki umożliwia racjonalne wykorzystanie zasobów i przyczynia się do poprawy wewnętrznego systemu funkcjonowania; nie pozwala jednak na jasne i skuteczne formułowanie celów do osiągnięcia w otoczeniu zewnętrznym, wielkości wyrażone w budżetach są głównie miernikami finansowymi, co jest powodem ich znaczącej krytyki są to tzw. budżety kosztowe lub wynikowe; jedynie sporadycznie wykorzystuje się inne rodzaje budżetów, przy obecnym wykorzystaniu procesu budżetowania pracownicy koncentrują się na wykonaniu zaplanowanego budżetu podejście takie powoduje, iż dobierając odpowiednie czynniki pierwotne często nie uwzględnione w budżecie możemy uzyskać wynik końcowy zgodny z budżetem; drugim mankamentem jest opóźniona reakcja na sygnały płynące z rynku, które docierają w postaci zaistniałych odchyleń od wartości planowanych. Tabela 4.1 Charakterystyka rodzajów budżetów Rodzaje budżetów Przedmiot budżetowania Poziom budżetowania Ilość oddziaływujących czynników Kontrola wykonania Stopień agregacji Stosowane jednostki WYNIKOWE (np.: wynik finansowy, zysk) KOSZTOWE (np.zaopatrzenia - produkcji, sprzedaży) rozmiary efektów koszty uzależniony od stosowanego rachunku kosztów bardzo duża (trudna do identyfikacji) duża (możliwa do ustalenia) duże opóźnienie (dni) bardzo duży duży PLN PLN NAKŁADÓW RZECZOWYCH (np.: zużycia materiałów, robocizny, energii) WARUNKÓW REALIZACJI (np.: reżimu technologicznego, organizacji procesów, zarządzania) nakłady rzeczowe warunki przebiegu realizacji uzależniony od bazy danych pochodzących ze stanowisk roboczych lub zarządczych mała (znana) mała (dokładnie znana) nieznaczne opóźnienie (godziny) prawie natychmias towa (minuty) mały agregacja niemożliwa jednostki naturalne (C.G.S.) jednostki naturalne (C.G.S.) Źródło: W. Krawczyk, Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, op. cit., s

182 W literaturze nie brakuje prób eliminacji wymienionych powyżej mankamentów procesu budżetowania. Działania takie objąć powinny: 309 radykalną zmianę podejścia do roli i funkcji budżetu oraz procesu budżetowania, budżety oraz proces ich tworzenia należy oprzeć o system prognoz długo i krótkookresowych, stworzenie systemu wzajemnego oddziaływania obu rodzajów prognoz, uelastycznienie budżetów i ograniczenie zakresu ich konstruowania wyłącznie do najistotniejszych mierników dla danego obszaru budżetowania, zastosowanie zróżnicowanych mierników dla budowy budżetów i wyznaczania miar ich oceny. Poszukiwanie alternatyw dla klasycznego, krytykowanego budżetu skupiają się na dwóch głównych nurtach: 310 poprawa efektywności i jakości budżetowania, stworzenie nowych metod planowania średniookresowego i motywowania opartego na wynikach. Rozwiązania z pierwszej grupy odznaczają się znacznie mniejszym ryzykiem i oznaczają niejednokrotnie wyłącznie kosmetyczne zmiany w mentalności pracowników i procedurach jednostki gospodarczej. Przykładami takich rozwiązań są: HSB (High Speed Budgeting) bardzo szybkie budżetowanie, Focused budgeting budżetowanie skupione, ABB (Activity Based Budgeting) budżetowanie oparte na działaniach, ZBB (Zero Based Budgeting) budżetowanie od zera, Rolling budgets budżetowanie kroczące. Druga grupa rozwiązań jest znacznie rzadziej stosowana, ponieważ odznacza się większym prawdopodobieństwem porażki i wymaga znacząco więcej zaangażowania kompetentnych pracowników. Funkcjonujący w warunkach globalnej konkurencji model zarządzania taktycznego i kontroli oraz motywowania wyników musi umożliwiać szybką reakcję na pojawiające się w otoczeniu szanse i zagrożenia, utrzymywanie ludzi potrafiących szybko podejmować 309 W. Krawczyk, M. Obrzut, Metoda kontroli realizacji prognozy długookresowej prognozami krótkookresowymi w procesie budżetowania działalności przedsiębiorstwa, [w:] Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, pod redakcją W. Krawczyka, op. cit., s P. Zasztowt, Budżet czas na zmiany? [w:] Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych, teoria i praktyka, Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2004, s

183 decyzje i nie obawiających się odpowiedzialności za nie oraz ciągłą poprawę działalności i produktów jednostki gospodarczej. Chodzi o osiągnięcie tzw. doskonałości operacyjnej, czyli działania po najniższych kosztach przy zachowaniu wysokiej jakości, utrzymywaniu i pozyskiwaniu zyskownych kontrahentów oraz zaspokajania potrzeb właścicieli kapitału. 311 Problemy będące pochodną stosowanego procesu budżetowania klasycznego podzielić można na dwie podstawowe grupy wg stopnia powiązania efektów i przyczyn: 312 wynikające z formy procesu budżetowania, wynikające ze skutków behawioralnych, kulturowych i organizacyjnych budżetowania jako metody zarządzania. Pierwsza grupa problemów jest najłatwiejsza do zaobserwowania i szybko identyfikowalna. Obejmuje ona: koszty procesu budżetowania, czas tego procesu, dokładność założeń planistycznych i prognoz, sposób ustalania kompromisów, oderwanie od strategii oraz niewłaściwe kryteria podziału środków i zasobów. 313 Druga grupa problemów jest znacznie bardziej złożona. Skutki behawioralne klasycznego budżetowania mogą oznaczać wystąpienie następujących zachowań: gra z liczbami, lekceważenie procesu planistycznego, osłabienie bodźców motywacyjnych, niewykorzystanie planów w bieżącej działalności, przedkładanie zgodności z budżetem ponad rzeczywistą efektywność oraz ograniczenie innowacyjności i elastyczności. 314 W tej grupie problemów wskazuje się także typowe pułapki budżetowania: 315 budżetowanie od tyłu czyli bez wyznaczania celów strategicznych, koszty nieokreślone czyli budżetowanie bez wiarygodnej informacji o kosztach, budżetowanie pod górę opracowane w celu zadowolenia zarządu, niezależnie od możliwości, ograniczeń i działania konkurencji, osiąganie celów bez względu na rzeczywistość które polega na przerzucaniu kosztów pomiędzy okresami i komórkami w taki sposób, aby osiągnąć zaplanowane cele, 311 Beyond Budgeting SAP White Paper, May 2001, [za:] P. Zasztowt, op. cit., s Tamże, s A. Neely, M. R. Sutcliff, H. R. Heyns, Driving Value Through Strategic Planning and Budgeting, Accenture & Cranfield School of Management Whitepaper, [za:] P. Zasztowt, op. cit., s M. Leitch, Control Without Budgets?, [za:] P. Zasztowt, op. cit., s T. Leahy, The Top 10 Traps of Budgeting, [za:] P. Zasztowt, op. cit., s

184 przywiązanie do arkusza kalkulacyjnego pomimo dostępności lepszych, dedykowanych narzędzi informatycznych, wciskanie okrągłych klocków do kwadratowych dziurek które oznacza stosowanie źle przygotowanych lub niedopasowanych do specyfiki jednostki gospodarczej narzędzi do budżetowania, lekceważenie odchyleń czyli odrzucanie lub lekceważenie wniosków płynących z analizy powstałych odchyleń. Nasilanie się tych negatywnych symptomów związane jest najczęściej z biurokratyzacją struktur jednostki gospodarczej, pogarszaniem komunikacji wewnętrznej i zmniejszeniem czytelności lub znajomości celów zarządu. Pierwszą z metod, która próbowała wyeliminować problemy klasycznego budżetowania była Strategiczna Karta Wyników (BSC Balanced Score Card) opracowana przez Kaplana i Nortona. 316 Metoda ta pozwalała na opracowanie strategii jednostki gospodarczej na podstawie analizy wielu aspektów jej działalności. Należy w tym celu dokonać kaskadowania wskaźników i powiązać je z rocznym budżetem, a dodatkowo oprzeć na nich system motywacyjny. Strategiczna Karta Wyników prześwietla działalność jednostki gospodarczej z czterech różnych perspektyw, co obrazowo przedstawia schemat 4.1. Innym sposobem eliminacji wad klasycznego modelu budżetowania są metody, które całkowicie eliminują budżetowanie. Jedną z ciekawych prób takiego postępowania podjęli J. Hope i R. Fraser. Pierwszym etapem ich prac był wybór jednostek gospodarczych, które nie stosują budżetowania, a w sposób trwały osiągają ponad przeciętne wyniki. Analizując znalezione przypadki wskazali istotne cechy systemu, który pozwala skutecznie wyeliminować wady budżetowania. Podstawowe cechy takich systemów to: 317 ustalanie celów w sposób pozwalający maksymalizować długookresową wartość jednostki gospodarczej i pokonać konkurencję rynkową, strategia jest elementem znanym na wszystkich stanowiskach i staje się wykładnią codziennej pracy, ludziom należy stawiać wyzwania, które wymagają od nich radykalnego myślenia, 316 R. Kaplan, P. Norton, Strategiczna Karta Wyników, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s J. Hope, R. Fraser, Beyond Budgeting Building a New Management Model for the Information Age, Management Accounting, January 1999, s. 16 [za:] P. Zasztowt, op. cit., s

185 Strategiczna karta wyników Schemat 4.1 Jak postrzegają nas właściciele? perspektywa finansowa cele miary Jak postrzegają nas klienci? Jakie procesy musimy usprawnić? perspektywa klienta perspektywa procesów wewnętrznych cele miary cele miary perspektywa rozwoju cele miary Czy możemy się dalej rozwijać i kreować wartość? Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Kaplan, D. R. Norton, The Balanced Scorecard Measures that Driver Performance, Harvard Business Review 1992 January February. zarządzanie zasobami powinno odbywać się na podstawie analiz strategicznych, a nie corocznie aktualizowanych budżetów, należy tak koordynować procesy wewnątrz jednostki, aby obniżenie kosztów lub zwiększenie wydajności jednej komórki nie powodowało negatywnych konsekwencji w innych częściach jednostki, koszty należy rozpatrywać jako element tworzący wartość dodaną, a nie jako wartość oczywistą modyfikowaną tylko narzutem w stosunku do wielkości ubiegłorocznych, 185

186 używanie prognoz kroczących do zarządzania strategią i podejmowania decyzji, których celem nie jest dopasowanie się do budżetu, wykorzystywanie wskaźników zagregowanych i wyprzedzających zamiast porównań wykonania parametrów do założeń, nagradzanie za wyniki osiągane przez duże jednostki, a nie konkretne komórki, delegacja uprawnień, która daje zatrudnionym swobodę podejmowania decyzji w odpowiednio określonym zakresie odpowiedzialności. Opierając się na wskazanych wyżej założeniach J. Hope i R. Fraser zaprezentowali model nazywany Beyond Budgeting. W modelu tym ustalenie strategii jednostki gospodarczej polega na wskazaniu pozycji rynkowej, jaką jednostka chce zająć w przyszłości oraz wskazaniu wartości, na których będzie się opierało prowadzenie biznesu. Kierownicy wszystkich szczebli otrzymują określone wartości, którymi powinni się kierować, tzw. drogowskazy postępowania. Cele stawiane przed jednostką gospodarczą wyznaczane są jako wartości relatywne i jednocześnie określane na poziomie w praktyce niemożliwym do osiągnięcia pozwala to wskazać kierunek działania. Wymaga to zmiany systemu motywacyjnego. W metodzie tej nagradzać należy zmniejszenie dystansu lub względny postęp w osiągnięciu wartości zaprezentowanych jako cele. Cele mogą być wyznaczane w odniesieniu do konkurencji, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Pozwala to na porównanie do najlepszych i wskazanie najbardziej optymalnych rozwiązań. Należy unikać określenia celu w postaci precyzyjnej wielkości ekonomicznej lub operacyjnej, co jest wynikiem wykorzystania dorobku Strategicznej Karty Wyników. Czasami cele te nazywa się Kluczowymi Czynnikami Sukcesu i najczęściej są to zagregowane wskaźniki z obszarów zasobów ludzkich, rozwiązań operacyjnych, klientów i finansów. Całościowy system kierowania firmą, który w klasycznym modelu ma linearną postać: plan budżet odchylenia działania korygujące, został zmieniony w działający w ciągłym sprzężeniu zwrotnym obieg następujących informacji: celów, strategii, planów, prognoz i raportów. Stosowanie tej metody prowadzi do powstania sieciowego modelu organizacji, którego zaletą jest redefinicja funkcji na różnych stopniach zarządzania. 318 Najgłębsze zmiany dotyczą kierowników liniowych, którzy stają się przedsiębiorcami i strategami, podejmującymi takie działania, które pozwolą na elastyczne dopasowanie do zmieniających się warunków rynkowych. Istotną zmianą w stosunku do klasycznego 318 J. Hope, R. Fraser, Beyond Budgeting. Breaking Through the Barrier to The Third Wave, Management Accounting, December 1997, s. 21 [za:] P. Zasztowt, op. cit., s

187 budżetowania jest zniesienie zasady, iż cel działania musi być ściśle i w sposób wymierny określony. W metodzie tej nagradzany jest postęp, a nie osiągnięcie określonego celu, co przekłada się na uzyskanie wyższych wyników. 4.2 Budżetowanie działalności jednostki gospodarczej Nie można pominąć roli prognozowanego sprawozdania finansowego w badaniu rzeczywistego sprawozdania, gdyż pomaga ono biegłemu rewidentowi uwiarygodnić opinię o badanej jednostce gospodarczej, zwłaszcza w zakresie możliwości kontynuowania przez nią działalności gospodarczej. Jak już wspomniano opinia biegłego rewidenta o możliwości kontynuacji działalności przez jednostkę gospodarczą jest jedną z głównych przesłanek badania sprawozdań finansowych. W tym celu zasadnym wydaje się przybliżenie tematyki zasad konstrukcji budżetów w jednostkach gospodarczych. Wdrożenie procedury budżetowania jest zawsze procesem indywidualnym i specyficznym dla danej jednostki gospodarczej. Mimo to można wskazać pewne schematy działań oraz determinanty powodzenia w ich wdrożeniu. 319 Etap 1 Prace przedprojektowe Działania: rozpoznanie i zdefiniowanie celów strategicznych firmy, przedstawienie spodziewanych rezultatów (efektów wdrożenia), przygotowanie ogólnych zasad realizacji projektu i osiągnięcia celów, opracowanie wstępnego harmonogramu realizacji projektu (określenie tzw. kamieni milowych ), ogólne zdefiniowanie źródeł finansowania projektu, stworzenie propozycji nadzoru i kontroli nad realizacją projektu, powołanie Kierownika Projektu. Determinanty sukcesu: jednakowe cele załogi i zarządu, przychylność i zaangażowanie członków zarządu, nadanie rangi projektowi poprzez wprowadzenie zarządzania kierownika jednostki, 319 Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych. Teoria i praktyka pod redakcją W. Krawczyka, op. cit, s

188 wybór kompetentnej osoby na stanowisko Kierownika Projektu. Etap 2 Prace przygotowawcze Działania: wybór odpowiedniego narzędzia informatycznego, wybór firmy konsultingowej, wybór jednostki kontrolującej firmę doradczą (audytor jakości), powołanie zespołu wdrożeniowego (Komisji Budżetowej), przeprowadzenie szkoleń pracowników (przyszłych kluczowych uczestników wdrożenia), powołanie Kontrolera. Determinanty sukcesu: przekonanie o sprawnym działaniu wybranego systemu informatycznego, odpowiedni wybór firmy konsultingowej i kontrolującej prace projektowe (audytora jakości) wiedza konsultantów i doświadczenie firm w danym sektorze gospodarki, pozyskanie do projektu i zaangażowanie pracowników szczebla kierowniczego, właściwe szkolenia z zakresu tematyki dotyczącej kosztów, rachunkowości zarządczej, budżetowania i controllingu. Etap 3 Prace koncepcyjne Działania: zaprojektowanie ogólnych założeń systemu budżetowania, identyfikacja przebiegu procesów gospodarczych, propozycja zmian w strukturze organizacyjnej, ustalenie struktury ośrodków odpowiedzialności, opracowanie zestawu zadań i uprawnień kierowników ośrodków odpowiedzialności, zatwierdzenie propozycji zmian w planie kont, podział kosztów w ośrodkach odpowiedzialności na zmienne i stałe, kontrolowane i niekontrolowane oraz według rodzajów, sporządzenie zasad rozliczania świadczeń między ośrodkami odpowiedzialności, opracowanie wzorców arkuszy budżetów cząstkowych i budżetu głównego. Determinanty sukcesu: spotkania z kierownictwem wszystkich ośrodków odpowiedzialności, pozwalające na uzyskanie szczegółowych informacji (m.in. o kosztach, oczekiwaniach), 188

189 poprawna identyfikacja i szczegółowa analiza procesów zachodzących w jednostce, dobór kryteriów identyfikacji ośrodków odpowiedzialności, realne i precyzyjne określenie celów stawianych kierownictwu, analiza przedstawionych propozycji (wariantów dopuszczalnych rozwiązań). Etap 4 Zatwierdzenie założeń projektu Działania: opracowanie dostosowanej do specyfiki przedsiębiorstwa koncepcji budżetowania, prezentacja przyjętej koncepcji Komisji Budżetowej, zatwierdzenie Koncepcji systemu budżetowania, przygotowanie harmonogramu działań. Determinanty sukcesu: przekonanie członków Komisji Budżetowej o słuszności przyjętego podejścia, zatwierdzenie zaproponowanych rozwiązań przez kierowników ośrodków odpowiedzialności (szczególnie regulacji w zakresie uprawnień decyzyjnych), realne terminy wdrożenia poszczególnych części systemu. Etap 5 Prace wdrożeniowe Działania: opracowanie procedury tworzenia budżetów cząstkowych (poszczególnych ośrodków odpowiedzialności) oraz zasad ich agregacji, przygotowanie i przekazanie założeń techniczno ekonomicznych do budżetu (pierwsza konferencja budżetowa), stworzenie wstępnych wersji budżetów cząstkowych przez kierowników ośrodków odpowiedzialności, prace korygujące wstępne wersje budżetów cząstkowych (druga konferencja budżetowa), zatwierdzenie skorygowanych budżetów cząstkowych, agregacja budżetów cząstkowych w budżet zbiorczy tzw. Budżet główny przedsiębiorstwa na rok następny, przedstawienie i zatwierdzenie Budżetu głównego na rok następny (trzecia konferencja budżetowa), ostatecznie rozpisanie Budżetu głównego na rok następny na budżety cząstkowe, przekazanie budżetów cząstkowych poszczególnym kierownikom ośrodków odpowiedzialności do realizacji. 189

