Bezpieczeństwo pracy rolników w kontekście zmian wyposażenia w ciągniki rolnicze 5

Transkrypt

1 Tomasz Stawicki 1, Andrzej Grieger 2, Paweł Sędłak 3, Rafał Nowowiejski 4 Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny Bezpieczeństwo pracy rolników w kontekście zmian wyposażenia w ciągniki rolnicze 5 Wprowadzenie W sektorze rolnictwa polskiego, w roku 2014 zawodowo zaangażowanych było około 12% ludności w wieku powyżej 15 roku życia. Znamienne dla prac rolniczych, w szczególności prowadzonych w warunkach gospodarstw indywidualnych, jest występowanie wielu zagrożeń zawodowych. Wynika to z faktu realizacji celów produkcyjnych przy udziale wielu środków technicznych (skomplikowanych pod względem budowy i obsługi, a jednocześnie o różnym stanie technicznym), w dynamicznie zmiennych warunkach otoczenia, przy jednoczesnym częstym braku odpowiednich kwalifikacji i podstawowej wiedzy z zakresu bezpieczeństwa pracy [12]. Powyższe uwarunkowania rzutują na stan bezpieczeństwa w rolnictwie, wskazują na źródła występowania wypadków oraz możliwość ich zaistnienia zarówno w środowisku pracy jak i przebywania rolnika [9]. Uzasadnia to potrzebę podejmowania działań zmierzających do kreowania bezpiecznych warunków pracy, szczególnie w przypadku rolnictwa indywidualnego, które pomimo stosunkowo dużej dynamiki zmian społeczno-gospodarczych wciąż charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem wypadkowości (liczbą zdarzeń wypadkowych na tysiąc zatrudnionych) spośród wszystkich gałęzi gospodarki. Z danych prezentowanych przez KRUS wynika, iż ponad połowa wypadków rolniczych jest wynikiem oddziaływania różnorodnych maszyn i urządzeń, a wśród nich czołowe miejsce zajmują wypadki z udziałem ciągników rolniczych. Specyficznym dla rolnictwa indywidualnego, oprócz wymienionych już czynników, jest brak instytucjonalnego nadzoru nad warunkami wykonywania pracy. O ile w przedsiębiorstwach można wpływać na poziom wykształcenia pracowników, poziom przygotowania zawodowego, kontrolę przepisów bhp, przestrzeganie norm czasu pracy, utrzymanie odpowiedniego stanu technicznego maszyn i urządzeń, o tyle w gospodarstwie indywidualnym odpowiada za to wszystko sam rolnik. Niedostateczne przygotowanie zawodowe rolników, przy braku zasobów finansowych niezbędnych do unowocześniania oraz modernizacji bazy technicznej, są dodatkowymi czynnikami wpływającymi na zagrożenie wypadkowe. Należy podkreślić, że względy ekonomiczne determinują dynamikę wprowadzania maszyn zgodnych z wytycznymi zawartymi w dyrektywie 2006/42/WE (tzw. dyrektywa maszynowa - obowiązująca w Polsce od dnia 29 grudnia 2009 roku),nakładającej na producentów maszyn obowiązek ich oceny z wymaganiami zasadniczymi, w tym również z wymaganiami w zakresie bezpieczeństwa oraz ergonomii użytkowania i obsługiwania [1]. Od kilku lat obserwuje się stopniowy spadek ilości wypadków notowanych przez KRUS. Otwartym pozostaje jednak pytanie na ile przedstawione korzystne zmiany, stanowią wypadkową restrukturyzacji polskiego rolnictwa i jego zaopatrzenia w obiekty techniczne o poprawionych standardach bezpieczeństwa i ergonomii pracy? W opracowaniu podjęto się rozpoznania tego zagadnienia w odniesieniu do pod- 1 dr inż., T. Stawicki, adiunkt, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 2 dr hab. inż., A. Grieger, prof. nadzw., Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 3 dr inż., P. Sędłak, adiunkt, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 4 dr inż., R. Nowowiejski, adiunkt, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 5 Artykuł recenzowany. 1463

