WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS)

Transkrypt

1 P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y ISSN WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXIX, Suplement OCHRONA OWADÓW W POLSCE Entomofauna górska stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce Pod redakcją Janusza NOWACKIEGO, Marka BUNALSKIEGO i Lecha BUCHHOLZA POZNAŃ 2010

2 Ogólnopolska Konferencja Naukowa Entomofauna górska stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce Huta Szklana, września 2010 r. Zorganizowana przez: Polskie Towarzystwo Entomologiczne Świętokrzyski Park Narodowy Katedrę Ochrony Środowiska Przyrodniczego UP w Poznaniu Katedrę Entomologii UP w Poznaniu przy wsparciu finansowym: Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu Komitet Programowy Konferencji: Prof. dr hab. Janusz NOWACKI (Poznań) przewodniczący dr hab. Marek BUNALSKI (Poznań) dr hab. Stanisław HURUK (Kielce) dr inż. Lech BUCHHOLZ (Bodzentyn) dr inż. Paweł SIENKIEWICZ (Poznań)

3 P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXIX, Suplement OCHRONA OWADÓW W POLSCE Entomofauna górska stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce Pod redakcją Janusza NOWACKIEGO, Marka BUNALSKIEGO i Lecha BUCHHOLZA POZNAŃ 2010

4 Redakcja Oleg ALEKSANROVIČ (Białoruś), Lech BUCHHOLZ redaktor naczelny, Jaroslaw BUSZKO, Janusz NOWACKI, Małgorzata OSSOWSKA sekretarz, Paweł SIENKIEWICZ zastępca redaktora naczelnego Projekt graficzny znaczka PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI Copyright by Polskie Towarzystwo Entomologiczne and PRODRUK Poznań 2010 ISSN ISBN Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Adres redakcji ul. Dąbrowskiego 159, Poznań, tel Wydanie I. Nakład 250 egz. Ark. druk. 9,5. Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, Poznań, tel.:

5 WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 29, Suplement OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA Entomofauna górska stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce Huta Szklana, września 2010 Pod redakcją Janusza NOWACKIEGO, Marka BUNALSKIEGO i Lecha BUCHHOLZA Poznań 2010

6 Uczestnicy XLVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego i Konferencji Naukowej Entomofauna górska stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce Huta Szklana, 17 września 2010 roku (fot. P. BUCZYŃSKI)

7 TREŚĆ Józef BANASZAK Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających Jarosław BUSZKO, Janusz NOWACKI Fauna motyli (Lepidoptera) polskich gór na tle pasm górskich Europy Stanisław KNUTELSKI, Piotr TYKARSKI Chrząszcze obszarów górskich Polski (Insecta: Coleoptera) Halina KUCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK Wciornastki (Thysanoptera) obszarów górskich Polski Andrzej MAZUR Chrząszcze kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) Karkonoszy stan poznania i perspektywy badań Zofia MICHALSKA, Maria MYSSURA, Urszula WALCZAK Owady minujące gór Polski Kinga STANISŁAWEK, Halina KUCHARCZYK Materiały do poznania wciornastków (Insecta: Thysanoptera) Sudetów Piotr TYKARSKI, Stanisław KNUTELSKI Chrząszcze Tatr obecny stan poznania i perspektywy badań na przyszłość (Insecta: Coleoptera) Wacław WOJCIECHOWSKI, Piotr WĘGIEREK, Jowita DROHOJOWSKA, Małgorzata KA- LANDYK, Ewa SIMON Hemiptera Sternorrhyncha fauna górska Komunikaty naukowe Tomasz BLAIK Projektowany rezerwat przyrody Olszak w Górach Opawskich ważna ostoja entomofauny (Lepidoptera, Neuroptera) Wit CHMIELEWSKI Powiązania foretyczne roztoczy (Acarina) ze skorkami, Forficula auricularia L. (Insecta: Dermaptera) spotykanymi w środowisku pasiecznym..... Wit CHMIELEWSKI Ochrona trzmieli Bombus LATR. (Hymenoptera: Apoidea: Bombinae) jako temat w filatelistyce światowej Emilia GRZĘDZICKA Preferencje siedliskowe ważek na wybranym obszarze Gór Świętokrzyskich i Płaskowyżu Suchedniowskiego oraz możliwości ich ochrony.... Bartosz KOZAK Zgrupowania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) leśnych zbiorowisk roślinnych Gór Świętokrzyskich Dawid MARCZAK Stan poznania biedronek (Coleoptera: Coccinellidae) Kampinoskiego Parku Narodowego Marek PRZEWOŹNY, Krzysztof LUBECKI, Marek BIDAS Wstępne dane o chrząszczach wodnych (Coleoptera aquatica) z podrzędu Adephaga Gór Świętokrzyskich.. Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ Nowe dane o chionobiontach Polski z Beskidu Sądeckiego