190 Determinanty sukcesu: właściwy plan i harmonogram, który nie powoduje dezorganizacji w działalności firmy, czytelne i niezmienne zasady tworzenia budżetów, jawność rozmów prowadzonych podczas konferencji budżetowych, możliwość implementacji zmian w trakcie prac przygotowawczych (twórcze negocjacje), osobowość i doświadczenie negocjacyjne Kontrolera, umocowanie Kontrolera w strukturze organizacyjnej i jego kompetencje decyzyjne, właściwe wsparcie narzędziowe procesu budżetowania, umiejętność obsługi narzędzi budżetowania przez użytkowników. Etap 6 Budowa systemu raportowania Działania: określenie miejsc i czasu składania (przesyłania) raportów, zapewnienie kierownikom ośrodków odpowiedzialności dostępu do bieżących informacji o realizowanych budżetach, opracowanie i przyjęcie zasad analizy odchyleń (w tym wskazanie wielkości progowych, po przekroczeniu których odchylenia będą wymagały szczegółowego wyjaśniania), ustalenie form prezentacji wyników poszczególnych ośrodków odpowiedzialności, przygotowanie założeń systemu motywacyjnego, uzależniającego gratyfikację pracowników od stopnia realizacji budżetów. Determinanty sukcesu: dyscyplina czasowa, dokładność i prawidłowość danych rzeczywistych będących przedmiotem budżetowania, przejrzystość systemu raportowania ujednolicenie i ograniczenie ilości raportów, zdolności analityczne i wiedza autorów raportów budżetowych, wzięcie pod uwagę wszystkich zależności między poszczególnymi budżetami, uzgodnienie z organizacjami pracowniczymi zasad motywowania. Etap 7 Prace testowo pilotażowe Działania: przeprowadzenie analizy wykonania budżetów, 190

191 szczegółowa ocena odchyleń przez kierowników ośrodków odpowiedzialności, sporządzenie sprawozdania z realizacji budżetów, opracowanie propozycji działań korygujących, wypracowanie koncepcji zmian w systemie budżetowania, zatwierdzenie i wprowadzenie zmian do systemu budżetowania, weryfikacja harmonogramów i raportów budżetowych. Determinanty sukcesu: potwierdzenie celowości wdrożenia systemu budżetowania przez jego użytkowników, rzetelna analiza odchyleń, przeprowadzenie konferencji budżetowej, identyfikacja problemów oraz precyzyjny dobór metod ich rozwiązania, ocena pierwszych ograniczeń i efektów związanych z wdrożeniem systemu. Etap 8 Opis systemu budżetowania Działania: opracowanie Instrukcji budżetowania, zweryfikowanie instrukcji przez Komisję Budżetową, prezentacja i przyjęcie instrukcji do stosowania (zarządzenie), wybór osoby odpowiedzialnej za zarządzanie i aktualizację instrukcji. Determinanty sukcesu: powołanie osoby odpowiedzialnej za aktualizację instrukcji, określenie zasad zatwierdzania i informowania o zmianach systemu budżetowania, dostępność instrukcji budżetowania dla użytkowników (postać papierowa i elektroniczna), zachowanie formy graficznej charakterystycznej dla wszystkich ważnych dokumentów, przejrzystość i język instrukcji. Punktem wyjścia w procesie budżetowania jest zawsze plan długookresowy, na który składają się wszystkie budżety sporządzone na kolejne lata. Plan ten należy przekazać osobom sporządzającym budżety bieżące (krótkookresowe) tak, aby przystępując do sporządzania budżetu bieżącego przyczynić się do osiągnięcia celów budżetu strategicznego. Na tym etapie należy zidentyfikować wszystkie czynniki ograniczające działalność jednostki gospodarczej. W procesie budżetowania pierwszym etapem jest najczęściej sporządzenie budżetu sprzedaży, ponieważ to zazwyczaj popyt na wyroby jest czynnikiem określającym skalę 191

192 działalności jednostki gospodarczej. Budżet sprzedaży jest tym najważniejszym i jednocześnie najtrudniejszym do opracowania, ponieważ całkowita wielkość sprzedaży zależy od zachowań klientów. Co więcej, popyt może być określony ogólnym stanem gospodarki lub zachowaniami konkurentów. Budżet sprzedaży to ilościowe zestawienie wszystkich produktów, jakie jednostka gospodarcza zamierza sprzedać wraz z szacunkami dotyczącymi cen sprzedaży. Określa on wielkość przychodów ze sprzedaży, która posłuży do oszacowania wpływów środków pieniężnych od klientów. Posłuży on także do sporządzenia budżetu kosztów produkcji, sprzedaży, dystrybucji i administracji. Budżet sprzedaży uważany jest za fundamentalny, gdyż wszystkie kategorie kosztów zależą w dużym stopniu od sprzedaży. Dlatego też każda nieprawidłowość w jego oszacowaniu powoduje błędy w pozostałych budżetach. Kolejnym etapem budżetowania jest sporządzenie budżetu produkcji. Opracowuje się go w ujęciu ilościowym, a osobą odpowiedzialną za to jest kierownik produkcji. Celem tego budżetu jest upewnienie się, czy jednostka gospodarcza posiada niezbędne moce produkcyjne aby zaspokoić przewidywaną sprzedaż i utrzymać niezbędny poziom zapasów. Budżet zużycia materiałów bezpośrednich sporządza się w ujęciu ilościowym i wartościowym. Odpowiedzialni za jego wykonanie są kierownicy wydziałów, którzy przewidują, jaka ilość materiałów będzie potrzebna do wyprodukowania zaplanowanej ilości produkcji, wykorzystując w tym celu normy zużycia materiałów opracowane w danej jednostce gospodarczej. Przyjęte normy zużycia materiałów bezpośrednich należy okresowo weryfikować, aby ich wielkości odpowiadały wielkościom rzeczywistym i nie powodowały powstawania zbyt dużych odchyleń wielkości rzeczywistych od planowanych. Za sporządzenie budżetu zakupu materiałów bezpośrednich odpowiedzialny jest kierownik działu zaopatrzenia. Odpowiada on za dostarczenie niezbędnej ilości materiałów we właściwym czasie i po zaplanowanej cenie nabycia. Musi uwzględnić także utrzymanie minimalnego zaplanowanego poziomu zapasów materiałowych, które pozwolą jednostce kontynuować produkcję nawet w sytuacji zachwiań w dostawie surowców. Za budżet robocizny bezpośredniej odpowiedzialni są właściwi kierownicy wydziałów. Określają oni ilość roboczogodzin niezbędnych do przepracowania, aby można było wykonać zadania ujęte w planie produkcji, również korzystając z zakładowych norm. Budżetowaną stawkę płac za jedną roboczogodzinę określa komórka kadrowo płacowa. 192

193 W budżecie kosztów ogólnych wyszczególnia się planowane koszty zmienne i stałe konieczne do poniesienia przy zaplanowanej produkcji, a w budżecie zapasów końcowych określa się ilościowo i wartościowo ilości materiałów, produktów w toku i wyrobów gotowych utrzymywanych jako zapas. Przy sporządzaniu budżetu kosztów administracji i sprzedaży powinny powstać trzy budżety (jednak w praktyce często sporządza się jeden). Budżet kosztów sprzedaży sporządza kierownik działu sprzedaży, kierownik działu dystrybucji odpowiada za sporządzenie budżetu kosztów transportu i dystrybucji produktów, a kierownik administracyjny jednostki gospodarczej odpowiada za budżet kosztów administracji. W budżecie wydatków kapitałowych ujmuje się planowane przez jednostkę gospodarczą zakupy składników majątku trwałego w związku z procesem normalnego ich zużycia lub też w związku z planowanymi inwestycjami. Dlatego przy konstrukcji tego budżetu wykorzystuje się plan strategiczny. Budżet środków pieniężnych sporządzany jest aby upewnić się, że w każdej chwili jednostka gospodarcza posiada wystarczającą ilość środków pieniężnych na realizację założonego poziomu wydatków, określonych w poszczególnych budżetach. Budżet ten powinien pomóc kierownictwu w uniknięciu zbyt wysokiego stanu środków pieniężnych, które lepiej zainwestować w lokaty kapitałowe. Alternatywnie, mogące się pojawić okresowe niedobory środków pieniężnych, które poprzez ich wcześniejszą identyfikację mogą zostać pokryte kredytami bankowymi lub też jednostka gospodarcza może próbować zwiększać swoje zobowiązania. Jest to niezwykle ważne, ponieważ w dzisiejszych czasach wiele jednostek gospodarczych, które są zyskowne, musi ogłosić upadłość wskutek braku płynności finansowej. Dlatego też powinno się sporządzać tzw. plan kasowy, który zawiera prognozę wpływów i wydatków pieniężnych, na okres roczny lub półroczny oraz kontrolować go dokładnie co tydzień lub przynajmniej co miesiąc. Na podstawie sporządzonych budżetów szczegółowych opracowuje się budżetowany rachunek zysków i strat oraz bilans pro forma, które z budżetem środków pieniężnych zostają przekazane komisji budżetowej przez księgowego wraz z podstawowymi wskaźnikami finansowymi, takimi jak: wskaźnik zwrotu na zaangażowanym kapitale, wskaźnik kapitału pracującego, wskaźniki płynności i dźwigni finansowej. Po akceptacji poziomów wskaźników można przyjąć budżety, które trafiają do realizacji. Ostatnim etapem jest bieżąca weryfikacja realności budżetów w toku ich realizacji oraz ich okresowa aktualizacja. Proces budżetowania nie powinien zakończyć się na etapie zatwierdzenia poszczególnych budżetów. Okresowe wyniki powinny być porównywane 193

194 z wielkościami ujętymi w budżetach. Porównania takie powinny być czynione co miesiąc, a raporty z tych porównań powinny trafiać do odpowiednich osób opracowujących budżety przed połową następnego miesiąca, co pozwoli przynieść maksymalny wpływ motywacyjny. Umożliwi to kierownikom zidentyfikować te pozycje, które odbiegają od wielkości planowanych, jak również rozpoznać przyczyny tych różnic, oraz podjąć właściwe działania, które pozwolą na uniknięcie tego rodzaju odchyleń w przyszłości. Może się jednak zdarzyć, że różnice te są skutkiem mało realistycznego budżetu lub wynikają ze zmienionych warunków działania w stosunku do zakładanych. W takiej sytuacji budżet na pozostałe miesiące może przestać obowiązywać. W czasie roku budżetowego komisja budżetowa powinna poddawać analizie i ocenie rzeczywiste wykonanie budżetu i ewentualnie korygować założenia. Jeśli występują jakiekolwiek różnice w warunkach rzeczywistych w stosunku do warunków, jaki były przyjęte do budowy budżetów, może oznaczać to konieczność korekty planów budżetowych. Taki zweryfikowany budżet stanowić będzie formalną podstawę działania przez pozostałą część roku budżetowego. Należy zauważyć, że proces budżetowania dla bieżącego roku nie kończy się w momencie rozpoczęcia okresu budżetowanego. Budżetowanie powinno być postrzegane jako proces ciągły i dynamiczny mówimy wtedy o tzw. budżecie kroczącym. Budżetowanie kroczące jest procesem ciągłej aktualizacji budżetów sporządzanych dla kolejnych okresów budżetowych, które łącznie obejmują rok budżetowy. Okresy budżetowe to najczęściej kwartał lub miesiąc. Zastosowanie metody budżetowania kroczącego oznacza sporządzanie budżetu częściej niż raz w roku. Budżet sporządza się bowiem dla każdego okresu budżetowego, które są elementem składowym okresu rocznego. Zatem w każdym momencie istnieje budżet na cały rok naprzód, a jego pierwszym okresem jest okres bieżący. Pod koniec każdego okresu składowego w danym roku budżetowym, budżety na następne okresy poddawane są szczegółowej analizie. W przypadku wystąpienia istotnych zmian warunków realizacji budżetów przeprowadza się ich aktualizację, co skutkuje urealnieniem planu. Jednocześnie opracowywany jest budżet na kolejny okres roku budżetowego tak, aby zawsze obejmował on okres jednego roku. Metoda ta znajduje zastosowanie w sytuacji szybko następujących zmian w warunkach funkcjonowania jednostki gospodarczej. Aktualizacja budżetu o najbardziej aktualne informacje sprawia, iż budżet odznacza się wysoką realnością i dostosowaniem do zmian, które wystąpiły w otoczeniu jednostki gospodarczej. Metoda ta nie jest pozbawiona jednak wad. Ciągłe dokonywanie zmian budżetu może powodować 194

195 przekonanie personelu, iż budżet i tak będzie zmieniony i powodować niezbyt precyzyjne działania przy jego konstruowaniu na kolejne okresy danego roku budżetowego. 320 Prognozowane sprawozdanie finansowe sporządzane jest na podstawie preliminarzy (budżetów) dotyczących poszczególnych odcinków działalności jednostki gospodarczej. Przykładowy schemat sporządzanych budżetów i ich wzajemnego powiązania przedstawia schemat 4.2. Schemat 4.2 Struktura budżetu w jednostce gospodarczej preliminarz zapasów preliminarz sprzedaży preliminarz produkcji preliminarz kosztów zarządu i sprzedaży długookresowe prognozowanie sprzedaży preliminarz materiałów bezpośrednich preliminarz wynagrodzeń bezpośrednich preliminarz kosztów wydziałowych preliminarz rachunku wyników preliminarz kasowy preliminarz bilansu preliminarz przepływów pieniężnych preliminarz kapitału Źródło: opracowanie własne na podstawie R.H. Garrison, Managerial Accouting, Business Publications, Plano 1985, s. 304 Preliminarze 321 (budżety) dotyczące poszczególnych odcinków działalności jednostki mogą przybrać postać planu, projekcji lub łączyć w sobie obydwie te formy. Pod pojęciem planu rozumieć należy prognozowane sprawozdanie finansowe przygotowane w oparciu o założenie wystąpienia pewnych oczekiwanych zdarzeń, oraz podjęcia zgodnych z planem działań przez kierownictwo jednostki. Zaznaczyć należy, iż plan oparty winien być zawsze na najlepszych szacunkach. Natomiast projekcja oznacza prognozowane 320 E. Nowak, Zasady i metody budżetowania kroczącego [w:] Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, część III, op. cit., s Przykładowy schemat sporządzanych budżetów i ich wzajemnego powiązanie można znaleźć w: B. Micherda, Analityczna funkcja rachunkowości, op. cit., s

196 sprawozdanie finansowe sporządzone na podstawie hipotez 322 dotyczących przyszłych zdarzeń i działań kierownictwa jednostki, które niekoniecznie muszą nastąpić. Projekcja może być także oparta łącznie na hipotezach i najlepszych szacunkach. Projekcja obrazuje więc sytuację co by było, gdyby. 323 Prognoza może być przygotowana w formie całego sprawozdania finansowego, lub też dotyczyć tylko wybranych jego składników. Zatem prognozowane sprawozdanie finansowe oparte jest na zdarzeniach i działaniach, które jeszcze nie nastąpiły i mogą nigdy nie nastąpić. Pomimo istnienia dowodów potwierdzających założenia, na podstawie których sporządzono prognozowane sprawozdanie finansowe, ma ono wyłącznie spekulatywny charakter. Biegły rewident podejmując się sprawdzenia prognozowanego sprawozdania finansowego znacznie zwiększa jego wiarygodność. Dane zweryfikowane przez biegłego rewidenta są lepszą podstawą do podejmowania decyzji przez odbiorców prognozowanego sprawozdania finansowego. Odbiorców tego sprawozdania można podzielić na dwie grupy, co obrazuje tabela 4.2. Zainteresowanie tak różnych grup odbiorców prognozowanego sprawozdania finansowego powoduje konieczność zapewnienia obok wiarygodności, która podnosi poziom bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, również jasności i czytelności tego sprawozdania. W tym miejscu warto również wspomnieć, iż zastosowanie budżetów tworzonych w oparciu o aplikacje komputerowe pozwala bardzo łatwo je modyfikować bez konieczności wykonywania dodatkowych obliczeń. Umożliwia to elastyczne manipulowanie danymi, co dostarcza wiele ciekawego materiału do dalszych analiz oraz tworzenie symulacji w oparciu o przewidywane zmiany warunków rynkowych, czy też obserwacje wyników jednostki gospodarczej przy płynnych zmianach jednego lub wielu parametrów naraz. Oznacza to, że zarząd może oceniać wiele różnych wariantów rozwiązań, zanim podejmie ostateczną decyzję o zatwierdzeniu budżetu. Sposób komputeryzacji procesu budżetowania zależy przede wszystkim od wielkości jednostki gospodarczej. W większych z nich, szczególnie wielooddziałowych, w których proces budżetowania funkcjonuje już od dłuższego czasu i jest określony szczegółowymi, znormalizowanymi instrukcjami, bardzo przydatne jest sporządzenie indywidualnego oprogramowania, które pozwoli w sposób zautomatyzowany konsolidować dane 322 Pod pojęciem hipotezy należy rozumieć zdanie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja dla pewnych uznanych już zdań, Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa 1988, s Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2005, op. cit., s