2 stawowych środków technicznych stosowanych w produkcji rolniczej województwa zachodniopomorskiego, a mianowicie ciągników rolniczych. Opracowanie oparto o dane statystyczne Urzędu Statystycznego w Szczecinie, dane z bazy Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców (CEPiK) Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, dane KRUS oraz ankiety przeprowadzone w ramach badań własnych gospodarstw województwa zachodniopomorskiego w latach Wypadki w zachodniopomorskim rolnictwie Z danych KRUS dotyczących liczby wypadków w rolnictwie indywidualnym w województwie zachodniopomorskim wynika, że plasuje się ono w czołówce województw o najniższym wskaźniku wypadkowości [3,4,5,6,7,8]. Na rysunku 1 przedstawiono rozkład liczby wypadków zgłoszonych, uznanych jako wypadek rolniczy (zgodnie z obowiązującymi przepisami) oraz liczbę wypłaconych świadczeń pieniężnych w latach Rys. 1. Liczba wypadków w rolnictwie w woj. zachodniopomorskim. Źródło: opracowanie własne wg danych KRUS Na podstawie analizy zaprezentowanych danych oraz danych wypadkowych z lat wcześniejszych objętych ewidencją KRUS można stwierdzić, że liczba zgłoszonych wypadków w okresie zmalała o około 25%, natomiast w stosunku do roku 2004 o około 50%. Średnio w przedstawionym okresie czasu uznano 67,6 % zdarzeń wypadkowych jako zasadne do wypłaty świadczenia finansowego. W ostatnich trzech latach objętych analizą ( ), liczba zgłoszonych i uznanych za wypadki rolnicze oraz wypłaconych świadczeń, utrzymuje się prawie na stałym poziomie. Wyposażenie gospodarstw woj. zachodniopomorskiego w ciągniki rolnicze W tabeli 1 zebrano dane dotyczące zmian liczebności ciągników rolniczych w województwie zachodniopomorskim. Dane te pozwalają stwierdzić, iż liczba ciągników użytkowanych w rolnictwie systematycznie spada, szczególnie dotyczy to gospodarstw indywidualnych. W okresie sześciu lat liczba ciągników w tych gospodarstwach zmniejszyła się o 9756 sztuk, natomiast wzrosła w pozostałych gospodarstwach z 508 sztuk w roku 2008 do 1281 sztuk w 2013 roku. Należy podkreślić, że wykazana 1464

3 zmiana wyposażenia rolnictwa indywidualnego w ciągniki (spadek o niemal 10 tys. sztuk) jest po części spowodowana modyfikacją metodyki ich zliczania, na co wskazują dane prezentowane w tabeli 1. Tab. 1. Liczba ciągników rolniczych w województwie zachodniopomorskim Źródło: opracowanie własne na podstawie [10, 11] ROK CAŁKOWITA LICZBA CIĄGNIKÓW LICZBA CIĄGNIKÓW W GOSPODARSTWACH INDYWIDUALNYCH * ** *Dane powszechnego spisu rolnego ** DANE Z ROKU 2013 NIE OBEJMUJĄ CIĄGNIKÓW UŻYTKOWANYCH U POSIADACZY UŻYTKÓW ROLNYCH NIE PROWADZĄCYCH DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJORAZ W GOSPODARSTWACH PONIŻEJ 1 HA UŻYTKÓW ROLNYCH (ZMIANA DEFINICJI GOSPODARSTWA ROLNEGO). Na rysunku 2 zestawiono udział poszczególnych grup wiekowych ciągników rolniczych rejestrowanych w województwie zachodniopomorskim. Z przedstawionych danych wynika, że po przystąpieniu do UE i uruchomieniu programów pomocowych znacznie wzrosła liczba rejestrowanych ciągników. W roku 2004 zarejestrowano 201 ciągniki, z czego 74 stanowiły ciągniki w wieku do 2 lat. Najwięcej ciągników zarejestrowano w roku 2007 (1373 ciągniki), z czego w pierwszej grupie wiekowej 555 sztuk. W ostatnich pięciu latach liczba rejestrowanych ciągników wahała się od 1004 do 984 sztuk, odpowiednio w 2009 i 2013roku. Od roku 2007 do roku 2013 zarejestrowano w sumie 3878 ciągników z przedziału 0-2 lata, co stanowi 13,3 % wszystkich ciągników użytkowanych w 2013 roku w województwie zachodniopomorskim. W rozpatrywanym okresie, najmniej liczną grupę stanowiły ciągniki rejestrowane w wieku od 3 do 10 lat. Większy obrót używanymi ciągnikami można zaobserwować w grupie wiekowej ciągników starszych niż 20 lat oraz w wieku od 11 do 20 lat. Rys. 2. Liczba rejestrowanych ciągników w woj. zachodniopomorskim z podziałem na przedziały wiekowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CEPiK 1465