8 CONTENTS Józef BANASZAK A review od studies on the Hymenoptera of Polish mountains, wit particular reference to pollinating insects Jarosław BUSZKO, Janusz NOWACKI The Lepidoptera of the Polish mountains in relation to other mountain ranges of Europe Stanisław KNUTELSKI, Piotr TYKARSKI Beetles of mountain areas of Poland (Insecta: Coleoptera) Halina KUCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK Thrips (Thysanoptera) of mountainous areas in Poland Andrzej MAZUR Rove beetles (Coleoptera: Staphylinidae) of Karkonosze Mts. state of knowledge and perspective of study Zofia MICHALSKA, Maria MYSSURA, Urszula WALCZAK Mining insects of Polish Mountains Kinga STANISŁAWEK, Halina KUCHARCZYK Contribution to the knowledge of the Sudety Mountains thrips (Insecta: Thysanoptera) Piotr TYKARSKI, Stanisław KNUTELSKI Beetles of the Tatra Mountains cur rent state of the knowledge and perspectives for the future research (Insecta: Coleoptera) Wacław WOJCIECHOWSKI, Piotr WĘGIEREK, Jowita DROHOJOWSKA, Małgorzata KA- LANDYK, Ewa SIMON Hemiptera Sternorrhyncha mountains fauna Communications Tomasz BLAIK A planned nature reserve Olszak in the Opawskie Mountains an important refuge of entomofauna (Lepidoptera, Neuroptera) Wit CHMIELEWSKI Phoretic relations of mites (Acarina) with earwigs, Forficula auricularia L. (Insecta: Dermaptera) occurring in apicultural environment Wit CHMIELEWSKI Conservation of bumble bees Bombus LATR. (Hymenoptera: Apoidea: Bombinae) as a topic in the world philately Emilia GRZĘDZICKA Habitat preferences of the dragonflies from chosen area of Świętokrzyskie Mountains and Suchedniów Plateau with its conservation abilities.. Bartosz KOZAK The longhorn beetles (Coleoptera: Cerambycidae) communities in a forest plant associations of Holy Cross Mountains Dawid MARCZAK Current state of knowledge regarding ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) in Kampinos National Park Marek PRZEWOŹNY, Krzysztof LUBECKI, Marek BIDAS Preliminary data of water beetles (Coleoptera aquatica) from suborder Adephaga from the Świętokrzyskie Mountains Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ New records of chionobionts of Poland from the Beskid Sądecki Mountains

9 Wiad. entomol. 29 Supl.: 7-26 Poznań 2010 Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym uwzględnieniem owadów zapylających A review od studies on the Hymenoptera of Polish mountains, wit particular reference to pollinating insects Józef BANASZAK Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii Środowiska, Al. Ossolińskich 12, Bydgoszcz; lednica@ukw.edu.pl KEY WORDS: Insecta, Hymenoptera, Poland, Mountains species, diversity, zoography, ecology Historia badań Spośród badaczy obszarów górskich należy wymienić już pierwszych faunistów, zarówno polskich jak i niemieckich, działających od połowy XIX stulecia. Pierwsze informacje dotyczące fauny południowo-wschodniej Polski (w tym Karpat) zawdzięczamy Komisji Fizjograficznej. W roku 1864 założyciel tejże Komisji prof. M. NOWICKI opublikował wykazy różnych bezkręgowców, m.in. błonkówek z Pienin i Beskidów (NOWICKI 1864, 1870). Kolejne dane o błonkówkach obszarów górskich znajdujemy w wykazach z Galicji WIERZEJSKIEGO (1868, 1874) i NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899, 1901, 1910), ŚNIEŻKA (1894, 1899, 1910). Na wyróżnienie w tym miejscu zasługuje praca E. NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910 Materiały do fauny Brakonidów Polski. 1. Braconidae, zebrane w Galicyi, najobszerniej, jak dotąd, traktująca o pasożytniczych błonkówkach, z opisami nowych dla wiedzy gatunków. Z kolei już w pierwszej połowie XIX wieku na Śląsku działała grupa badaczy niemieckich, związana z ośrodkiem wrocławskim siedzibą wyższych uczelni i towarzystw naukowych oraz organizatorem muzeum przyrodniczego profesorem Ludwigiem GRAVENHORSTEM. W jego sprawozdaniach publikowa-