197 z poszczególnych oddziałów do jednego wspólnego budżetu oraz prowadzić analizę porównawczą pomiędzy poszczególnymi oddziałami. Tabela 4.2 Odbiorcy prognozowanych sprawozdań finansowych Odbiorcy sprawozdania Potrzeby informacyjne 1. Wewnętrzni: - właściciele i kierownictwo ocena prognozowanych przedsięwzięć pod względem rentowności i stopy jednostki zwrotu kapitału, utrzymania płynności finansowej i zapotrzebowania na nowy kapitał, ocena ryzyka prognozowanych przedsięwzięć - pracownicy ocena wypłacalności jednostki oraz możliwych perspektyw rozwoju zawodowego i utrzymania zatrudnienia 2. Zewnętrzni: - potencjalni inwestorzy możliwa do uzyskania stopa zwrotu z zainwestowanego kapitału oraz ocena ryzyka prognozowanych przedsięwzięć - kredytodawcy i prognozowanych zdolność płatnicza jednostki i perspektywy rozwoju pożyczkodawcy rzutujące na ocenę ryzyka kredytowego - kontrahenci prognozowana sytuacja finansowa jednostki i powiązana z nią zdolność płatnicza, perspektywy rozwoju jednostki warunkujące popyt i podaż dóbr i usług - jednostki konkurencyjne ocena przyszłej sytuacji rynkowej, prognozowanego udziału w rynku, planowanego poziomu cen, ilości i kierunków sprzedaży dóbr i usług - organy administracji informacja dla celów statystyki i polityki gospodarczej, oraz przyszłej państwowej i polityki fiskalnej samorządowej Źródło: opracowanie własne. W mniejszych jednostkach gospodarczych, które dopiero rozpoczynają proces budżetowania możliwe jest opracowywanie własnych aplikacji w oparciu o arkusze kalkulacyjne takie jak np. EXCEL lub LOTUS. Aplikacje te można rozbudowywać wraz ze stopniem zaawansowania procesu budżetowania w danej jednostce gospodarczej. 4.3 Metody prognozowania W teorii i praktyce prognozowania opracowano szereg modeli, które ułatwiają proces planowania. Słusznym wydaje się zatem przybliżenie tej tematyki w kontekście wykorzystania planowanych sprawozdań finansowych w ocenie kontynuacji działalności 197

198 badanych jednostek gospodarczych. Metody prognostyczne możemy podzielić na dwie główne grupy: matematyczno-statystyczne oraz niematematyczne. Systematykę głównych modeli służących do prognozowania przestawia schemat 4.3. Schemat 4.3 Schemat głównych metod prognostycznych Metody prognostyczne Metody matematyczno-statystyczne Metody niematematyczne Metody oparte na modelach deterministycznych Metody oparte na modelach ekonometrycznych Jednorównaniowe modele ekonometryczne Klasyczne modele trendu Adaptacyjne modele trendu Modele proste Modele rekurencyjne Wielorównaniowe modele ekonometryczne Metody ankietowe Metody intuicyjne Metody kolejnych przybliżeń Metoda ekspertyz Metoda delficka Metoda refleksji Metody analogowe Inne Modele przyczynowo-opisowe Modele o równaniach współzależnych Modele autoregresyjne Źródło: A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykłady, zadania, op. cit., s.16. Wśród metod prognozowania opartych na jednorównaniowych modelach ekonometrycznych wyróżnić można: klasyczne i adaptacyjne modele trendu, modele przyczynowo opisowe oraz modele autoregresyjne. Poniżej zostanie przedstawiona krótka charakterystyka każdej z nich. 198

199 Punktem wyjścia w budowie klasycznego modelu trendu jest ciąg następujących po sobie obserwacji badanego zjawiska, dokonanych w ustalonym przedziale czasu, który nazywamy szeregiem czasowym. Analiza statystyczna takich szeregów dąży do wykrycia prawidłowości, jakim podlega to zjawisko, które następnie staną się podstawą do prognozowania jego przebiegu w przyszłości. Wykorzystuje się w tym celu rachunek prawdopodobieństwa i statystyki matematycznej zakładając, że obserwowany szereg czasowy jest jednym z wielu możliwych wariantów realizacji pewnego dyskretnego procesu stochastycznego {Y t } t=1, 2, określonego dla wszystkich t całkowitych i dodatnich. W trakcie analizy szeregów czasowych wyróżnić można dwie składowe: 324 składową systematyczną związaną z procesem deterministycznym, składową przypadkową (składnik losowy lub wahanie przypadkowe) związaną z procesem stochastycznym o szczególnych własnościach. Poszczególne elementy składowe szeregu czasowego przedstawia schemat 4.4. Schemat 4.4 Składowe szeregu czasowego Składowe szeregu czasowego Składowa systematyczna Składowa przypadkowa Trend Stały poziom Składowa okresowa Wahania cykliczne Wahania sezonowe Źródło: A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykłady, zadania, op. cit., s.71. Trendem nazywamy długookresową skłonność do jednokierunkowych zmian, czyli wzrostu lub spadku wartości badanej zmiennej. Jest to konsekwencja działania stałego zestawu czynników na prognozowane zjawisko. W przypadku, gdy badana zmienna oscyluje wokół pewnego, stałego poziomu mówimy o stałym (średnim) poziomie. Kiedy wartość badanej zmiennej podlega rytmicznym zmianom wokół trendu lub stałego 324 A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne, teoria, przykłady, zadania, op. cit., s

200 poziomu mówimy o wahaniach cyklicznych. Ekonomiczne szeregi czasowe są na ogół powiązane z cyklem koniunkturalnym gospodarki. Jeśli zaś, prognozowana zmienna waha się wokół trendu lub stałego poziomu w sposób powtarzający się mniej więcej w tych samych rozmiarach co pewien okres mówimy o wahaniach sezonowych. Proces w którym wyodrębnieniu podlegają poszczególne składowe szeregu czasowego nazywany jest dekompozycją szeregu czasowego. Najczęściej w procesie prognozowania wykorzystuje się modele addytywne i multiplikatywne. W przypadku tego pierwszego przyjmuje się założenie, że każdy element y t jest sumą składowych szeregu czasowego. Modele multiplikatywne buduje się na założeniu, że każdy element y t jest iloczynem składowych szeregu czasowego. 325 W zależności od zbadanego mechanizmu rozwoju zmiennej prognozowanej przyjąć można wiele postaci funkcji trendu. W praktyce najczęściej wykorzystuje się: liniową, wykładniczą, wielomian drugiego stopnia, wielomian trzeciego stopnia, potęgową, hiperbolę I, hiperbolę II, hiperbolę III oraz log hiperbolę. Prognoza zjawisk, które zawierają składową periodyczną może być dokonana między innymi za pomocą: metody trendów jednoimiennych okresów, metody Kleina, analizy harmonicznej lub metody wskaźników sezonowości. 326 Kolejne modele prognostyczne, które zyskują coraz większą popularność to modele adaptacyjne. Odchodzą one od klasycznego założenia predykcji ilościowej w postaci krępującego postulatu niezmienności mechanizmu rozwojowego badanych zmiennych. Modele adaptacyjne konstruowane są w oparciu o zmodyfikowane założenia teorii predykcji i uwzględniają także możliwość braku stabilności prawidłowości ekonomicznej w czasie. Daje to dużą elastyczność i zdolność dostosowania do nieregularnych zmian kierunku lub prędkości trendu, a także zniekształceń i przesunięć wahań periodycznych. W budowie tych modeli należy przyjąć założenia o stacjonarności w czasie błędów predykcji. Podstawową zaletą tych modeli jest wysoka jakość prognoz i prostota obliczeń numerycznych. Postępowanie prognostyczne w tych modelach zakłada segmentowy rozwój badanego zjawiska w czasie. Najczęściej wykorzystywane metody budowy modeli adaptacyjnych to: Tamże, s Szerzej na ten temat w: A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne, teoria, przykłady, zadania, op. cit., s Tamże, s

201 metoda średniej ruchomej prostej i ważonej w której prognozę ustala się jako średnią arytmetyczną rzeczywistych wartości zmiennej z wybranego przedziału czasu, który nazywamy przedziałem wygładzania, metody naiwne które obejmują miedzy innymi: metodę opartą na błądzeniu losowym, metodę dla szeregu czasowego z trendem, metodę dla zmiennej wykazującą tendencję do wzrostu (spadku) o pewien procent, metodę dla zmiennej wykazującą tendencję do wzrostu (spadku) o pewną stałą, metodę dla zmiennej wykazującej tendencje do wzrostu (spadku) o średni przyrost wartości zmiennej w badanym przedziale czasu, czy też metodę dla szeregu czasowego z wahaniami sezonowymi, metoda wyrównywania wykładniczego w której wartość trendu zależy od odpowiadającej im wartości rzeczywistej i poprzedniej wartości wygładzonej, metoda wyrównywania wykładniczo autoregresyjnego w której oceny wartości trendu są zależne od odpowiadającej im wartości rzeczywistej i kilku wcześniejszych wartości wygładzonych, metoda Holta uwzględniająca zależność przyrostu ocen wartości trendu w okresie t od zmiany ocen wartości trendu w okresie poprzednim t-1, w którym wpływ poprzedniego przyrostu wyraża stała wygładzania β, metoda Wintersa opisująca szeregi czasowe z wahaniami sezonowymi, które nakładają się na trend w sposób addytywny lub multiplikatywny, metoda prognozowania na podstawie trendu pełzającego z wagami harmonicznymi gdzie szacuje się wartość trendu za pomocą dopasowanych segmentami trendów liniowych, które następnie ekstrapoluje się z użyciem wag harmonicznych. Kolejnym popularnym modelem ekonometrycznym jest jednorównaniowy model przyczynowo opisowy. Za pomocą jednego równania przekazuje on informacje o zasadniczych powiązaniach pomiędzy analizowanymi zjawiskami i pozwala ocenić siłę wpływu poszczególnych zmiennych objaśniających na zmienną prognozowaną. Wykorzystuje się go w budowaniu prognoz dla średnich i długich okresów i zjawisk o dużej inercji, czyli takich, w których zachodzą powolne zmiany ilościowe. Do głównych zalet tej metody zaliczyć należy: 328 stosunkowo prosta budowa modelu i interpretacja jego parametrów, możliwość oceny ex ante średnich błędów predykcji, możliwość uzyskiwania prognoz wariantowych, 328 Tamże, s

202 możliwość doboru metod estymacji parametrów modelu w zależności od przyjętych założeń, charakteryzujących składnik losowy. Metoda ta nie pozbawiona jest jednak wad, do których zalicza się przede wszystkim: 329 wybór najwłaściwszej postaci analitycznej modelu, dobór najlepszego zbioru zmiennych objaśniających i uniknięcie ich współliniowości, wybór najwłaściwszej metody estymacji parametrów modelu w zależności od założeń struktury stochastycznej modelu, weryfikacja stabilności parametrów modelu w czasie, przyjęcie prawidłowych wartości zmiennych objaśniających na okres prognozy, wybór najlepszej metody predykcji. Wykorzystanie tych modeli jest wskazane tylko w przypadku, kiedy zmienne objaśniające możemy prognozować efektywniej niż zmienną objaśnianą. Ostatnim typem jednorównaniowych modeli ekonometrycznych są modele autoregresyjne, które określają związek funkcyjny między wartościami zmiennej prognozowanej w okresie t, a wartościami tej samej zmiennej z okresów poprzednich z dokładnością do składnika losowego. Zastosowanie tych modeli wynika z faktu występowania opóźnień przebiegu niektórych zjawisk w czasie, zaś ważną zaletą jest niestosowanie wielu zmiennych objaśniających. Wykorzystując w praktyce te modele napotykamy na dwie podstawowe trudności. Pierwsza z nich polega na prawidłowym określeniu parametru p, który wyznacza maksymalne oddalenie w czasie (tzw. rząd autoregresji), przy którym zmienne opóźnione mają jeszcze wpływ na zmienną prognozowaną. Drugim problemem jest estymacja parametrów modelu autoregresyjnego, która wynika z faktu, iż zmienne opóźnione, które występują w roli zmiennych objaśniających są często dość silnie skorelowane, co uniemożliwia wykorzystanie najczęstszej metody estymacji, czyli metody najmniejszych kwadratów. Najczęściej wykorzystywane modele w tej grupie to: modele autoregresji, modele średniej ruchomej oraz modele mieszane autoregresji i średniej ruchomej. 330 Do jednoczesnego przewidywania przebiegu wielu zjawisk ekonomicznych wykorzystać można wielorównaniowe modele ekonometryczne. Wnioskowanie o przyszłości następuje na podstawie nie pojedynczej zmiennej, lecz w oparciu o wektor 329 Tamże. 330 Szerzej na ten temat w: A. Zeliaś, B. Pawełek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne, teoria, przykłady, zadania, op. cit., s

203 zmiennych powiązanych ze sobą w sposób merytoryczny. 331 Podział tych modeli przeprowadzić można ze względu na charakter powiązań pomiędzy nieopóźnionymi zmiennymi endogenicznymi na: 332 modele proste w których zmienne endogeniczne odgrywają jedynie role zmiennych objaśnianych, a zatem macierz w tym modelu jest macierzą diagonalną (najczęściej jednostkową) lub też daje się do takiej postaci sprowadzić, modele rekurencyjne gdzie zmienne endogeniczne są równocześnie zmiennymi objaśniającymi, lecz nie występują sprężenia zwrotne między nimi; macierz w tym modelu jest macierzą trójkątną lub daje się do takiej postaci sprowadzić, modele o równaniach łącznie współzależnych w których zmienne endogeniczne są jednocześnie zmiennymi objaśniającymi oraz występują sprężenia zwrotne między nimi; macierz w tym modelu nie jest ani macierzą jednostkową, ani trójkątną i nie daje się do takich postaci sprowadzić. Ciekawą grupą metod prognozowania są metody heurystyczne. Nazwa tej metody pochodzi od greckiego słowa heurisko co oznacza znajduję, odkrywam. Prognozowanie heurystyczne to odpowiedź na twierdzenie, iż nie zawsze w wyniku badania przeszłości możemy przewidywać przyszłość. Metoda ta polega na przewidywaniu nowych obrazów w rzeczywistości, które niekoniecznie dają się opisać za pomocą analizy przeszłości. Metody te określane są jako intuicyjne, ponieważ opierają się na wyobraźni i zdrowym rozsądku badaczy. Podstawową zaletą tych metod jest szeroki zakres zastosowań, a wadą zawodność i podatność na wpływ czynników niezależnych od osób badających zjawisko. Reasumując, heurystyczne metody prognozowania to metody wykorzystujące opinie ekspertów oparte na intuicji i doświadczeniu do sformułowania prognozy. 333 Metody heurystyczne są odpowiedzią na nowe potrzeby dynamicznie rozwijających się rynków, które wymagają niesformalizowanego podejścia. Metody te cechować powinna fantazja i elastyczność, co potwierdza schemat ewolucji metod prognozowania opracowany przez J. M. Mouchota i A. Molesa - co przedstawia schemat Z. Pawłowski, Prognozy ekonometryczne, PWN, Warszawa 1983, s D. Witkowska, Podstawy ekonometrii i teorii prognozowania, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s Prognozowanie gospodarcze, metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s

204 Schemat ewolucji metod prognozowania Schemat 4.5 Elastyczność Metody heurystyczne (środki inwencji, procesy odkrywcze) Logika Metody zracjonalizowane (procedury kontroli, weryfikacji i badań) Automatyzm Metody klasyczne (recepty potwierdzone przez doświadczenie) Konformizm Krytyka Fantazja Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.202. W prognozowaniu heurystycznym dochodzi do połączenia świadomego wymyślania przyszłości i nieświadomego porządkowania i kojarzenia informacji dotyczących analizowanego fragmentu rzeczywistości, które ma na celu projekcję przyszłości opartą niekoniecznie na dotychczasowych prawidłowościach. Podświadoma działalność mózgu w tej metodzie prowadzi do olśnień. Badacz dokonuje eksperymentu myślowego poprzez zbudowanie myślowego modelu wycinka rzeczywistości, którego przyszłość badamy. W modelu następuje połączenie myślenia systematycznego i intuicyjnego, co obrazowo przedstawia schemat Metody heurystyczne oparte są na opiniach ekspertów, za których uważa się osobę, która została zaproszono do udziału w badaniu ze względu na swoją osobowość, wiedzę, szerokie horyzonty myślowe, itp. Podstawą metod heurystycznych jest założenie, iż trafność sądów grupowych jest wyższa od indywidualnych ocen. Dzieje się tak dlatego, iż szeroka i wyjątkowa wiedza w określonej dziedzinie części ekspertów może 334 Tamże, s

205 rekompensować niewiedzę i ignorancję innej części, która w zamian posiada szeroką wiedzę w innych obszarach wiedzy. Schemat 4.6 Przewidywania heurystyczne Myślenie naukowe Myślenie systematyczne Myślenie intuicyjne Empiryzm Omphaloskepsis Błysk geniuszu Przeczucie naukowe Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s.203. Uczestników badania należy zatem dobierać w ten sposób, aby mogli wymieniać się swoją wyjątkową wiedzą i równoważyć swoje poglądy. W grupie łatwiej jest także podjąć ryzyko sformułowania nietypowej prognozy. Pozwala to opracować rozwiązania niestandardowe, które nie były by zaproponowane w przypadku pracy samodzielnej eksperta. Dokonując wyboru grupy ekspertów należy pamiętać o następujących wymogach: 335 grupa ekspertów winna być uniwersalna i złożona zarówno z osób wszechstronnych, zainteresowanych przyszłością jak i z reprezentantów specjalistycznych dziedzin nauki i praktyki, grupa winna być na tyle liczna, by reprezentować różne poglądy, eksperci winni myśleć niezależnie oraz mieć niezależną wizję przyszłości. Ciekawą propozycją z grupy metod heurystycznych jest burza mózgów (brainstorm), zaliczana do najefektywniejszych metod rozwiązywania problemów. Najczęściej wykorzystuje się ją do projektowania i modernizacji organizacji i zarządzania oraz procesów produkcyjnych. Propozycję tej metody zgłosił w 1953 roku A. F. Osborn. Istota tej metody polega na zgłaszania przez ekspertów jak największej liczby poglądów na temat kształtowania się badanego zjawiska w przyszłości. Podstawą metody są dwa założenia: nie krytykować i wytworzyć dużo pomysłów. Bardzo ważne jest wyłączenie krytyki w trakcie fazy powstawania pomysłów. Liczne doświadczenia praktyczne wskazują, że nawet pomysł, który w początkowej fazie wydawał się nierealny, później okazuje się 335 Tamże, s