4 Logistyka nauka Na rysunku 3. przedstawiono strukturę liczbową ciągników z ich podziałem na maszyny nowe, tj. takie których rok produkcji pokrywa się z rokiem pierwszej rejestracji oraz ciągniki jedno i dwu letnie. Z analizy uzyskanych danych można zaobserwować, że w analizowanym okresie stopniowo wzrasta udział rejestrowanych ciągników 1 i 2 letnich w stosunku do ciągników nowych. W latach udział ich wynosił średnio 24%, natomiast w latach wyniósł średnio 62%. Zaprezentowane dane wskazują na wzrost zainteresowania ciągnikami 1 i 2 letnimi w roku 2013 a ich udział w stosunku do ciągników nowych wyniósł 76% Liczba nowych ciągników Ciągniki 1 i 2 letnie Rys. 3. Ciągniki nowe oraz jedno- i dwuletnie w woj. zachodniopomorskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CEPiK 33% 9% 23% 12% 8% 15% do 5 lat od 5 do 10lat od 10 do 15 lat od 15 do 20 lat od 20 do 30 lat powyżej 30 lat Rys. 4. Wiek ciągników w badanych gospodarstwach woj. zachodniopomorskiego Źródło: opracowanie własne W roku 2010 oraz 2011 przeprowadzono losowe ankiety w wybranych gospodarstwach województwa zachodniopomorskiego. Miały one na celu m.in. ustalenie średniego wieku eksploatowanych ciągników. 1466

5 Ankiety były kierowane do wszystkich grup obszarowych gospodarstw indywidualnych oraz spółek rolnych - łącznie wykonano 149 ankiet. Zebrane i opracowane wyniki dotyczące średniego wieku eksploatowanych ciągników przedstawiono na rysunku 4. Z uzyskanych danych wynika, że ciągniki w wieku do 10 lat stanowiły 20% całej zbadanej populacji, a ciągniki starsze niż 20 lat 42%. Należy podkreślić, że tak duża populacja ciągników starych może wpływać negatywnie na bezpieczeństwo pracy jak również stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego. Analiza ankiet wykazała, że w gospodarstwach o areale poniżej 30 ha użytkowane były ciągniki, których przeciętny wiek przekraczał 20 lat, a wymiana na nowsze modele następowała przez zakupy ciągników kilkuletnich. W przypadku gospodarstw większych średnia wieku eksploatowanych ciągników oscylowała w przedziale od 15 do 17 lat. Stwierdzono, że wraz ze wzrostem wielkości gospodarstwa ilość ciągników wzrastała i w grupie obszarowej od 30 do 100 ha kształtowała się w zakresie od 2 do 5. Przedstawione wyniki korespondują z danymi literaturowymi [11], w których analizowano strukturę wiekową ciągników z gospodarstw rolnych województwa zachodniopomorskiego. Na podstawie analizy ankiet stwierdzono, że w gospodarstwach rolnych o profilu produkcji roślinnej odnowa ciągników postępuje szybciej dotyczy to szczególnie gospodarstw dużych o areale większym od 100 ha, w których rolnicy inwestowali głownie w ciągniki o mocy większej od 100kW. Zaobserwowana dynamika zmian parku maszynowego powiązana jest zapewne ze zmianami w technologii uprawy roślin (uprawa uproszczona), stosowaniem maszyn wieloczynnościowych, agregatów uprawowo siewnych itp. Wypadki z udziałem ciągników rolniczych w woj. zachodniopomorskim Gospodarstwa w rozpatrywanym województwie znacząco się różną pod względem średniego areału uprawianych gruntów rolnych w stosunku do reszty kraju. Średnia wielkość gospodarstwa w 2013 roku wynosiła 30,2 ha i była największa w skali całej Polski, natomiast średnia krajowa wyniosła 10,42 ha. [2] Z już komentowanych danych dotyczących liczby i wieku ciągników wynika, że w województwie zachodniopomorskim następuje stopniowa wymiana najstarszych ciągników na nowe modele, które są zgodne z wytycznymi dyrektywy 2006/42/WE. Rozpatrując na tym tle dane uzyskane z KRUS w Koszalinie, trudno jest jednak wykazać pozytywne tego aspekty w kontekście zmian statystyki wypadków zachodzących przy udziale ciągników rolniczych (rysunek 5). W latach w województwie zachodniopomorskim odnotowano 150 wypadków z udziałem ciągników rolniczych, przy średniej wynoszącej 30 zdarzeń wypadkowych na rok (liczba wypadków odpowiada ilości zdarzeń uznanych za wypadki rolnicze zakończone wypłatą świadczeń finansowych). Dane przedstawione na rysunku 5 nie wskazują na wyraźny trend spadkowy liczby rejestrowanych wypadków, a raczej cechują się zmiennością losową. Rys. 5. Źródło: Liczba wypadków z udziałem ciągników rolniczych w woj. zachodniopomorskim Źródło: opracowanie własne wg danych KRUS 1467