10 8 J. BANASZAK nych w Uebersicht der Arbeiten und Veränderungen der schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur dowiadujemy się o wynikach pierwszych wycieczek faunistycznych z lat 30. i 40. XIX wieku odbywanych na obszarze Śląska i Sudetów, takich faunistów jak T. E. SCHUMMEL i S. SCHI- LING. Trzeba tu wspomnieć też o licznych drobnych doniesieniach R. DIT- TRICHA z przełomu XIX i XX wieku, publikowanych w Zeitschrift für Entomologie, czy pracy J. R. SCHOLZA o żądłówka Śląska z roku Około połowy XIX wieku działa znakomity znawca mrówek Juliusz ROGER, działający na Górnym Śląsku. W roku 1903 i 1911 Rudolf DITTRICH ( ) publikuje Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteran z uzupełnieniem w roku Jest to jak dotychczas najobszerniejszy spis błonkoskrzydłych z obszaru Śląska i Sudetów, pomijając późniejsze doniesienia, o charakterze już przyczynkowym. Nie można pominąć monografii PAXA Die Tierwelt Schlesiens z roku O kilku gatunkach pszczół z rodziny Megachilidae pisał NOSKIEWICZ (1948). Po pierwszej wojnie światowej badania faunistyczne są kontynuowane na obszarze całej Polski, również w obu pasmach górskich oraz w Górach Świętokrzyskich. Pojawiają się też coraz obszerniejsze spisy dotyczące poszczególnych rodzin czy nadrodzin błonkówek, co wiąże się z coraz większą specjalizacją autorów. Większość prac dotyczy w zasadzie różnych części Karpat, żeby wymienić publikację NOSKIEWICZA, dotyczącą żądłówek Tatr polskich z roku 1920, najlepszego naszego znawcę tej całej grupy w historii badań błonkoskrzydłych; z innych autorów wymienić należy FUDAKOWSKIEGO (1920). Ze współczesnych badaczy największy wkład do poznania fauny obszarów górskich wniosła prof. Mirosława DYLEWSKA ( ), która opracowała liczne spisy pszczoły Tatr, Pienin, Babiej Góry i Gór Świętokrzyskich. Trzmiele, zwłaszcza Bieszczadów badał KOSIOR. Badania nad żądłówkami pogórza i gór kontynuują dziś prof. Waldemar CELARY i dr Bogdan WI- ŚNIOWSKI. Ichneumonidae (głównie Pienin) badał prof. Tadeusz KAŹMIERCZAK, natomiast liczne prace na temat mrówek zawdzięczamy Witoldowi KOEHLE- ROWI (1951), prof. Bohdanowi PISARSKIEMU ( ), prof. Wojciechowi CZECHOWSKIEMU i dr Wiesławie CZECHOWSKIEJ. Stosunkowo dobrze rozpoznano błonkówki minujące (Tenthredinidae) Sudetów i Karpat łącznie z Tatrami, dzięki badaniom prof. Marii BEIGER ( ). Wymienić należy zwłaszcza dwie prace: Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera) (1982) oraz pomnikowe dzieło autorki Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min (2004).