206 najbardziej efektywny. Chodzi o pobudzenie grupy do tworzenia nowych, niekonwencjonalnych rozwiązań. Każdy ciekawy pomysł może stać się podstawą innego rozwiązania. Kolejne wymogi metodyczne, które należy spełnić w czasie burzy mózgów to: 336 zgłaszanie wszelkich pomysłów, uwzględniając także te, które wydają się nierealne, pomysły należy prezentować jasno i zwięźle, należy łączyć i doskonalić pomysły, nie ma autorstwa pomysłów. Jedną z naczelnych zasad burzy mózgów jest rozdzielenie fazy tworzenia pomysłów od fazy ich analizy i oceny. Dlatego też wyróżnia się dwa rodzaje zespołów zadaniowych. Pierwszy to zespół twórczy, którego celem jest kreowanie pomysłów. Drugi to zespół oceniający, który ma dokonać analizy i oceny zgłoszonych pomysłów oraz wypracowania najefektywniejszego rozwiązania badanego problemu. Tworząc zespół twórczy należy dążyć do jego zróżnicowania zawodowego: 337 eksperci z danej dziedziny powinni stanowić od 40 do 70%, eksperci z dziedzin pokrewnych od 20 do 50%, osoby nie związane z problemem od 10 do 30%. Grupa twórcza powinna liczyć od 6 do 15 osób, choć występują przypadki powoływania znacznie liczniejszych zespołów. Pożądanym rozwiązaniem jest wskazanie animatora grupy, który ma mobilizować i organizować pracę zespołu. Czas pracy takiego zespołu może wahać się od kilku minut do jednej godziny. Zespół oceniający powinni tworzyć wyłącznie eksperci, którzy zajmują się badanym zjawiskiem. Można wskazać trzy podstawowe etapy burzy mózgów: 338 przygotowanie w trakcie tego etapu następuje sformułowanie tematu sesji twórczej, zbieranie informacji o rozwiązywanym problemie i ustalenie składu zespołu, tworzenie pomysłów w trakcie tego etapu następuje przedstawienie problemu i przypomnienie podstawowych zasad tej metody, a następnie tworzenie rozwiązań zadanego problemu, analiza i ocena zebranych pomysłów w oparciu o przyjęte kryteria następuje wartościowanie zgłoszonych pomysłów przez zespół oceniający; głównym zadaniem 336 Prognozowanie gospodarcze, metody, modele, zastosowania, przykłady, pod redakcją E. Nowaka, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1998, s Tamże, s Tamże. 206

207 tego zespołu jest wybór najlepszego rozwiązania, nie wyklucza się także stworzenia nowego rozwiązania na podstawie kompilacji najlepszych pomysłów zgłoszonych w etapie wcześniejszym. Poszczególne etapy burzy mózgów przedstawia schemat 4.7. Schemat 4.7 Etapy w badaniu metodą burzy mózgów Sprecyzowanie problemu Zbieranie informacji PRZYGOTOWANIE Ustalenie składu zespołu Przedstawienie problemu TWORZENIE Przypomnienie zasad techniki Kryteria OCENIANIE Wartościowanie Wybrane pomysły Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykłady, pod redakcją E. Nowaka, op. cit., s W teorii i praktyce prognozowania wypracowano szereg odmian tej metody. Zaliczamy do nich między innymi: 339 jednoosobowa burza mózgów która polega na indywidualnej pracy poszczególnych ekspertów w warunkach dla nich optymalnych, mieszana burza mózgów która składa się z kilku sesji następujących przemiennie po sobie prowadzonych indywidualnie i zbiorowo; odmiana ta wprowadza rywalizację pomiędzy poszczególnymi ekspertami, Phillips 66 Buzz Session odmiana zaproponowana przez L. D. Phillipsa, w której eksperci pracują w 6 zespołach po 6 minut każdy; następnie zespoły spotykają się i prezentują swoje pomysły, które mogą być rozwijane w trakcie trwania sesji zbiorowej; pracę w małych zespołach kontynuuje się do czasu znalezienia optymalnego rozwiązania, 339 Tamże, s

208 Metoda 635 (brainwriting) każda grupa ekspertów liczy 6 osób, z których każda ma podać 3 pomysły w ciągu 5 minut; jako wadę tej metody podkreśla się ograniczenie swobodnego tworzenia na rzecz wymagania pomysłów od każdego eksperta. Kolejnym ciekawym przykładem metody heurystycznej jest metoda delficka. Nazwa tej metody pochodzi od nazwy starożytnego miasta Delfy, w którym w świątyni Apollina kapłanka Pytia przepowiadała przyszłość. Za pierwowzór tej metody uważa się sposób dochodzenia do konsensusu podczas zgromadzeń kardynałów w Watykanie. Jako pierwsi metodę tę opisali N. Dalkey i O. Helmer 340 w 1963 roku, a spopularyzowali rok później T. J. Gordon i O. Helmer 341 prowadzący badania prognostyczne w ośrodku Research and Development Corporation w Stanach Zjednoczonych. Metoda delficka polega na badaniu opinii ekspertów dotyczących prawdopodobieństwa lub czasu zajścia przyszłych zdarzeń. Opiera się ona na ankietach wypełnianych przez wybranych ekspertów, których wyniki zostają następnie opracowane z wykorzystaniem metod statystycznych. Metoda ta pozbawiona jest wad tradycyjnego formułowania prognoz przez ekspertów, które są: drogie, charakteryzują się dominacją jednej lub kilku osobowości, dużą presją grupy na pozostałych uczestników, brakiem odpowiedzialności uczestników oraz niechęcią do publicznej zmiany wcześniejszego stanowiska. Metoda delficka oznacza się następującymi cechami: 342 niezależnością opinii ekspertów, którzy są izolowani od siebie podczas badania i nie wiedzą, kto znajduje się w grupie ekspertów, anonimowością wygłaszanych sądów, dzięki zastosowaniu ankiety, która umożliwia prezentowanie niekoniecznie popularnych sądów; w przypadku udostępnienia opinii innym ekspertom prezentowane wyniki są anonimowe, wieloetapowością postępowania, która jest efektem starannie zaplanowanego programu następujących po sobie ankiet i zastosowaniu sprężenia zwrotnego poprzez informowanie i podawanie zbiorczych opinii ekspertów, uzgadnianiem i sumowaniem opinii osób kompetentnych w postaci zwięzłego, pisemnego określenia zakresów zbieżności i rozbieżności oraz streszczenia argumentów podtrzymujących alternatywne punkty widzenia; jako prognozę przyjmuje się z reguły opinię większości zgodnych uczestników badania. 340 N. Dalkey, O. Helmer, An Experimental Application of the Delphi Method to the Use of Experts, Management Science, 1963, tom 9 nr T. J. Gordon, O. Helmer, Report on a Long Range Forecasting Study, RAND Publication, 1964, nr Prognozowanie gospodarcze, metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s

209 Metoda delficka nie jest pozbawiona jednak wad. Zalicza się do nich między innymi: 343 zaangażowanie znacznej liczby osób, które opracowują ankietę i odpowiedzi ekspertów, długi czas trwania badania w przypadku konieczności przeprowadzenia wielu rund może to zająć nawet kilka miesięcy, brak możliwości bezpośredniej wymiany poglądów między ekspertami, niewielkie zaangażowanie ekspertów jeśli nie zostaną oni wprowadzeni w szczegóły badania, problemy w uwzględnieniu wzajemnych relacji pomiędzy czynnikami determinującymi prognozowane zjawiska, trudności w wyborze właściwych ekspertów, problemy w zbudowaniu prawidłowej ankiety, która da jednoznaczne odpowiedzi, zastosowanie metody właściwie wyłącznie do prognoz długookresowych co odkłada w czasie ich weryfikację. Najczęstsze, typowe etapy metody delfickiej przedstawia schemat 4.8. Na charakter i jakość prognoz opracowywanych w tej metodzie wpływ ma właściwe ustalenie problemu badania. Tematy badań mogą zostać określone przez organizatorów badania lub też zasugerowane przez ekspertów. Organizatorzy mogą także podać pewną liczbę hipotez, o których następnie wypowiadają się eksperci i wyłaniają przedmiot badania. Nie łatwym problemem jest właściwe sformułowanie pytań w ankiecie. Pytania powinny być jasne, jednoznacznie sformułowane oraz niezależne od siebie (czyli odpowiedź na jedno pytanie nie może mieć wpływu na odpowiedzi w pozostałych pytaniach). Liczba pytań w ankiecie nie powinna przekraczać 25. Czasami projektuje się ankiety próbne, w których sprawdza się prawidłowość opracowanej ankiety. Ankiety trafiają do ekspertów drogą pocztową lub drogą elektroniczną. To drugie rozwiązanie pozwala znacząco zredukować czas badania. Następnie organizatorzy badania opracowują otrzymane wyniki przedstawiając je w postaci miar przeciętnych. Aby sprawdzić czy eksperci byli zgodni w swych opiniach organizatorzy wyznaczają miary zmienności oraz miary siły związku. Jeśli została osiągnięta zgoda pomiędzy ekspertami to można zakończyć badanie i przedstawić jego wyniki. W przeciwnym wypadku organizatorzy badania przygotowują i rozsyłają kolejną ankietę wraz z prezentacją zbiorczych wyników ankiety poprzedniej. 343 Tamże, s

210 Procedura badawcza w metodzie delfickiej Schemat 4.8 Określenie problemu Wybór grupy ekspertów Opracowanie i rozesłanie ankiety Analiza uzyskanych odpowiedzi Przedstawienie ostatecznych efektów Tak Zgoda została osiągnięta Nie Opracowanie i rozesłanie kolejnej ankiety Analiza uzyskanych odpowiedzi Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykłady, pod redakcją E. Nowaka, op. cit., s Eksperci proszeni są następnie o podanie opinii dla każdego ze zdarzeń, przy czym mogą prezentować zupełnie nowe opinie lub powołać się na wcześniejsze odpowiedzi. Jeśli np. opinia eksperta znajduje się poza dolnym lub górnym kwartylem to powinien on uzasadnić swój pogląd. Pozwala to w sposób anonimowy wskazać innym ekspertom czynniki i fakty wcześniej przez nich nieuwzględnione. Procedura ta wymusza na ekspertach przejście do grupy większościowej, ponieważ w przypadku prezentacji stanowiska odmiennego od większości żąda się jego uzasadnienia. Pozwala to także wskazać tzw. ekstremistów, czyli osoby, które nie zmieniają swoich stanowisk Tamże, s

211 Istotnym elementem metody delfickiej, a także innych metod heurystycznych jest prawidłowa analiza pozyskanych opinii, która przekłada się na ostateczne wyniki badania. Udzielając odpowiedzi na pytania ankietowe stosować można różne skale. Wykorzystanie statystycznych miar w zależności od przyjętej skali pomiaru przedstawia tabela 4.3. Nominalna Porządkowa Skale Metody analizy na skalach pomiarowych. modalna mediana, kwartyle Tabela 4.3 Niektóre wykorzystywane miary statystyczne położenia zmienności siły związku entropia, dyspersja względna współczynnik asocjacji klasyfikacji rozstęp międzykwartylowy współczynnik korelacji rang, współczynnik konkordancji odchylenie standardowe, Przedziałowa średnia arytmetyczna współczynnik korelacji odchylenie przeciętne oraz regresji liniowej i średnia geometryczna, współczynnik Ilorazowa krzywoliniowej średnia harmoniczna zmienności Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s.211. Otrzymane odpowiedzi na pytania ankietowe zestawia się następnie np. w formie tabeli, która pozwala przeanalizować opinię wyrażane przez ekspertów. Przykład takiego zestawienia prezentuje tabela 4.4. Tabela 4.4 Zestawienie wyników badań ankietowych dotyczących jednego pytania Eksperci 1 2 n Kategorie (warianty) 1 2 k χ 11 χ 21 χ 1k χ 21 χ 22 χ 2k χ n1 χ n2 χ nk Źródło: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s.212. W wyniku analizy takiego zestawienia następuje: 345 wyodrębnienie jednorodnych grup ekspertów o zbliżonych poglądach w przypadku występowania istotnych rozbieżności w prezentowanych opiniach, wskazanie przyczyn prezentowania różnych opinii przez ekspertów poprzez określenie wpływu charakterystyk osobowych na udzielane odpowiedzi, ocena stopnia zgodności opinii ekspertów, 345 T. Grabiński, S. Wydymus, A. Zeliaś, Metody prognozowania rozwoju społeczno gospodarczego, wydanie 2, Akademia Ekonomiczna 1993, Kraków, s

212 ustalenie wspólnego poglądu grupy ekspertów. Podczas opracowania wyników ankiety następuje wyznaczenie miar położenia, co pozwala określić wspólny pogląd grupy ekspertów oraz ocena zgodności opinii dla całej ankiety lub każdego z pytań oddzielnie, co prowadzi do określenia kompetencji ekspertów. W trakcie wyznaczania prognozy, czyli wspólnego poglądu grupy ekspertów stosujemy metodę największego prawdopodobieństwa. Jako prognozę przyjmuje się wartość najczęściej występującą, czyli modalną. W przypadku, gdy rozkład zmiennej jest silnie asymetryczny, albo badana zbiorowość jest niejednorodna stosować należy medianę, czyli wartość, która dzieli zbiorowość na dwie równoliczne części. Kolejnym ciekawym przykładem metody heurystycznej jest metoda ankietowa. W badaniu tym wykorzystuje się nie opinie ekspertów, lecz losowo wybrane osoby, np.: konsumentów, pracowników. Wykorzystuje się w tym celu kwestionariusz złożony z uporządkowanej merytorycznie listy pytań, z których odpowiedzi służą do opracowania prognozy. Kwestionariusz taki składa się z trzech podstawowych części: nagłówkowej (adresowej), zasadniczej (tematycznej) i końcowej (metryczki). W części pierwszej wskazuje się temat, cel i nazwę instytucji przeprowadzającej badanie. W części zasadniczej zamieścić należy pytania kierując się następującymi zasadami: 346 należy przechodzić od pytań ogólnych do szczegółowych, wzbudzać zainteresowanie i stopniowo wyczerpywać temat. Pytania podzielić można na dwie podstawowe grupy: 347 pytania otwarte które dają ankietowanemu możliwość swobodnych odpowiedzi, zaś odpowiedź jest niewyskalowana; stosowane z reguły w pytaniach ogólnych rozpoczynających ankietę i do sondowania w celu uzyskania dalszych, dokładniejszych odpowiedzi, pytania zamknięte które sprowadzają się do wyboru gotowego wariantu odpowiedzi, które w tym wypadku są wyskalowane; badania takie są łatwiejsze zarówno dla ankietera jak i respondenta, zaś informacje mówią zarówno o poglądach respondenta jak i ich sile; skrajną formą tego rodzaju pytań są pytania tak nie, które choć wygodne w badaniu, są kłopotliwe dla respondenta, ponieważ jednoznaczna odpowiedź nie zawsze jest możliwa. Część końcowa ankiety poświęcona jest charakterystyce udzielającego odpowiedzi. Pytania najczęściej dotyczą jego cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych. 346 S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE 1995, Warszawa, s Prognozowanie gospodarcze, metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s

213 Przystępując do opracowania wyników ankiety najczęściej stosuje się statystyczną analizę wielowymiarową. Rodzaj zastosowanych metod zależy od tego czy w zbiorze badanych zmiennych znajduje się zmienna zależna od innych zmiennych, oraz od skal pomiaru tych zmiennych. Dlatego też wyróżnia się metody badania zależności i współzależności. W metodach badania zależności jedną lub więcej zmiennych wskazuje się, jako zmienną (zmienne) zależną od zbioru pozostałych zmiennych (niezależnych). W metodach badania współzależności nie następuje podział na zmienne zależne i niezależne, lecz analiza określonych relacji między zmiennymi w zbiorze zmiennych (gdy przedmiotem badania jest zmienna) lub relacje zachodzące pomiędzy obiektami opisanymi za pomocą zmiennych (w przypadku gdy przedmiotem badania jest obiekt). Najczęściej stosowanymi w badaniach zależności są: analiza wariancji i kowariancji, analiza dyskryminacyjna, analiza regresji wielorakiej, analiza korelacji kanonicznej oraz analiza połączona. W przypadku badań współzależności najczęściej wykorzystuje się: metody klasyfikacji, porządkowania liniowego, wielowymiarowe skalowanie oraz analizę czynnikową. 348 Ciekawą propozycją z grupy metod heurystycznych wydaje się być także prognozowanie przez analogię. Proces ten to wnioskowanie o przyszłości określonego zjawiska występującego w badanym obiekcie przez wykorzystanie informacji o kształtowaniu się tego zjawiska w tym samym lub podobnych obiektach, lub też przez wykorzystanie informacji o innych zjawiskach występujących w tym samym lub podobnych obiektach. 349 W celu efektywnego wykorzystania metody prognozowania przez analogię powinny być spełnione dwa podstawowe warunki: 350 prognosta powinien dysponować informacjami liczbowymi o prognozowanej zmiennej oraz zmiennych objaśniających w postaci odpowiednio długich szeregów przekrojowo czasowych, prognosta powinien posiadać odpowiednie miary, które pozwolą określić stopień podobieństwa analizowanych obiektów przy pomocy określonych z góry kryteriów. W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery główne rodzaje metod analogowych: M. Walesiak, Statystyczna analiza wielowymiarowa w badaniach marketingowych, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 654, Wrocław 1993, s Prognozowanie gospodarcze, metody, modele, zastosowania, przykłady, pod redakcją E. Nowaka, op. cit., s Tamże, s Prognozowanie gospodarcze, metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit., s