6 Na rysunku 6 zestawiono ze sobą liczbę ciągników w wieku 0-2 lat w stosunku do liczby wypadków z udziałem ciągników w województwie zachodniopomorskim. Wykonana analiza czy istnieje korelacja pomiędzy liczbą nowych ciągników a liczbą wypadków nie wskazała takiej relacji (współczynnik korelacji wyniósł 0,45). Stosunkowo niewielki odsetek ciągników nowych, zarejestrowanych w analizowanym przedziale czasu, z pewnością nie wyjaśnia braku istotnych zmian w zakresie bezpieczeństwa użytkowania i obsługi, wyrażonego liczbą wypadków zachodzących przy ich udziale Rys. 6. Zestawienie liczby wypadków i liczby rejestrowanych nowych ciągników w woj. zachodniopomorskim Źródło: Źródło: opracowanie własne Należy zauważyć, iż zakup nowych ciągników niejednokrotnie wiąże się z wymianą części maszyn użytkowanych wraz z ciągnikiem co może również przyczyniać się do powstawania zagrożeń wypadkowych (konieczność poznania zasad prawidłowego użytkowania oraz obsługi nie tylko ciągnika ale także maszyn). Z drugiej strony wprowadzenie ciągników oraz maszyn zgodnych z wytycznymi dyrektywy maszynowej może dowodzić, iż najbardziej zawodnym ogniwem jest jednak sam użytkownik. Podsumowanie Na podstawie analizy zebranych wyników można stwierdzić, że zmiany w wyposażeniu gospodarstw rolnych województwa zachodniopomorskiego w nowe ciągniki rolnicze, pomimo korzystnej na tle pozostałych województw struktury agrarnej, zachodzą bardzo powoli. Dominują ciągniki rolnicze wyeksploatowane, niejednokrotnie ponad dwudziestoletnie, których stan techniczny jest niejednokrotnie bardzo zły. Większą dynamikę wycofywania z eksploatacji najstarszych ciągników można jedynie zaobserwować w przypadku dużych gospodarstwach rolnych. Poprawa bezpieczeństwa pracy w rolnictwie indywidualnym następuje znacznie wolniej niż zmiany zachodzące w wyposażeniu w techniczne środki produkcji. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być brak przygotowania rolników do nowych realiów pracy, jak i niewystarczające kwalifikacje do użytkowania nowszych, zaawansowanych technologicznie maszyn i urządzeń. Streszczenie Wiek podstawowego środka służącego do napędu maszyn rolniczych jakim jest ciągnik rolniczy ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa operatora rolnika jak i jego otoczenia. Przedstawiono wyniki badań dotyczące wyposażenia gospodarstw rolniczych województwa zachodniopomorskiego w ciągniki rolnicze oraz liczby wypadków odnotowanych z ich udziałem. Wymiana w okresie czasu około 13% ciągników rolniczych na nowe nie spowodowała istotnych zmian w liczbie odnotowanych wypadków z ich udziałem. 1468

7 Abstract Farmer s work safety in context of changing tractors equipment How old is the agricultural tractor, which is the fundamental means used to power agricultural machines, has the crucial importance for an operator s safety so farmer s as and his surroundings. The results of investigations regarding to equipment in farmsteads of West Pomerania Province with tractors and also the number of reported accidents involving these were presented. Replacing within the examined time period of circa 13% tractors did not bring significance changes of the number of reported accidents involving the tractors. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY [1] _pl.pdf (dostęp: ) [2] ) [3]. kat_o_wypadkach_i_chorobach_w_2013_roku_d.pdf (dostęp: ) [4]. kat_o_wypadkach_i_chorobach_w_2012_roku.pdf (dostęp: ) [5]. kat_o_wypadkach_i_chorobach_w_2011_roku_d.pdf (dostęp: ) [6]. kat_o_wypadkach_i_chorobach_w_2010_roku_d.pdf (dostęp: ) [7]. i_2009_popr_2.pdf (dostęp ) [8]. kat_o_wypadkach_i_chorobach_w_2008_r.pdf (dostęp: ) [9]. Kulka A Bezpieczeństwo i higiena pracy w gospodarstwie rolnym Poradnik dla doradców rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, s. 131 [10]. Wronkowska R. (red.) 2012 Rolnictwo w województwie zachodniopomorskim w 2010 r. Urząd Statystyczny w Szczecinie [11]. Wronkowska R. (red.) 2014 Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r. w województwie zachodniopomorskim. Urząd Statystyczny w Szczecinie [12]. Romanowska-Słomka I Ocena ryzyka zawodowego operatora ciągnika rolniczego. Ocena ryzyka zawodowego w rolnictwie. Pod red. Buczaj A., Solecki L., Instytut Medycyny Wsi, Lublin, s

8 1470