11 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 9 Najlepiej rozpoznano do tej pory błonkówki Pienin, głównie dzięki badaczom starszym, jak NOWICKI, NIEZABITOWSKI, WIERZEJSKI, jak i współczesnym: M. DYLEWSKA, W. CELARY, J. SAWONIEWICZ, T. KAŹMIERCZAK, W. CZECHOWSKI, W. CZECHOWSKA. Charakterystyka fauny. Przegląd znajomości taksonów Stopień rozpoznania poszczególnych owadów błonkoskrzydłych jest bardzo zróżnicowany, tj. od zupełnie wyrywkowych danych, co się tyczy zwłaszcza błonkówek pasożytniczych, do stosunkowo dobrze rozpoznanych, jak pszczoły Apiformes, w dodatku w różnych masywach górskich. W tabeli (Tab. I) zestawiono liczbę gatunków spośród lepiej poznanych grup Apocrita w wybranych parkach narodowych i w górskich krainach faunistycznych Polski. Niektóre grupy i obszary pozostają dotąd nieopracowane. Dane dotyczące obszaru Polski pochodzą z wykazów poszczególnych grup błonkówek zamieszczonych w piątym tomie Wykazu zwierząt Polski pod red. J. RAZOWSKIEGO (1997). Poniżej omówiono główne taksony Hymenoptera, w tym pominięte w tabeli (Tab. I), nieuwzględniono zaś taksonów o których brak jest danych. Rośliniarki Symphyta Znajomość Symphyta w Polsce opiera się na fragmentarycznych danych z nielicznych regionów. W kraju ogółem znanych jest 636 gatunków zestawionych przez HUFLEJTA (1997a). Rośliniarki badane były w Galicji w tym w Karpatach przez najstarszych badaczy, jak NOWICKIEGO (1864, 1870), WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899), później przez OBARSKIEGO (1931, 1933) i HUFLEJTA (1976). Synonimikę starych nazw wyjaśniają DYLEWSKA i CELARY (2000). Monograficznego opracowania doczekały się jedynie gatunki minujące z rodziny pilarzowatych Tenthredinidae (BEIGER 1982). Stylikowce Apocrita Gąsieniczniki Ichneumonoidea Reprezentowane są w Polsce przez dwie rodziny: Braconidae oraz Ichneumonidae. Dane w tabeli (Tab. I) odnoszą się wyłącznie do rodziny Ichneumonidae. Braconidae Polski zestawił HUFLEJT (1997), wykazując 1036 gatunków. Jest to stosunkowo wysoka liczba, odpowiadająca liczbom gatunków z innych krajów europejskich, gdzie owady te poznano lepiej. Pomimo jednak tak znacznej liczby stopień poznania Braconidae w Polsce jest bardzo słaby.

12 Tab. I. Liczba gatunków lepiej poznanych grup Apocrita wykazanych z Polski w wybranych parkach narodowych lub w krainach faunistycznych Takson Polska Zach. Sudety Wsch. Tatry Babiogórski Park Narodowy Pieniny Beskidy Autorzy Ichneumonoidea» DYLEWSKA, CELARY 2000; KAŹMIERCZAK 1992, Cynipoidea KIERYCH Chrysidoidea BANASZAK 1975, 1980; CELARY 1998; WIŚNIOWSKI Magurski Park Narodowy Formicoidea CZECHOWSKI i in. 2002; (96) 1 RADCHENKO i in. 2004; WIŚNIOWSKI Vesoidea CELARY 1998; WIŚNIOW- Vespidae SKI 2000; WIŚNIOWSKI, WER- Eumenidae STAK Pompiloidea DYLEWSKA, CELARY 2000; WIŚNIOWSKI 2009; WIŚNIOW- SKI, WERSTAK 2000a. Bieszczadzki Park Narodowy Góry Świętokrzyskie Zach. Wsch. 10 J. BANASZAK Sphecoidea CELARY 1998; DYLEWSKA, CELARY 2000; WIŚNIOW- SKI 2004; WIŚNIOWSKI Apoidea CELARY 1998; DYLEWSKA 1958, 1966, 1991; DYLEWSKA, BĄK 2005; DYLEWSKA, CELA- RY 2000; KOSIOR i in występuje w wolnej przyrodzie, a pięć pozostałych to formy tropikalne lub subtropikalne, żyjące w ogrzewanych zimą pomieszczeniach. 2 bez Apidae (WIŚNIOWSKI 2000; WERSTAK 2009b).