214 metoda analogii biologicznych przenosząca zasady budowy i funkcjonowania organizmów żywych na badane obiekty, metoda analogii przestrzennych wnioskuje o możliwości wystąpienia nowych zdarzeń na badanym obszarze w oparciu o informacje o wystąpieniu takiego zjawiska na innym obszarze, metoda analogii historycznych służy do przewidywania ścieżki rozwoju badanej zmiennej w obiekcie na podstawie przebiegu zmian innej zmiennej w okresie wcześniejszym, metoda analogii przestrzenno czasowych która wykorzystuje prawidłowości zmian badanego zjawiska w różnych obiektach w długich okresach czasu, co umożliwia wyznaczenie prognozy dotyczącej tego zjawiska w obiekcie opóźnionym w rozwoju w stosunku do innych obiektów. Warto podkreślić, iż analogie biologiczne i przestrzenne mogą być wykorzystane jedynie w prognozach jakościowych, stąd też ich ograniczone zastosowanie w naukach ekonomicznych. Znacznie częściej spotykane jest wykorzystanie metod historycznych 352 i przestrzenno czasowych. 353 Sprawozdania pro forma są konstruowane również sposobami uproszczonymi, np. metodą procentu od sprzedaży (percent of sales method). 354 Metoda ta oparta jest na założeniu, że relacje w bilansie majątkowym lub rachunku wyników muszą utrzymywać się w ustalonych proporcjach procentowych do sprzedaży (ewentualnie odpowiednio skorygowanych współczynnikami elastyczności) 355 i stąd zmiany w poziomie sprzedaży wyznaczają relatywne potrzeby finansowe. Nie wszystkie pozycje sprawozdawcze wykazują bezpośredni związek z wielkością sprzedaży. Pozwala to na ustalenie zapotrzebowania na nowy kapitał, umożliwiający rozwój jednostki gospodarczej. Formuła do wyznaczenia tych potrzeb jest następująca: RNF A S gdzie: RNF - pożądany nowy kapitał, x S - L S x S - p x Sz x (1- D) 352 Np. metoda trendów prekursywnych [w:] T. Grabiński, S. Wydymus, A. Zeliaś, Metody prognozowania rozwoju społeczno gospodarczego, op. cit., czy metoda zmiennych wiodących [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, pod redakcją M. Cieślak, op. cit. 353 Np. metoda komparatywna [w:] T. Grabiński, Statystyczne metody prognozowania przez analogie i ocena ich przydatności na tle metod klasycznych, Przegląd Statystyczny, zeszyt 2, Por. W. Pluta, Planowanie finansowe w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s Por. B. Micherda, Planowany bilans i rachunek wyników metodą procentu od sprzedaży, Rachunkowość, Warszawa 1991, nr

215 A - aktywa zmienne, S - sprzedaż, S - wzrost sprzedaży, L - zobowiązania zmienne, p - marża zysku, Sz - nowy poziom sprzedaży, D - wskaźnik wypłat dywidendy. Należy dodać, że ta uproszczona metoda, pozwalająca określić potrzeby w zakresie zewnętrznego finansowania oraz sporządzić krótkoterminowe sprawozdania finansowe pro forma nie jest pozbawiona wad, wynikających ze zbyt daleko idących uproszczeń w wyznaczaniu związku prognozowanych pozycji majątku z wielkością sprzedaży. Jest to szczególnie widoczne w kontekście możliwych zmian koniunktury. Stałe wskaźniki nie mogą być zatem stosowane w dłuższym horyzoncie czasu. 356 Jak wykazano powyżej teoria prognozowania wypracowała wiele ciekawych metod służących do przewidywania przyszłości jednostki gospodarczej. Trudno jednak wskazać metodę najbardziej optymalną, ponieważ każda z nich ma pewne zalety i wady. Dokonując oceny możliwości kontynuacji działalności przez badaną jednostkę biegły rewident najczęściej nie ma wpływu na stosowaną w niej metodę prognozowania. Może on jedynie ocenić prawidłowość jej zastosowania i otrzymane wyniki oraz zalecić ewentualną zmianę metody na przyszłość. Dlatego zdaniem autora tematyka ta powinna zostać włączona w zakres szkoleń obligatoryjnych dla biegłych rewidentów. 4.4 Badanie prognozowanych informacji finansowych w regulacjach międzynarodowych i krajowych Regulacje prawne dotyczące rewizji sprawozdań finansowych przewidują szczegółowe zasady badania informacji prognozowanych. Polskie normy nie precyzują dokładnie zakresu i metod badania prognozowanych sprawozdań finansowych. Tym samym zgodnie z zapisem pkt 7 Normy nr 1 biegły rewident powinien kierować się postanowieniami Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej. Badanie prognozowanych 356 Por. B.E. Gup, Gup B.E., Principles of Financial Management, John Wiley and Sons, New York

216 sprawozdań finansowych normuje Międzynarodowy Standard Usług Atestacyjnych nr Zgodnie z tym standardem celem badania prognozowanego sprawozdania finansowego jest uzyskanie wystarczających i odpowiednich dowodów potwierdzających, że: 358 założenia przyjęte za podstawę sporządzenia sprawozdania finansowego oparte na najlepszych szacunkach nie są nieracjonalne, a w przypadku przyjęcia pewnych hipotez, uwzględniono cele jakim służą te informacje, na podstawie przyjętych założeń prognozowane sprawozdanie finansowe zostało poprawnie przygotowane, prezentacja prognozowanego sprawozdania finansowego jest prawidłowa, wraz z odpowiednim ujawnieniem wszystkich istotnych założeń oraz z jednoczesnym wskazaniem, czy zostały one ustalone na podstawie najlepszych szacunków, czy też są to hipotezy, istnieje spójność zasad zastosowanych do przygotowania prognozowanego sprawozdania finansowego z zasadami rachunkowości stosowanymi przy sporządzaniu historycznych sprawozdań finansowych opartych o dane rzeczywiste. Podejmując decyzję o wykorzystaniu prognozowanego sprawozdania finansowego do oceny wiarygodności badanego sprawozdania finansowego biegły rewident powinien uwzględnić następujące czynniki: 359 przeznaczenie prognozowanego sprawozdania finansowego, ewentualne ograniczenie dostępu do prognozowanego sprawozdania finansowego dla pewnych grup odbiorców, określenie rodzaju założeń prognozy (czy jest to plan oparty na najlepszych szacunkach, czy też projekcja oparta na hipotezach), elementy jakie zostaną zawarte w prognozie, okres jaki obejmuje prognozowane sprawozdanie finansowe. Przystępując do badania prognozowanego sprawozdania finansowego biegły rewident powinien zapoznać się ze specyfiką prowadzonej przez jednostkę działalności, aby mieć odpowiednie podstawy do oceny prognozowanego sprawozdania finansowego wraz z przyjętymi założeniami służącymi ich sporządzeniu. Następnie biegły rewident powinien 357 MSRF, op. cit., s. 962, poprzednio wytyczne te zawarte były w Międzynarodowym Standardzie Rewizji Finansowej nr Tamże, s Tamże, s

217 rozpoznać sposób przygotowania prognozowanego sprawozdania finansowego na przykład poprzez analizę: 360 działania kontroli wewnętrznej systemu opracowania prognozowanego sprawozdania finansowego, wiedzy i doświadczenia osób przygotowujących to sprawozdanie, przygotowanej dokumentacji przez jednostkę uzasadniającej przyjęte założenia, zastosowania technik statystycznych, matematycznych oraz wspomaganych komputerowo, metod opracowania i stosowania założeń, dokładności wcześniej przygotowanych prognozowanych sprawozdań finansowych wraz z przyczynami powstania znaczących odchyleń wykonania od planu. Weryfikując prognozowane sprawozdanie finansowe biegły rewident opiera się na danych pochodzących ze sprawozdań historycznych, co pozwala na ocenę spójności sprawozdań historycznych i sprawozdania prognozowanego. Sprawozdania historyczne mogą być też cennym źródłem informacji i stanowić punkt odniesienia dla analizy założeń przyjętych przez jednostkę. Przydatność sprawozdań historycznych podnoszą uzyskane w przeszłości pozytywne opinie biegłych rewidentów. Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na metodykę badania prognozowanego sprawozdania finansowego jest okres, którego dotyczy prognoza. W miarę wydłużania się okresu prognozy założenia przyjęte przez jednostkę nabierają coraz bardziej spekulatywnego charakteru, ponieważ coraz większy wpływ na prognozę mają hipotezy, a nie założenia oparte na najlepszych szacunkach. Okres objęty prognozą nie powinien być więc dłuższy niż okres dla którego można ustalić racjonalne podstawy dla przyjętych założeń. Czynniki, które należy uwzględnić przy ocenie okresu objętego prognozą są następujące: 361 cykl działalności badanej jednostki, stopień wiarygodności założeń, potrzeby użytkowników. W celu ustalenia rodzaju, czasu przeprowadzenia i zakresu procedur służących sprawdzeniu prognozowanego sprawozdania finansowego biegły rewident winien uwzględnić następujące czynniki: Tamże. s Tamże, s Tamże, s

218 prawdopodobieństwo wystąpienia istotnych nieprawidłowości, wiedzę pochodzącą z wcześniejszych badań, kompetencje jednostki w zakresie przygotowywania prognozowanych sprawozdań finansowych, stopień wpływu osądu na prognozowane informacje, odpowiedniość i wiarygodność danych, wykorzystanych do sporządzenia prognozowanego sprawozdania finansowego. Badanie planu przedstawionego przez jednostkę polega na ocenie źródła i wiarygodności dowodów, pochodzących zarówno ze źródeł zewnętrznych jak i wewnętrznych, potwierdzających założenia oparte na najlepszych szacunkach. Plany te powinny odzwierciedlać możliwości jednostki, co można zweryfikować na podstawie danych historycznych (wykonanych). Badanie projekcji przedstawionej przez jednostkę polega na ocenie przyjętej przez nią hipotezy i wynikającej z niej skutków. Przykładowo, jeżeli jednostka zakłada zwiększenie produkcji powyżej jej aktualnych zdolności wytwórczych, to w prognozach powinny znaleźć się informacje o niezbędnych inwestycjach w środki produkcji lub o możliwościach i kosztach zlecenia ich produkcji podwykonawcom. Biegły nie musi uzyskać dowodów potwierdzających słuszność przyjętych przez jednostkę hipotez. Winien on jednak przynajmniej upewnić się, że nie są one w sposób oczywisty nierealistyczne. Następnie biegły rewident powinien uzyskać pewność, że prognozowane sprawozdanie finansowe zostało poprawnie sporządzone, na podstawie przyjętych założeń. Weryfikacja ta polega na dokonaniu stosownych przeliczeń i sprawdzeniu wewnętrznej spójności zawartych informacji. Szczegółowej analizie podlegać powinny obszary szczególnie podatne na zmiany, zwłaszcza, jeżeli dodatkowo wywierają one znaczący wpływ na prognozowane sprawozdanie finansowe. W ramach badania prognozowanego sprawozdania finansowego biegły rewident ocenia także sposób jego prezentacji i ujawnienia wszystkich istotnych informacji. Sprawdzeniu podlega w szczególności: 363 spełnienie funkcji informacyjnej przez prognozowane sprawozdanie finansowe, ujawnienie przyjętych zasad rachunkowości, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w zakresie ciągłości ich stosowania, 363 Tamże, s

219 ujawnienie przyjętych założeń z jednoznacznym wskazaniem ich podstaw to jest najlepszych szacunków bądź hipotez, data przygotowania prognozy, z określeniem odpowiedniości założeń na ten dzień, w przypadku prognozowanych informacji finansowych wyrażonych jako przedział wartości wskazać należy, czy jednoznacznie ujawniono zasadę ustalania danych w ramach tego przedziału oraz czy przedział ten nie został ustalony tendencyjnie lub w sposób wprowadzający w błąd. Jedyną normą prawną, która na gruncie przepisów krajowych porusza kwestię badania planowanych informacji finansowych są wydane przez Krajową Izbę Biegłych Rewidentów Wskazówki w sprawie prac wykonywanych przez biegłych rewidentów w związku z oceną informacji finansowych zawartych w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym. Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (WE) Nr 809 z dnia 29 kwietnia 2004 roku 364, wykonując dyrektywę 2003/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie informacji zawartych w prospektach emisyjnych oraz formy, włączania przez odniesienie i publikacji takich prospektów emisyjnych oraz rozpowszechniania reklam (Dz. Urz. UE L 149 z r.), emitenci mają obowiązek: zamieszczenia w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym historycznych informacji finansowych zbadanych przez biegłego rewidenta oraz poddania ocenie biegłego rewidenta zamieszczonych w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym informacji finansowych pro forma a także prognoz wyników lub wyników szacunkowych. Zgodnie z tymi wskazówkami ocena finansowych informacji pro-forma oraz ocena prognoz wyników lub wyników szacunkowych stanowi usługę poświadczającą, która daje wystarczającą pewność. Wymaga to od biegłego rewidenta dobrej orientacji w warunkach działania emitenta oraz znajomości jego zasad (polityki) rachunkowości wraz z ich praktycznym zastosowaniem. Jak zawsze w przypadku pracy biegłego rewidenta odpowiedzialność za informacje finansowe zawarte w dokumencie rejestracyjnym ponosi Zarząd emitenta. Biegły rewident i podmiot uprawniony do badania jest natomiast odpowiedzialny za sporządzony raport zawierający ocenę informacji finansowych pro-forma, ocenę prawidłowości prognoz wyników lub wyników szacunkowych oraz czy zachowano spójność tych danych z polityką rachunkowości stosowaną przez emitenta. 364 Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 809 z dnia 29 kwietnia 2004 roku w sprawie informacji zawartych w prospektach emisyjnych oraz formy, włączania przez odniesienie i publikacji takich prospektów emisyjnych oraz rozpowszechniania reklam, Dz. Urz. UE L 149 z r. 219

220 Podstawowym celem usługi poświadczającej, która polega na ocenie informacji finansowych pro-forma jest sporządzenie przez biegłego rewidenta raportu określającego, czy informacje te zostały prawidłowo opracowane przez emitenta na wskazanej przez niego podstawie, a podstawa ta jest zgodna z polityką rachunkowości przyjętą przez emitenta na potrzeby sporządzenia ostatniego rocznego sprawozdania finansowego zamieszczonego w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym lub następnego sprawozdania finansowego. Informacje finansowe pro forma powinny być zamieszczone w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym w celu wykazania wpływu, jaki w wartościach bezwzględnych (brutto) powoduje istotna, większa niż 25%, zmiana jednego lub więcej wskaźników jak np. % aktywów ogółem, ogółem przychody, zysk, strata charakteryzujących wielkość przedsiębiorstwa emitenta (z wyjątkiem przypadku gdy stosuje się metodę łączenia udziałów) spowodowana określoną transakcją na dzień rozpoczynający lub kończący okres, za który przedstawiono w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym historyczne informacje finansowe. Przykładem takie transakcji może być nabycie lub sprzedaż jednostki zależnej bądź oddziału. Informacje finansowe pro-forma przedstawiają zatem sytuację hipotetyczną (którą określić można zdaniem: co by było gdyby), a nie rzeczywistą sytuację finansową, majątkową lub wyniki emitenta. Informacje finansowe pro-forma powinny uwzględniać informacje i być prezentowane w sposób określony w załączniku II do Rozporządzenia Komisji WE. Emitent powinien przedstawić je w formie zestawienia, którego kolumny zawierają informację o: nieskorygowanych historycznych informacjach finansowych, korektach pro-forma, wynikających z nich informacji finansowych pro-forma. Istotą informacji finansowych pro-forma jest wskazanie jak transakcja powodująca znaczną zmianę brutto sytuacji emitenta wpłynęłaby na jego aktywa, pasywa i wynik finansowy, gdyby nastąpiła na początku okresu, za który opracowano informacje finansowe pro-forma. Korekty (pro-forma) informacji finansowych pro-forma powinny zostać jasno określone i wyjaśnione, wiązać się bezpośrednio z transakcją (stanowić integralną część informacji opisanych w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym) a także być możliwe do udowodnienia. Przedmiot oceny biegłego rewidenta stanowią informacje finansowe pro-forma, które zawierają opis transakcji, dane o zaangażowanych w nią podmiotach oraz okresie, którego dotyczą. Informacje te powinny określać: 220

221 cel, dla którego je przygotowano, stwierdzenie, że mają one charakter wyłącznie ilustracyjny, wskazanie, że z uwagi na swój charakter dotyczą sytuacji hipotetycznej, co oznacza, że nie przedstawiają rzeczywistej sytuacji finansowej ani wyników emitenta. Ocena informacji pro-forma powinna być dokonana zgodnie z normą KRBR nr 5 Zasady postępowania podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych w zakresie badania sprawozdań finansowych i innych usług poświadczających, wykonywanych przez biegłych rewidentów oraz MSUA 3000 Usługi atestacyjne inne niż badanie lub przeglądy historycznych informacji finansowych przy uwzględnieniu specyfiki informacji finansowych pro-forma. Dokumenty zgromadzone i sporządzone przez biegłego rewidenta powinny stanowić wystarczającą i odpowiednią podstawę do stwierdzenia, że przedstawione przez emitenta informacje finansowe pro-forma zostały właściwie opracowane. Biegły rewident może wyrazić w raporcie ocenę bez zastrzeżeń, z zastrzeżeniem(ami), ocenę negatywną lub odstąpić od wyrażenia oceny. Pisemny raport biegłego rewidenta, który zawiera ocenę informacji finansowych proforma powinien obejmować co najmniej następujące części: tytuł ( Raport niezależnego biegłego rewidenta o informacjach finansowych proforma ), wskazanie pełnej nazwy adresata emitenta i jego siedziby, identyfikację prezentowanych informacji finansowych pro-forma, przez wskazanie na przykład stron prospektu emisyjnego / dokumentu rejestracyjnego, na których jest o nich mowa, stwierdzenie, że za informacje finansowe pro-forma odpowiada zarząd spółki emitenta, natomiast zadaniem biegłego rewidenta była ich ocena w raporcie, określenie norm KRBR, standardów IAASB, zasad i kryteriów na podstawie których przeprowadzono ocenę oraz krótki opis istoty prac wraz ze stwierdzeniem uzyskania w ich rezultacie wystarczającej podstawy do wyrażenia miarodajnego wniosku z wyników prac, opis transakcji, których dotyczą informacje finansowe pro-forma, w tym wskazanie stron transakcji i okresu kiedy nastąpiła oraz okresu, w którym uwzględniono informacje finansowe pro-forma, celu ich zamieszczenia w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym oraz wskazanie, że informacje finansowe pro-forma 221

222 dotyczą jedynie sytuacji hipotetycznej, mającej zilustrować skutki transakcji, nie przedstawiają zatem rzeczywistej sytuacji finansowej ani wyników emitenta, ocena, czy informacje finansowe pro-forma zostały właściwie opracowane na wskazanej podstawie, spójnej z zasadami (polityką) rachunkowości, stosowanymi przez emitenta przy sporządzeniu historycznych informacji finansowych zamieszczonych w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym, imię, nazwisko i numer ewidencyjny biegłego rewidenta przeprowadzającego ocenę oraz nazwa i adres podmiotu uprawnionego, a także imię i nazwisko oraz numer ewidencyjny biegłego rewidenta reprezentującego podmiot uprawniony, własnoręczne podpisy biegłego rewidenta przeprowadzającego ocenę oraz reprezentującego podmiot uprawniony, siedzibę podmiotu uprawnionego i datę raportu. Podstawowym celem usługi poświadczającej, która polega na ocenie opracowanej przez emitenta prognozy wyników lub wyników szacunkowych, których prezentację w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym emitent uznał za celowe jest wydanie przez biegłego rewidenta raportu o tym, czy odpowiadają one warunkom określonym w Rozporządzeniu Komisji WE, to znaczy czy zostały one opracowane prawidłowo, na podstawie podanych przez emitenta założeń oraz czy zastosowane przy opracowaniu zasady (polityka) rachunkowości są zgodne z zasadami (polityką) rachunkowości stosowanymi przy sporządzaniu historycznych informacji finansowych. Na potrzeby wskazówek KIBR przyjmuje się, iż wyniki szacunkowe to prognozy wyników za miniony okres obrotowy, dla którego nie opublikowano jeszcze wyników. Wyniki szacunkowe przygotowane przez emitenta powinny znaleźć potwierdzenie w danych z wykonania dla okresu, dla którego sporządzono dane szacunkowe. Przez prognozy wyników rozumie się natomiast informacje o prawdopodobnym poziomie wyników za bieżące lub przyszłe lata obrotowe oparte na założeniach dotyczących zdarzeń, które mogą nastąpić w przyszłości bądź działań, które jednostka może podjąć. Są to zatem informacje obarczone wysokim stopniem subiektywizmu. Najczęściej przedmiotem prognozy wyników, jak i wyników szacunkowych jest wynik finansowy brutto (przed opodatkowaniem). Należy pamiętać, iż zarówno prognoza wyników jak i wyniki szacunkowe powinny być: zrozumiałe, czyli przedstawiać informacje w sposób prosty i zwięzły, który ułatwi ich zrozumienie przez inwestorów, 222

223 rzetelne i oparte na wnikliwych analizach działalności emitenta oraz prezentujące rzeczywiste, a nie hipotetyczne strategie, plany i analizy ryzyka, porównywalne z historycznymi informacjami finansowymi, istotne. Jeśli emitent w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym zawiera prognozy wyników lub wyników szacunkowych to zobowiązany jest sporządzić oświadczenie, które wskazuje podstawowe założenia, na których oparto prognozę i szacunki. Niezbędnym jest także wyraźne rozróżnienie czynników, na które mogą wpływać organy administracyjne, zarządzające lub nadzorcze emitenta oraz czynników, które znajdują się całkowicie poza wpływem tych organów. Podobnie jak wcześniej praca biegłego rewidenta powinna być oparta na normie KRBR nr 5 i MSUA W trakcie badania biegły powinien zgromadzić dowody potwierdzające poprawność opracowanych przez emitenta prognoz wyników lub wyników szacunkowych. Biegły rewident może wyrazić w raporcie o badanych wynikach ocenę bez zastrzeżeń, z zastrzeżeniem(ami), ocenę negatywną lub odstąpić od wyrażenia oceny. Pisemny raport sporządzany przez biegłego zawierający ocenę prognozy wyników lub wyników szacunkowych, powinien zawierać następujące części: tytuł ( Raport niezależnego biegłego rewidenta o prognozie wyników względnie wynikach szacunkowych), wskazanie pełnej nazwy adresata-emitenta i jego siedziby, identyfikację prospektywnych informacji finansowych, stwierdzenie, że za prognozę wyników lub wyniki szacunkowe odpowiada zarząd spółki-emitenta, natomiast zadaniem biegłego rewidenta była ich ocena w raporcie, określenie norm KRBR, standardów IAASB, zasad i kryteriów, na podstawie których przeprowadzono ocenę oraz krótki opis istoty prac wraz ze stwierdzeniem uzyskania w ich rezultacie wystarczającej podstawy do wyrażenia miarodajnego wniosku z wyników prac, opis prognoz wyników lub wyników szacunkowych zawierający zarazem stwierdzenie, że rzeczywiste dane będą się różnić od prognoz wyników lub wyników szacunkowych, ocena czy prognoza wyników lub wyniki szacunkowe zostały prawidłowo sporządzone na podstawie podanych założeń oraz, że zasady rachunkowości zastosowane do opracowania prognozy wyników lub wyników szacunkowych są spójne z zasadami (polityką) rachunkowości stosowanymi przez emitenta przy sporządzeniu 223

224 historycznych informacji finansowych zamieszczonych w prospekcie emisyjnym/ dokumencie rejestracyjnym; biegły rewident nie ocenia jednak czy założenia są kompletne lub / i racjonalne zwracając zarazem uwagę, że określenie prawidłowe nie oznacza tylko arytmetycznej poprawności prognoz lub szacunków, imię, nazwisko i numer ewidencyjny biegłego rewidenta przeprowadzającego ocenę oraz nazwa, adres podmiotu uprawnionego, a także imię, nazwisko i numer ewidencyjny biegłego rewidenta reprezentującego podmiot uprawniony, własnoręczne podpisy biegłego rewidenta przeprowadzającego ocenę oraz reprezentującego podmiot uprawniony, siedziba podmiotu uprawnionego i data raportu. Jak wykazano powyżej szczegółowe zasady badania prognozowanych informacji finansowych zawarte zostały w Międzynarodowych Standardach Usług Atestacyjnych nr Rozwiązania krajowe w tym zakresie należy ocenić jako nie wystarczające. Warto zwrócić uwagę, iż polskie normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta nie zawierają wskazówek, według których należy przeprowadzać badanie prognozowanych informacji finansowych. Jedynym wzorcem w tym zakresie mogą być wskazówki w sprawie badania informacji finansowych pro-forma, prognoz wyników lub wyników szacunkowych zawartych w prospekcie emisyjnym / dokumencie rejestracyjnym. Polskie przepisy odsyłają w kwestiach nieuregulowanych do standardów światowych jednak ich obszerność jest jednocześnie podstawową ich wadą. Dlatego słusznym wydaje się postulat, choćby krótkiego scharakteryzowania problemu w normach lub wskazówkach zawodowych i odesłanie w kwestiach szczegółowych do standardów międzynarodowych. Wydaje się, że warto zastanowić się nad wprowadzeniem szerszych regulacji dotyczących oceny kontynuacji działalności do norm wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Należałoby w nich wskazać: symptomy zagrożeń, algorytm postępowania biegłego rewidenta w trakcie oceny, ocenę i wnioski końcowe oraz ich wpływ na wydawaną opinię. Uszczegółowienie zapisów zawartych w normach powinny zawierać wskazówki do tych norm, w których zaprezentowane zostaną praktyczne przykłady zastosowania konkretnych rozwiązań. Wybór metody bądź procedury należy pozostawić osądowi biegłego rewidenta. Wśród metod i procedur wskazanych w normach wykonywania zawodu, zdaniem autora, winny znaleźć się metody analizy dyskryminacyjnej i planowanie 224

225 finansowe. Trzeba pamiętać o bieżącej aktualizacji tych regulacji, zwłaszcza w zakresie analizy dyskryminacyjnej, ponieważ jak już podkreślano, skuteczne są tylko metody opracowane w ostatnim okresie i tylko w warunkach polskich. Z satysfakcją autor opracowania przyjął fakt, iż od 2007 roku problem kontynuacji działalności jednostki gospodarczej wraz ze wskazaniem modeli ostrzegających przed upadłością, stał się częścią obligatoryjnego szkolenia dla polskich biegłych rewidentów. Projektując i oceniając efektywność tych rozwiązań niezbędnym jest przeprowadzenie badań ankietowych wśród biegłych rewidentów na temat aktualnego wykorzystania metod i procedur analizy finansowej i planowania finansowego w procesie badania sprawozdania finansowego. 225

226 Rozdział 5 Ocena wykorzystania planów finansowych w pracy polskich biegłych rewidentów w świetle badań empirycznych 5.1 Koncepcje badań empirycznych Głównym celem pracy jest uporządkowanie i usystematyzowanie wiedzy na temat wykorzystania planowania finansowego w ocenie możliwości kontynuacji działalności dokonywanej przez biegłego rewidenta, co ma istotny wpływ na ryzyko badania, a także weryfikacja praktyczna tego zagadnienia. Wybór ten podyktowany jest faktem obowiązku oceny zagrożeń kontynuacji działalności każdej jednostki gospodarczej w trakcie badania sprawozdania finansowego, co wydaje się znacznie łatwiejsze pod warunkiem skorzystania z planów finansowych sporządzonych przez badaną jednostkę. Weryfikacja praktyczna tego zagadnienia pozwoli odpowiedzieć na pytanie o stopień wykorzystania planów finansowych w pracy polskich biegłych rewidentów. W pracy poddano weryfikacji następujące szczegółowe hipotezy badawcze: specyfika badania sprawozdań finansowych jest przesłanką wprowadzenia w obszar badawczy wielkości planistycznych, głównym powodem zagrożeń kontynuacji działalności dla badanej jednostki są przyczyny finansowe, biegli rewidenci w ocenie możliwości kontynuacji działalności wykorzystują głównie analizę wskaźnikową, prawidłowo sporządzony przez badaną jednostkę plan finansowy jest istotnym elementem uzupełniającym ocenę możliwości kontynuacji działalności dokonaną metodami analizy finansowej, oceniając przygotowane plany finansowe biegli rewidenci korzystają ze wskazówek zawartych w Międzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej. Drugim problemem postawionym w pracy jest wskazanie podziału procedur rewizji finansowej, co pozwoli na wprowadzenie funkcjonalnej struktury rewizji. Podjęty temat ma charakter interdyscyplinarny, stąd niezbędnym źródłem informacji były studia literaturowe z zakresu rewizji finansowej, rachunkowości, sprawozdawczości finansowej oraz prawa i finansów. Informacje pochodzą także z aktów prawnych, norm i wskazówek wykonywania zawodu biegłego rewidenta, Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej oraz Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej. 226

227 Studia krajowej i międzynarodowej literatury fachowej z zakresu rewizji sprawozdań finansowych oraz rachunkowości pozwoliły wskazać współczesne trendy w zakresie wykorzystania informacji planowanych w ocenie kontynuacji działalności przez biegłych rewidentów. Istotnym źródłem wiedzy były też spotkania z biegłymi rewidentami podczas Dorocznych Konferencji Audytingu, corocznych szkoleń obligatoryjnych dla biegłych rewidentów oraz konferencji naukowych. Weryfikacja wykorzystania planów finansowych w pracy biegłych rewidentów może zostać wykonana poprzez: sprawdzenie wykorzystania przez biegłych rewidentów planów w jednostkach podlegających badaniu, sprawdzenie dokumentacji z badania przechowywanych przez podmioty uprawnione do badania, badania ankietowe wśród biegłych rewidentów przeprowadzających badania sprawozdań finansowych. Dotarcie do planów finansowych sporządzanych przez jednostki gospodarcze jest znacząco utrudnione, ponieważ nie są to dane publikowane. Dodatkowo jednostki gospodarcze w planach na przyszłość zawierają swoje cele zarówno krótkoterminowe jak i strategiczne, które nie powinny zostać ujawnione potencjalnym konkurentom. Dlatego pierwsze ze źródeł dotarcia do materiału badawczego należy odrzucić. Zgodnie z pkt 82 Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta powinien on przez czas badania, do momentu przekazania dokumentacji rewizyjnej do archiwowania przez podmiot uprawniony, zapewnić jej poufność i niedostępność dla osób spoza podmiotu uprawnionego, w imieniu którego przeprowadza badanie. Dokumentacja robocza jest własnością podmiotu uprawnionego do badania, może on jednak przekazywać jej fragmenty lub wyciągi z niej jednostce, która podlegała badaniu. Podmiot uprawniony do badania odpowiada za bezpieczeństwo i poufność przechowywanej dokumentacji. Dodatkowo, jeśli dokumentacja rewizyjna zawiera wiadomości, do których stosuje się postanowienia ustawy z dnia 22 stycznia 1999 roku o ochronie informacji niejawnych, to powinna być ona przekazana w ciągu 30 dni od wyrażenia opinii i raportu za pokwitowaniem do kancelarii tajnej badanego podmiotu, gdzie następnie podlega przechowywaniu. Po zakończeniu badania dokumentacja robocza jest archiwowana przez okres 5 lat od końca od końca roku, w którym nastąpiło wyrażenie opinii. W przypadku likwidacji podmiotu uprawnionego do badania dokumentację rewizyjną przechowuje Krajowa Izba Biegłych Rewidentów lub jej oddział regionalny właściwy terenowo. Dostęp 227

228 do dokumentacji roboczej z badania jest możliwy wyłącznie po uzyskaniu zgody jednostki badanej i biegłego rewidenta przeprowadzającego badanie. Na podstawie przytoczonych przepisów wykazano, iż dotarcie na szerszą skalę do informacji o wykorzystaniu planów finansowych w pracy biegłych rewidentów poprzez analizę dokumentacji z badania nie jest możliwe. Dlatego postanowiono wykorzystać anonimowe badanie ankietowe skierowane do biegłych rewidentów. Jest to jedyna możliwość obiektywnego zweryfikowania tez postawionych w niniejszej pracy. Wzór wykorzystanej ankiety zawiera aneks do niniejszej pracy. 5.2 Prezentacja metody badawczej i próby badawczej Badania ankietowe to metoda gromadzenia danych pierwotnych polegająca na zbieraniu odpowiedzi od wybranych osób na opracowane uprzednio pytania. W tym celu wykorzystuje się kwestionariusz, czyli zbiór odpowiednio zaprojektowanych i ułożonych pytań, które mają być zadane badanym respondentom. Wyróżnić możemy dwa rodzaje kwestionariuszy: kwestionariusz ankietowy, który jest wypełniany przez respondenta i kwestionariusz wywiadu, w których ankieter odczytuje pytania z kwestionariusza i zaznacza na nim odpowiedzi udzielone przez respondenta. 365 Pozyskanie danych za pomocą ankiety spełnia wiele istotnych funkcji: 366 ułatwia prowadzenie badania, zapewniając jego odpowiedni kształt i strukturę, sprawia, iż badanie jest ciekawe i stymulujące dla respondenta, pomaga utrzymać dyscyplinę badania dzięki zadaniu wszystkich pytań i we właściwej kolejności, wspomaga pamięć respondenta, dzięki zastosowaniu jasnych i odpowiednio uporządkowanych pytań ułatwia pracę ankietera, usprawnia zbieranie danych i ich późniejsze usystematyzowanie. Usytuowanie kwestionariusza w podejmowanym procesie badawczym przedstawia szczegółowo schemat Metody badań socjologicznych pod redakcją S. Nowaka, PWN, Warszawa 1965, s Badania marketingowe, teoria i praktyka pod redakcją K. Mazurek Łopacińska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s

229 Podziału ankiet można dokonać według różnorakich kryteriów. Na potrzeby projektowanego badania warto wskazać kryterium zasięgu badań. Pozwala ona na podział badań ankietowych na badania pełne (wyczerpujące), czyli obejmujące wszystkie jednostki w badanej zbiorowości oraz niepełne (niewyczerpujące), które obejmują wyłącznie wybrane jednostki zbiorowości. Drugim kryterium podziału badań ankietowych jest sposób doboru respondentów, który prowadzi do wyróżnienia: 367 badań reprezentacyjnych, w których próbka jest statystyczną reprezentacją badanej zbiorowości, quasi reprezentacyjne, w których badana zbiorowość spełnia wymagania metody reprezentacyjnej wyłącznie pod pewnymi względami, zbiorowości incydentalnych (przypadkowych), gdzie respondentami stają się przypadkowo wybrani respondenci. Schemat 5.1 Miejsce kwestionariusza w procesie badawczym Etap projektowania badania Potrzeby informacyjne decydentów Problem badawczy Formułowanie hipotez Etap budowy i zastosowania kwestionariusza Pytania szczegółowe Zbieranie odpowiedzi Etap tworzenia informacji Analiza danych Sprawdzanie hipotez Informacje dla decydentów Źródło: S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, op. cit., s Tamże, s