13 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 11 Wiele gatunków znanych jest z pojedynczych stanowisk, a dane są bardzo rozproszone w licznych artykułach omawiających pasożyty wyhodowane ze szkodników rolniczych i leśnych. Do podstawowych opracowań należy praca NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910, zawierająca liczne dane o gatunkach występujących w górach (Tatry, Nowy Targ, Zakopane, Krynica, Rytro). Wykaz Ichneumonidae Polski podał KAŹMIERCZAK (2004), wymieniając 3184 gatunki spośród 34 podrodzin, ale autor ten jest zdania, że fauna gąsienicznikowatych wynosi w rzeczywistości około 4000 gatunków. Opracowania dotyczące Ichneumonidae gór zawdzięczamy badaniom SAWONIEWICZA (1976), KAŹMIERCZAKA (1981, 1992a, 1992b, 1993) oraz KAŹMIERCZAKO- WEJ i in. (1997). Tylko z Pienin znanych jest 598 gatunków. Liczba wykazanych w Pieninach gatunków stanowi około 20% fauny krajowej Ichneumonidae. Dane odnośnie innych parków i krain są bardziej rozproszone i mniej rozpoznane. KAŹMIERCZAK (1992) wykazał bogactwo fauny gąsienicznikowatych na polanach pienińskich korelujące z liczbą gatunków roślin naczyniowych (Tab. II). Tab. II. Zależność pomiędzy liczbą gatunków Ichneumonidae i roślin naczyniowych na trzech polanach pienińskich (KAŹMIERCZAK 1992) Nazwa polany Liczba gatunków na 100 m 2 Ichneumonide rośliny naczyniowe Stolarzówka Kurnikówka Łąka pod Trzema Koronami Bleskotki Chalcidoidea WIŚNIOWSKI (1997) zestawił z Polski listę 1045 gatunków należących do 17 rodzin. Ostateczna liczba gatunków tej grupy jest zapewne dużo większa, co mogą przynieść dalsze, systematyczne badania. Zagadnienie jest trudne, bowiem Chalcidoidea to parazytoidy lub hiperparazytoidy i drapieżcy Homoptera, Lepidoptera, Neuroptera, Thysanoptera, Diptera, Hymenoptera, Coleoptera oraz pajęczaków. Niektóre (Torymidae) to gatunki fitofagiczne, żerujące w nasionach drzew i krzewów iglastych oraz z rodziny Rosaceae. Niektóre gatunki, np. z rodzajów Aphelinus i Encarsia (Aphelinidae), są wykorzystywane do biologicznego zwalczania szkodników (np. mszyc i mączlików). Gatunki z rodzaju Trichogramma są szeroko wykorzystywane w biologicznym zwalczaniu wielu szkodników upraw.