230 Kolejne kryterium klasyfikacji badań ankietowych to metoda kontaktowania się z respondentami, która prowadzi do wyróżnienia badań: 368 ustnych (bezpośrednich) przeprowadzanych bezpośrednio przez ankieterów na podstawie kwestionariusza, telefonicznych dane do kwestionariusza zbierane są podczas rozmowy telefonicznej, pocztowe polegające na wysłaniu kwestionariuszy do wybranych respondentów, prasowe w których kwestionariusz zostaje opublikowany na łamach prasy lub dołączony w formie osobnej ulotki, rozdawane wybranym lub przypadkowym osobom do samodzielnego wypełnienia, internetowe przygotowywane za pomocą komputera z dostępem do internetu. Zastosowanie odpowiedniej procedury badania ankietowego gwarantuje właściwe przygotowanie, przebieg i wiarygodność tego badania. Poszczególne etapy tej procedury przedstawia schemat 5.2. W pierwszym etapie badania ankietowego sformułowano cel, któremu służy to badanie. Jest nim odpowiedź na hipotezy zawarte w pracy poprzez badania ankietowe wśród biegłych rewidentów. Zbiorowością generalną jest grupa wszystkich polskich biegłych rewidentów. W kolejnym etapie ustalono minimalną wielkość reprezentacyjnej próbki, a określając zasięg badania ankietowego zdecydowano się przeprowadzić badanie częściowe (niepełne). Uwzględniając sposób doboru badanych respondentów projektowane badanie będzie miało cechy badania quasi reprezentacyjnego. Metody doboru jednostek do próby możemy podzielić na losowe i nielosowe (celowe). Najpopularniejsze metody losowe to dobór losowy prosty (nieograniczony), dobór warstwowy czy dobór wielostopniowy. Wśród metod doboru celowego wyróżnić można dobór jednostek typowych, dobór proporcjonalny (kwotowy), dobór metodą eliminacji. 369 Zgodnie z danymi na dzień 21 lipca 2009 w rejestrze biegłych rewidentów zamieszczonym na stronie internetowej Krajowej Izby Biegłych Rewidentów 370 znajdowało się osoby. Badaniem ankietowym objęto grupy biegłych rewidentów podczas następujących szkoleń i konferencji: 368 Tamże, s Tamże, s

231 Procedura badania ankietowego Schemat 5.2 Określenie celu, zakresu i charakteru badania Ustalenie minimalnej wielkości próby i metod doboru respondentów Opracowanie planu analizy wyników Opracowanie kwestionariusza Badanie terenowe Weryfikacja uzyskanych informacji Analiza danych Sporządzenie raportu z badania Źródło: Badania marketingowe. Teoria i praktyka, op. cit., s IX Doroczna Konferencja Audytingu, której tematem była Standaryzacja usług biegłego rewidenta w Jachrance k. Warszawy w dniach listopada 2008, która zgromadziła około 400 osób, szkolenie obligatoryjne dla biegłych rewidentów zorganizowane w 2008 roku przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce Oddział Okręgowy Kraków, które obejmowało łącznie 241 osób, szkolenie obligatoryjne dla biegłych rewidentów zorganizowane w 2008 roku przez Krajową Izbę Biegłych Rewidentów Oddział Okręgowy Kraków które obejmowało łącznie 190 osób. 231

232 Łącznie badaniem ankietowym objęto 831 biegłych rewidentów, co stanowi 10,74% badanej zbiorowości. W trakcie badania rozdano 523 ankiety, ponieważ nie wszyscy biegli rewidenci chcieli w niej uczestniczyć. Po przeprowadzonym badaniu zwrócono 267 wypełnionych ankiet, co stanowi 51,05% rozdanych ankiet. Udział biegłych rewidentów uczestniczących w ankiecie w ogólnej zbiorowości biegłych rewidentów wynosi zatem 3,45%. Podstawą do obliczenia wymaganej liczebności próby było przyjęcie założenia, że jest ona wykorzystywana do szacowania wskaźników struktury (odsetków wskazań wariantów odpowiedzi w konkretnych pytaniach). Jeśli przyjąć, że nie znamy a priori odsetka wskazań odpowiedzi w żadnym pytaniu /np. z wcześniejszy badań pilotażowych/, to liczebność próby można ustalić posługując się wzorem: 371 gdzie: u n 2 4d 2 1 u α kwantyl rozkładu normalnego obliczony dla poziomu istotności α, d- maksymalny błąd szacunku odsetka wskazań odpowiedzi, na jaki się godzimy. Symbol [x], to cecha liczby, czyli największa liczba całkowita nie większa od x. W większości badań statystycznych poziom istotności α przyjmuje się równy 0,05 i taki też przyjęto w obliczeniach. W tabeli 5.1 podano wielkości minimalnej liczebności próby w zależności od przyjętego błędu estymacji odsetków wskazań odpowiedzi, na jaki się godzimy. Zakres błędu ustalono pomiędzy 1%-10%. Stąd wynika, że ostateczna minimalna liczebność próby przyjęta w badaniach (liczba zwróconych ankiet) będzie akceptowalna, gdy błąd estymacji odsetka wskazań wariantów odpowiedzi w pytaniu będzie na poziomie około 6%. W etapie opracowania planu analizy wyników zestawiono zagadnienia wynikające z przyjętych hipotez, które następnie posłużyły do sformułowania analitycznych zagadnień badawczych i wskazaniu danych, które planuje się uzyskać w wyniku badania. W etapie tym dokonano także oceny możliwych do uzyskania wyników i odrzucono te z nich, które w niewielkim stopniu wzbogacały planowane badanie. Kolejnym etapem stało się opracowanie kwestionariusza, który w jak największym stopniu miał przyczynić się do uzyskania rzetelnych i wiarygodnych odpowiedzi. Postanowiono, iż ankieta będzie 371 M. Sobczyk, Statystyka. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s

233 anonimowa, ponieważ przyczynia się to do uzyskania prawdziwych i wyczerpujących odpowiedzi. Tabela 5.1 Minimalna liczebność próby w zależności od błędu estymacji Błąd estymacji Liczebność próby 1,00% ,00% ,00% ,00% 601 5,00% 385 6,00% 267 7,00% 196 8,00% 151 9,00% ,00% 97 W części wstępnej ankiety zwięźle przedstawiono jej cel i autora, co miało prowadzić do podniesienia zaufania respondentów i przyczynić się do zwiększenia wskaźnika jej zwrotu. Na etapie tym zdecydowano także o zrezygnowaniu z metryczki respondenta uznając, iż płeć czy wiek nie ma znaczenia dla uzyskiwanych odpowiedzi. Zabieg ten przyczynił się do zmniejszenia liczebności zadanych pytań, co z pewnością przełożyło się na wysoki wskaźnik zwrotu ankiety. Skoncentrowano się zatem na zadaniu pytań merytorycznych dotyczących istoty sprawy, której poświecona została ankieta. 372 Przyjmując za kryterium podziału pytań ankietowych swobodę udzielania odpowiedzi wyróżnić możemy następujące rodzaje pytań: 373 pytania otwarte, w których respondent ma całkowitą swobodę udzielenia odpowiedzi; pytania tego typu utrudniają jednak opracowanie wyników w syntetycznej formie, pytania zamknięte, które przewidują ustaloną z góry listę odpowiedzi, podlegających wyborowi przez respondenta, listy spisy, stosowane w przypadku wielowariantowych odpowiedzi, których może nie pamiętać respondent; listy takie dołączane są do kwestionariusza, 372 Badania marketingowe, teoria i praktyka, op.cit., s Tamże, s

234 pytania filtrujące, które mają za zadania wyeliminować respondentów, których nie dotyczy badany problem lub którzy nie mają w tym temacie nic do powiedzenia. Wśród grupy pytań zamkniętych dodatkowo wyróżnić można: 374 alternatywne, czyli najprostszy rodzaj pytania zamkniętego, w którym udzielić można wyłącznie jednej z dwóch wykluczających się nawzajem odpowiedzi, kafeteria zamknięta, w której respondent dokonać ma wyboru z ograniczonej liczby możliwych odpowiedzi, kafeteria półotwarta, w której dodatkowo dopuszcza się udzielenie innej odpowiedzi przez respondenta, poza grupą odpowiedzi wskazaną w ankiecie, pytania skale, za pomocą których można zweryfikować stopień lub natężenie badanego zjawiska. Konstruując pytania ankiety warto posłużyć się także ogólnymi doświadczeniami zgromadzonymi w toku badań ankietowych przeprowadzanych przez innych badaczy. Zasady te można syntetycznie przedstawić w następujący sposób: 375 pytania kwestionariusza należy uporządkować we właściwej kolejności; psychologiczna kolejność pytań powinna odpowiadać potrzebom i właściwościom respondenta, co przyczynia się do udzielenia odpowiedzi; kolejność logiczna powinna natomiast odpowiadać cechą autora badania; w praktyce oznacza to, iż pierwsze pytanie kwestionariusza powinno być łatwe i wzbudzić zainteresowanie respondenta, następnie należy przechodzić od pytań najłatwiejszych do najtrudniejszych oraz zachować związek między pytaniami, który będzie wzmacniał zainteresowanie respondenta i przygotowywał go do kolejnych pytań, w pytaniu należy poruszać wyłącznie jedną sprawę; na przykład zadając pytanie Czy modele analizy dyskryminacyjnej są łatwym i przydatnym narzędziem oceny kontynuacji działalności? respondent może mieć dylemat, jak odpowiedzieć jednoznacznie twierdząco lub przecząco, jeśli uważa, że metody te nie są łatwe, ale przydatne, pytania powinny dotyczyć zdarzeń, które respondenci mogą sobie przypomnieć; nie należy poruszać faktów z odległej przeszłości lub zagadnień trudnych do sprecyzowania, nie należy oczekiwać uogólnień w odpowiedziach na zadane pytania; wynika to z faktu, iż respondenci lepiej pamiętają fakty szczegółowe, a uogólnienia wymagają 374 Tamże. 375 Tamże, s

235 podsumowania wszystkich lub części faktów, co może być dla respondenta uciążliwe, pytania należy formułować w sposób zrozumiały dla każdego respondenta, unikając sformułowań niejasnych, wieloznacznych czy używania skomplikowanej terminologii, powinno unikać się pytań sugerujących, które naprowadzają badanego respondenta na odpowiedzi spodziewane przez ankietera; należy unikać używania sformułowań kojarzących się zdecydowanie pozytywnie lub negatywnie, a w pytaniach zamkniętych przewidzieć wszystkie możliwe warianty odpowiedzi, nie należy zadawać pytań kłopotliwych dla respondenta; często przykładem może tu być pytanie o dochody, układ i prezentacja graficzna ankiety powinny usprawnić udzielenie odpowiedzi; poszczególne pytania powinny być oddzielone, układ graficzny powinien być atrakcyjny i przyciągający wzrok, należy stosować różnego rodzaju konstrukcję pytań, aby utrzymać zainteresowanie respondenta, na końcu ankiety należy zamieścić podziękowanie za trud wniesiony w jej wypełnienie. Po przeprowadzeniu badania ankietowego na wybranej grupie biegłych rewidentów nastąpiła weryfikacja uzyskanych odpowiedzi pod względem formalnym i merytorycznym. Weryfikacja formalna polegała na skontrolowaniu ilości i kompletności zwróconych ankiet oraz kompletności udzielonych odpowiedzi. W części ankiet stwierdzono przypadki udzielenia kilku odpowiedzi, choć instrukcja przewidywała udzielenie wyłącznie jednej, najbardziej właściwej. Postanowiono wykorzystać je także w opracowaniu wyników uznając, iż respondent z jednakowym stopniem prawdopodobieństwa chciał wskazać dwie lub więcej odpowiedzi. Na część pytań niektórzy respondenci nie odpowiedzieli wcale, ale do opracowania wyników badania postanowiono wykorzystać te pytania, na które odpowiedzi padły. Opracowując wyniki ankiety w pytaniach kafeteryjnych zestawiono wszystkie uzyskane odpowiedzi, udzielone dodatkowo przez respondentów. Weryfikacja merytoryczna miała wyodrębnić i odrzucić ankiety wypełnione niedbale lub niepoważnie. W badanej próbce nie stwierdzono takich przypadków. W kolejnym etapie zestawiono w arkuszu kalkulacyjnym Excel odpowiedzi uzyskane na poszczególne pytania i poddano je obróbce statystycznej. Ostatnim etapem było 235

236 sporządzenie raportu z przeprowadzonego badania ankietowego, który wraz z wnioskami zamieszczono poniżej. 5.3 Wyniki badań empirycznych W wyniku analizy odpowiedzi udzielonych na zadane w ankiecie 23 pytania uzyskano następujące wyniki: 1. Czy jednostki badane przez Panią/Pana przygotowują plany na przyszłość? a. tak, b. nie proszę przejść do pytania 17, c. nigdy nie pytałem o plany proszę przejść do pytania 17. Odpowiedzi twierdzącej na powyższe pytanie udzieliło 187 osób co stanowi 70,6% ogółu odpowiedzi, 66 osób stwierdziło, iż jednostki badane nie sporządzają planów, co stanowi 24,9% ogółu, zaś 12 osób nigdy nie pytało o plany. Na powyższej podstawie można stwierdzić, iż zdecydowana większość podmiotów badanych przygotowuje plany na przyszłość, mogą więc one zostać wykorzystane w trakcie badania. 236

237 2. Jaki udział procentowy w ogólnej liczbie podmiotów badanych stanowią jednostki przygotowujące plany na przyszłość? Rozkład deklarowanych odsetków badanych jednostek, które przygotowują plany na przyszłość przedstawia wykres 5.1, zaś w tabeli 5.2 przedstawiono charakterystyki liczbowe w rozkładzie deklarowanych odsetków badanych jednostek, które przygotowują plany na przyszłość Wykres 5.1 Rozkład deklarowanych odsetków badanych jednostek, które przygotowują plany na przyszłość Liczba wskazań przez biegłych rewidentów % 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 110% Udział procentowy badanych jednostek Tabela 5.2 Charakterystyki liczbowe w rozkładzie deklarowanych odsetków badanych jednostek, które przygotowują plany na przyszłość CHARAKERYSTYKA WARTOŚĆ LICZBOWA Średnia 58,63% Błąd standardowy 2,12% Mediana 60,00% 237

238 Kwartyl dolny 33,00% Kwartyl górny 80,00% Rozstęp 99,00% Odchylenie standardowe 28,01% Współczynnik zmienności 47,78% Kurtoza -1,03 Skośność -0,22 Minimum 1,00% Maksimum 100,00% Według ankietowanych biegłych rewidentów przeciętny odsetek jednostek, które przygotowują plany na przyszłość wynosi 58,63%. Wskazywane przez ankietowanych biegłych rewidentów odsetki jednostek przygotowujących plany na przyszłość różnią się od średniego odsetka o około 28,01 punktów procentowych (odchylenie standardowe). Odchylenie standardowe stanowi około 47,78% przeciętnego odsetka wskazywanych jednostek, co świadczy o dość dużym zróżnicowaniu udziałów procentowych wyróżnionych jednostek w całkowitej liczbie badanych jednostek (współczynnik zmienności przekracza 20%). Wartość mediany równa 60% oznacza, iż połowa ankietowanych biegłych rewidentów twierdzi, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najwyżej 60%, a druga połowa biegłych rewidentów jest zdania, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najmniej 60%. Wartość kwartyla dolnego równa 33% oznacza, że 25% ankietowanych biegłych rewidentów twierdzi, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najwyżej 33%, a 75% biegłych rewidentów jest zdania, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najmniej 33%. Wartość kwartyla górnego równa 80% oznacza, że 75% ankietowanych biegłych rewidentów twierdzi, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najwyżej 80%, a 25% biegłych rewidentów jest zdania, że odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość wynosi co najmniej 80%. Wartość współczynnika skośności równa 0,22 świadczy o tym, że większość ankietowanych biegłych rewidentów wskazuje wyższy odsetek jednostek przygotowujących plany na przyszłość niż wynosi przeciętny odsetek takich jednostek (ujemna asymetria w rozkładzie wyróżnionych jednostek). Ujemna 238

239 wartość kurtozy (-1,03) świadczy o tym, że rozkład w jednostek przygotowujących plany na przyszłość jest bardziej spłaszczony niż rozkład normalny. 3. W jakich formach prowadzenia działalności najczęściej spotkać można plany na przyszłość? a. spółka akcyjna, b. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, c. spółka osobowa, d. spółka cywilna lub jednoosobowa działalność gospodarcza, e. spółdzielnia, f. przedsiębiorstwo państwowe. Najczęściej plany na przyszłość sporządzają: spółki akcyjne 154 odpowiedzi, co stanowi 43,1% ogółu, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością 100 odpowiedzi, co stanowi 28,0% ogółu oraz przedsiębiorstwa państwowe 55 odpowiedzi, co stanowi 15,4% ogółu. Znacznie rzadziej spotkać można plany w spółdzielniach 31 odpowiedzi, co stanowi 8,7% ogółu, spółkach osobowych 9 odpowiedzi, co stanowi 2,5% ogółu i spółkach cywilnych czy jednoosobowej działalności gospodarczej 8 odpowiedzi, co stanowi 2,2% ogółu. Analizując odpowiedzi udzielone na powyższe pytanie należy stwierdzić, iż plany najczęściej sporządzane są w jednostkach, których forma prawna przeznaczona jest do prowadzenia działalności w większej skali, i one też najczęściej podlegają badaniu. 239

240 4. W jakich typach jednostek najczęściej spotkać można plany? a. produkcyjnych, b. handlowych, c. usługowych. Analizując profil działalności jednostek w których biegli rewidenci najczęściej spotykają się z planami na przyszłość stwierdzić należy, iż zdecydowanie przodują tu jednostki produkcyjne 170 odpowiedzi, co stanowi 68,3% ogółu. Pozostałe dwa typy działalności uzyskały niemal identyczne wyniki. Jednostki prowadzące działalność usługową 40 odpowiedzi, co stanowi 16,1% ogółu, zaś prowadzące działalność handlową 39 odpowiedzi, co stanowi 15,7% ogółu. 240

241 5. Jaki okres przyszłości najczęściej objęty jest planem? a. do 1 roku, b. od 1 roku do 3 lat, c. od 3 lat do 5 lat, d. powyżej 5 lat. Poddając analizie czasokres objęty planem należy stwierdzić, iż jednostki najczęściej stosują planowanie krótko- i średnioterminowe. Najczęściej czasokres objęty planem to okres od 1 roku do 3 lat 105 odpowiedzi, co stanowi 47,3% ogółu, oraz okres do 1 roku 96 odpowiedzi, co stanowi 43,2% ogółu. Jedynie 8,1% jednostek przygotowuje plany na okres od 3 do 5 lat, zaś tylko 1,4% na okres powyżej 5 lat. Czasokres objęty planowaniem wyczerpuje zatem potrzeby biegłego rewidenta, który ma wypowiedzieć się na temat możliwości kontynuacji działalności na okres najbliższych 12 miesięcy. 241

242 6. Kto jest najczęściej odpowiedzialny w jednostce za przygotowanie planów na przyszłość? a. Dyrektor finansowy, b. Główny księgowy, c. wyodrębniona komórka wewnętrzna. Za przygotowanie planów odpowiada najczęściej Dyrektor finansowy 155 odpowiedzi, co stanowi 68,9% ogółu, główny księgowy 48 odpowiedzi, co stanowi 21,3% ogółu. Wyspecjalizowana komórka wewnętrzna odpowiada za przygotowanie planów jedynie w 9,8% przypadków (22 odpowiedzi). Analizując udzielone odpowiedzi należy stwierdzić, iż w niewielu przypadkach w jednostkach wyodrębnia się wyspecjalizowane komórki wewnętrzne, których zadaniem jest przygotowanie planów na przyszłość. Najczęściej zadania te powierza się kierownikom działów finansowo księgowych. 242

243 7. Co najczęściej obejmuje plan na przyszłość? a. całościowe sprawozdanie finansowe pro forma, b. wybrane elementy sprawozdania finansowego, c. wybrane części działalności jednostki. Jednostki najczęściej przygotowują plany, które obejmują wybrane części działalności jednostki 80 odpowiedzi, co stanowi 37,7% ogółu, oraz wybrane elementy sprawozdania finansowego 74 odpowiedzi, co stanowi 34,9%. Całościowe sprawozdanie finansowe przygotowuje jedynie 27,4% jednostek (58 odpowiedzi). Stwierdzić zatem należy, iż jednostki badane przez biegłych rewidentów uczestniczących w ankiecie obejmują planem jedynie wycinek swej działalności i analizują tylko niektóre aspekty prowadzonej działalności. Wydaje się zatem, iż pozostaje tu duże pole na dalszą poprawę sytuacji. Zdaniem autora ankiety, celowym wydaje się objęcie planem całości działalności i przygotowanie całego sprawozdania finansowego pro-forma. Pozwala to zaplanować i objąć kontrolą wszystkie aspekty prowadzonej działalności. 243

244 8. Czy planowanie ma charakter: a. procesu jednorazowego, który polega na jednokrotnym opracowaniu planu na dłuższy okres czasu, b. procesu ciągłego tzw. planowanie kroczące, które polega na ciągłej aktualizacji planów sporządzanych dla kolejnych okresów. W 67,3% jednostek planowanie polega na ciągłej aktualizacji planów sporządzanych dla kolejnych okresów, bazując na kolejno uzyskiwanych informacjach. Pozostałe 32,7% jednostek opracowuje plany i następnie ich nie weryfikuje. Wyniki uzyskane w tym pytaniu należy uznać za satysfakcjonujące, większość jednostek traktuje proces planowania jako działanie ciągłe. 244

245 9. Czy proces planowania jest działaniem sformalizowanym? a. tak w jednostce jest opracowana i stosowana procedura przygotowania planu działania w przyszłości, b. tak jednostka wdrożyła system controlingu, c. nie plan jest opracowany ad hoc. Analizując proces przygotowania planów na przyszłość należy stwierdzić, iż w większości jednostek została opracowana i wdrożona odpowiednia procedura w tym zakresie 107 odpowiedzi, co stanowi 51,2% ogółu, a w 22% jednostek wdrożono proces controlingu. W pozostałych 26,8% jednostek przygotowanie planu to działanie ad hoc. Pozytywnie ocenić należy fakt, iż większość badanych jednostek traktuje planowanie jako działanie zaplanowane i sformalizowane. 245

246 10. Proszę wskazać najczęstszą metodę opracowania planu stosowaną przez jednostki: a. modele ekonometryczne, b. burza mózgów, c. metoda delficka, d. badania ankietowe, e. inne Najczęściej wybieraną metodą opracowania planu są modele ekonometryczne 102 odpowiedzi, co stanowi 50,5% ogółu. Popularna wydaje się także burza mózgów 51 odpowiedzi, co stanowi 25,2% ogółu, a także inne metody 38 odpowiedzi, co stanowi 18,8% ogółu. Metody występujące rzadko należy wskazać metodę delficką 6 odpowiedzi, czy badania ankietowe 5 odpowiedzi. Wśród innych metod, które stanowiły 18,8% ankietowani sugerowali opracowanie planu: w oparciu o wykonanie lat ubiegłych, w oparciu o założenia Zarządu i Komórek Organizacyjnych (dział handlowy, działy produkcyjne, itd.), na podstawie oczekiwań co do rynku, szczegółowa identyfikacja przychodów i kosztów na bazie aktywności możliwej do zrealizowania, dane narzucane przez grupę kapitałową, rozpoznanie trendów, udział osób odpowiedzialnych za dany element planu (np.: dział sprzedaży, dział kosztów ogólnych), na osnowie podpisanych umów sprzedaży z prognozą kształtowania się cen rynkowych, plan technicznoekonomiczny w oparciu o portfel zamówień, zamówienia, zakupy, dane makroekonomiczne, ekstrapolacja przeszłości, na podstawie przewidywanej realizacji produkcji, metoda statystyczno-analityczna dotycząca danych z lat ubiegłych i propozycji na rok następny, pobożne życzenia, szacunek, prognozowanie, oraz metody mieszane. Widać wyraźnie, iż jednostki gospodarcze korzystają z metod starszych, dobrze znanych. Wskazanym jest zatem popularyzowanie bieżącego dorobku planowania finansowego, co powinno przyczynić się do poprawy jakości opracowywanych planów na przyszłość. 246

247 11. Czy jednostka dokonuje analizy odchyleń wykonania od planu i wykorzystuje jej wyniki w bieżącej działalności? a. tak, b. nie. Według danych posiadanych przez ankietowanych biegłych rewidentów aż 91,5% badanych jednostek dokonuje analizy odchyleń wykonania od planu i wykorzystuje otrzymane wyniki w prowadzeniu bieżącej działalności. Należy uznać to za zjawisko korzystne, pozwalające bardziej efektywnie prowadzić działalność badanym jednostkom. 247

248 12. Czy podczas badania sprawozdania finansowego korzysta Pani/Pan z planów na przyszłość przygotowanych przez jednostkę? a. tak proszę przejść do pytania nr 14, b. nie proszę przejść do pytania nr 13. W 79,8% przypadków biegli rewidenci biorący udział w ankiecie wykorzystują w badaniu plany na przyszłość przygotowane przez badane jednostki, zaś 20,2% biegłych rewidentów nie wykorzystuje planów w trakcie swojej pracy. Wyniki uzyskany w tym pytaniu należy uznać za satysfakcjonujący i jednoznacznie podkreślić należy, iż wykorzystanie planów finansowych jest normalną praktyką w pracy zdecydowanej większości biegłych rewidentów. 248

249 13. Dlaczego nie korzysta Pani/Pan z planów przygotowanych przez jednostki? a. ponieważ nie są one przydatne w badaniu sprawozdania finansowego, b. ponieważ nie są one wiarygodne, c. z braku czasu podczas badania, d. inne W grupie biegłych rewidentów którzy nie korzystają z planów przygotowanych przez badane jednostki: 39,6% stwierdziło, iż nie są one przydatne podczas badania, 24,5% podważa ich wiarygodność, 24,5% nie korzysta z planów z braku czasu podczas badania. Najmniej liczna grupa biegłych rewidentów, która stanowi 11,3% wskazała inne przyczyny, a mianowicie: odbiorca opinii nie jest tym zainteresowany, nie ma obowiązku, gdy jest zagrożenie kontynuacji działalności wtedy korzystam z planów, nie spełniają one wymogów formalnych i merytorycznych, a tym samym są niewiarygodne jeżeli w ogóle istnieją. Przyczyny niewykorzystywania planów w trakcie badania sprawozdań finansowych uzyskane od ankietowanych biegłych rewidentów wskazują, iż nadal pozostaje miejsce do podnoszenia świadomości i doskonalenia wiedzy wśród tej nielicznej grupy biegłych rewidentów. 249

250 14. W jakim celu wykorzystuje Pani/Pan przygotowane plany? a. do oceny wiarygodności sprawozdania finansowego, b. do oceny możliwości kontynuacji działalności, c. do wykrywania nieprawidłowości sprawozdania finansowego, d. inne W grupie biegłych rewidentów którzy decydują się skorzystać z planów przygotowanych przez badane jednostki: 80,2% potwierdziło ich wykorzystanie do oceny możliwości kontynuacji działalności, 11,9% ocenia za ich pomocą wiarygodność sprawozdania finansowego, 5,4% wykrywa za ich pomocą nieprawidłowości sprawozdania finansowego. Najmniej liczna grupa biegłych rewidentów, która stanowi 2,5% wskazała inne cele, a wśród nich: porównanie założeń z rzeczywistością i odniesienie tej kwestii do możliwości kontynuowania działalności, sprawdzenie realizacji procesów wdrożeń i efektów tych wdrożeń, plan obrotów i sald. Bardzo pozytywnym jest fakt wskazania podstawowego celu wykorzystania planów przygotowanych przez badane jednostki przez grupę 80,2% biegłych rewidentów jako narzędzia oceny możliwości kontynuacji działalności. 250

251 15. Dokonując oceny planów jednostki korzysta Pani/Pan: a. ze wskazówek zawartych w Międzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej, b. z norm i wskazówek krajowych, c. z własnego doświadczenia, d. inne Dokonując analizy wykorzystania planów w pracy biegłych rewidentów należy stwierdzić, iż w badanej próbie: 56,0% korzysta w tym zakresie jedynie z własnego doświadczenia, 26,2% w krajowych norm i wskazówek, a jedynie 15,1% biegłych rewidentów ze wskazówek zawartych w Międzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej. Inne źródła wskazało 2,7% ankietowanych podając: regulacje branżowe czy metody mieszane wykorzystujące różne źródła. Odpowiedzi uzyskane w tym pytaniu jednoznacznie wskazują, iż biegli najrzadziej korzystają z najlepiej opracowanych wskazówek zawartych w MSRF. Polskie wskazówki w tym zakresie należy uznać za niewystarczające, co udowodniono w podrozdziale 4.4 niniejszej pracy. 251

252 16. Czy metody rewizji finansowej są przydatne w badaniu planów na przyszłość? a. tak, b. nie. Aż 70,5% ankietowanych biegłych rewidentów uważa, iż metody rewizji finansowej przydatne są zarówno w ocenie retrospektywnej, jak i prospektywnej, pozostałe 29,5% uznaje, iż do oceny planów należy korzystać z innych metod. Wydaje się, że dalsze popularyzowanie wiedzy o zasadach oceny planów finansowych powinno przynieść zwiększenie wskaźnika udziału biegłych rewidentów, którzy do oceny planów stosują metody rewizji finansowej. 252

253 17. Czy w praktyce badania występują rozbieżności w ocenie możliwości kontynuacji działalności pomiędzy kierownictwem jednostki a biegłym rewidentem? a. tak, b. nie. W ankietowanej grupie biegłych rewidentów 58,7% stwierdziło występowanie różnic zdań dotyczących kontynuacji działalności pomiędzy kierownictwem badanej jednostki a biegłym rewidentem. Pozostałe 41,3% nie potwierdza tej hipotezy. Jak widać znaczący odsetek biegłych rewidentów w trakcie swej pracy inaczej ocenia możliwość kontynuacji działania przez badaną jednostkę niż jej kierownictwo. 253

254 18. Czy zdarzyło się Pani/Panu wydać opinię inną niż bez zastrzeżeń w związku z zagrożeniem kontynuacji działalności? a. tak, b. nie. Ponad połowa ankietowanych biegłych rewidentów (51,3%) wydała opinię inną niż bez zastrzeżeń w związku z zagrożeniem kontynuacji działalności przez badaną jednostkę. Odpowiedź udzielona na to pytanie jednoznacznie wskazuje, iż każdy biegły rewidenta ma szanse spotkać się z problemem oceny możliwości kontynuacji działalności w swojej pracy. 254

255 19. Jeśli występowało zagrożenie kontynuacji działalności to najczęściej: a. wydano opinię z objaśnieniem, b. wydano opinię z zastrzeżeniem, c. wydano opinię negatywną, d. odmówiono wydania opinii. W przypadku występowania zagrożenia kontynuacji działalności biegły rewident wydawał najczęściej: opinię z zastrzeżeniem 52,1% przypadków, opinię z objaśnieniem 36,5% przypadków, opinię negatywną 7,6% przypadków, odmówił wydania opinii 3,8% przypadków. Najczęściej występująca w tym pytaniu opinia z zastrzeżeniem wydawana jest w przypadku, gdy jednostka nie informuje lub informuje w sposób niepełny w sprawozdaniu finansowym o poważnych zagrożeniach dla kontynuacji działalności. 255

256 20. Jaka jest Pani/Pana zdaniem najczęstsza przyczyna upadłości jednostek w warunkach polskich? a. przyczyny finansowe (problemy z płynnością, rentownością, niekorzystnym kształtowaniem się podstawowych wskaźników finansowych), b. przyczyny operacyjne (związane z wewnętrzną sytuacją organizacyjną i otoczeniem zewnętrznym), c. inne. Najczęstsza przyczyna upadku badanych jednostek to według ankietowanej grupy biegłych rewidentów przyczyna finansowa 72,8% odpowiedzi. Na drugim miejscu wskazano przyczyny operacyjne 24,4% odpowiedzi. Pozostałe 2,8% odpowiedzi jako główną przyczynę upadku wskazuje: przyczyny właścicielskie - działania na szkodę spółki przez zarząd lub niektórych wspólników, to co w tej chwili obserwujemy na międzynarodowych rynkach, brak jasnych przepisów prawnych pozwalających na dowolną interpretację Urzędów Skarbowych, politykę państwa, która nie chroni gospodarki krajowej, brak ochrony rynków producenta, złe zarządzanie, kształtowanie się rynku zbytu. Część z tej grupy uważa także, że trudno wskazać najczęstszą przyczynę. 256

257 21. Jaką metodę wykorzystuje Pani/Pan najczęściej do oceny możliwości kontynuacji działalności przez jednostkę? a. analiza wskaźnikowa, b. model Altmana, c. model Hołdy (funkcja Z H ), d. model S. Sojaka i B. Sawickiego, e. model B. Prusaka, f. model poznański (M. Hamrola, B. Czajki, M. Piechockiego), g. funkcje logitowe, h. metody neuronowe, i. drzewa decyzyjne, j. inne. Przeprowadzone badanie jasno wskazują, iż najczęstszą metodą oceny możliwości kontynuacji działalności przez badane jednostki jest analiza wskaźnikowa, jako podstawową metodę wskazało ją aż 61,2% ankietowanych biegłych rewidentów. Kolejne miejsce przypadło modelowi Altmana 21% uzyskanych odpowiedzi, 9,8% modelowi Hołdy. Pozostałe metody uzyskały wyniki poniżej 2%. Wśród metod innych niż wymienione w pytaniu ankietowani biegli rewidenci wskazali: ocenę sytuacji jednostki na podstawie badania + ewentualnych zdarzeń po dniu bilansowym, własne analizy otoczenia i sytuacji jednostki, rozmowy, ocena portfela zamówień, ocena planów działalności, porównania w czasie, ustalenie przyczyn strat, najnowsze modele dyskryminacyjne i logitowe A. Hołdy, zdroworozsądkową ocenę sytuacji (np. ocena nieudolność kierownictwa jednostki), analizę realizacji planu, umowy, zamówienia. Widać wyraźnie, iż ankietowani biegli rewidenci nie wykorzystują w pełni narzędzi współczesnej analizy finansowej. Jak wykazano we wcześniejszym rozdziale pracy jedynie wykorzystanie modeli opracowanych w warunkach polskich i jedynie w niedalekiej przyszłości daje satysfakcjonujące wyniki. Dlatego też korzystanie jedynie z analizy wskaźnikowej, czy modelu Altmana opracowanego w 1968 roku dla warunków gospodarki amerykańskiej nie jest rozwiązaniem właściwym. Problem ten dostrzega także Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, która od 2007 roku wprowadziła ten problem do szkolenia obligatoryjnego dla biegłych rewidentów. 257

258 258

259 22. Czy plany finansowe powinny stanowić narzędzie oceny możliwości kontynuacji działalności? a. tak powinny być elementem podstawowym tej oceny, b. tak ale powinny stanowić element uzupełniający ocenę dokonaną inny metodami, c. nie nie są one przydatne w tej ocenie. Ankietowani biegli rewidenci uznali w większości, iż plany finansowe powinny stanowić element uzupełniający ocenę możliwości kontynuacji działalności dokonaną innymi metodami 76,5% uzyskanych odpowiedzi. Pozostałe 18,7% uznaje plany za element podstawowy tej oceny. Jedynie 4,9% ankietowanych uznaje, iż plany nie są przydatne w trakcie dokonywania tej oceny. Uzyskane w tej części wyniki należy przyjąć z satysfakcją, polscy biegli rewidenci widzą potrzebę wykorzystania planów przygotowywanych przez badane jednostki do oceny kontynuacji działalności. 259

260 23. Czy zapisy dotyczące wykorzystania planów finansowych przez biegłych rewidentów powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w przepisach prawa dotyczących badania sprawozdań finansowych? a. nie wystarczą obecne regulacje, b. tak powinny stanowić część norm wykonywania zawodu, c. tak powinny zostać wydane wskazówki w tym zakresie. Ponad połowa ankietowanych biegłych rewidentów uważa, iż wystarczające są obecne regulacje dotyczące zasad wykorzystania planów finansowych w ich pracy. Grupa 31,8% biegłych rewidentów uważa, iż celowym byłoby wydanie w tym zakresie odpowiednich wskazówek. Pozostałe 15,5% uważa tematykę planowania za tak istotną, iż powinna ona stanowić część norm wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Analizując odpowiedzi udzielone na to pytanie należy podkreślić, że blisko połowa ankietowanych biegłych rewidentów widzi potrzebę uwzględnienia w regulacjach prawnych badania sprawozdań finansowych aspektu planowania finansowego. 260