14 12 J. BANASZAK Obszary górskie nie były miejscem systematycznych badań nad zróżnicowaniem gatunkowym tej grupy. Niektóre pojedyncze gatunki są znane np. z Pienin dzięki publikacjom ŻAK-OGAZY (1958, 1961) o pasożytach czerwców. Galasówki Cynipoidea KIERYCH (1979) wymienia z Polski 150 gatunków, należących do pięciu rodzin: Ibaliidae, Charipidae, Figitidae, Eucoilidae i Cynipidae. Ostateczną liczbę ocenia się jednak w Polsce na ponad 350 gatunków. Stosunkowo dobrze poznane są galasówki fitofagiczne, głównie w oparciu o kolekcjonowane wyrośla na roślinach. Na obszarach górskich są stosunkowo nieźle poznane, o czym uświadamia nas przede wszystkim katalog KIERYCHA (1979). Specjalnie w Beskidzie Zachodnim, Bieszczadach i w Sudetach Zachodnich, gdzie występuje około 30% fauny krajowej. Złotolitki Chrysidoidea Rodzina złotolitkowatych obejmuje w Polsce około 70 gatunków (BANA- SZAK 1980; CELARY 1997), chociaż istnieje możliwość wykazania jeszcze kilkunastu gatunków. Na różnych obszarach górskich wykazano dotychczas od kilku (Tatry, Babia Góra) do 22 (Pieniny) i 25 gatunków (Bieszczady) (Tab. I), ale Chrysididae są w Polsce jeszcze niedostatecznie poznane, a dotychczasowe badania tej rodziny prowadzono najczęściej przy okazji poszukiwań innych żądłówek, zwłaszcza pszczół (BANASZAK 1975a). Mrówki Formicoidea Mrówki w Polsce, w tym na obszarach górskich, były zbierane i opracowywane przez wielu badaczy. Przede wszystkim doczekały się monograficznego opracowania CZECHOWSKIEGO i in. (2002), który z kraju wymienia ogółem 98 gatunków. Badania mrówek na obszarach górskich prowadzili już najstarsi fauniści, jak NOWICKI (1864, 1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), później KULMATYCKI (1920), ŁOMNICKI (1931), KUNTZE (1934), URBAŃSKI (1939), KOEHLER (1951), BEGDON (1954), PISARSKI (1975), CZECHOWSKA i CZE- CHOWSKI (1999), RADCHENKO i in. (1999). Liczbę gatunków dla poszczególnych pasm górskich zawiera tabela (Tab. I). Z tabeli tej wynika, że najlepiej poznane są mrówki Pienin, gdzie wykryto występowanie 63 gatunków, co stanowi ponad 60% fauny krajowej. Z kolei najuboższą faunę mrówek mają Tatry 27 gatunków, czyli około 30%.

15 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 13 Osy Vespoidea Należą tu przedstawiciele dwóch rodzin Eumenidae i Vaspidae liczące łącznie 63 gatunki w kraju (CELARY 1997). Te z pozoru pospolite i znane owady, zwłaszcza społeczne, pod względem zróżnicowania gatunkowego są rzadko badane, stąd nasze informacje o nich są wyrywkowe. Dotyczy to zarówno niżowej części kraju, jak i gór. Pierwsze informacje o osach gór znajdujemy już w pracach pierwszych faunistów, później NOSKIEWICZA (1920), chociaż nieliczne. Ponadto pisali o nich CELARY (1998) oraz DYLEWSKA i WIŚNIOWSKI (1998), WIŚNIOWSKI (2000). Najlepiej rozpoznano dotąd osy Bieszczadów, gdzie ogółem stwierdzono 28 gatunków (około 30% fauny krajowej) (WIŚNIOWSKI 2000). Grzebacze Sphecoidea WIŚNIOWSKI (2004) wymienia z obszaru Polski 237 gatunków grzebaczy. Autor ten podaje dla poszczególnych masywów górskich od 39 (Tatry) do 104 gatunków (Góry Świętokrzyskie) (Tab. I). Faunę Sphecidae gór badali głównie: NOWICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), WIŚNIOWSKI, WER- STAK (2003), SCHOLZ (1909, 1913), WIŚNIOWSKI (2000, 2003). Nasteczniki Pompiloidea Dotychczas z Polski wykazano 89 gatunków nasteczników (Wiśniowski 2009). Fauna ta jest poznana słabo, zarówno w nizinnych częściach kraju, jak i na obszarach górskich, aczkolwiek wstępne rozpoznania zostały przeprowadzone w większości pasm górskich (Tab. I). Przede wszystkim jednak nasteczniki doczekały się monograficznego i krytycznego przeglądu B. WI- ŚNIOWSKIEGO (2009). Wcześniej nasteczniki w górach badali głównie: NO- WICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), DITRICH (1911), później CELARY (1998), WIŚNIOWSKI, WERSTAK (2009). Pszczoły Apoidea: Apiformes Na tle innych błonkoskrzydłych, grupa stosunkowo najlepiej rozpoznana na obszarach górskich, jak i w całym kraju. Pierwsze informacje znajdujemy w publikacjach NOWICKIEGO (1870), WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), DITTRI- CHA (1903, 1909), SCHOLZA (1912), ŚNIEŻKA (1919, 1894), NOSKIEWICZA (1920). Później regularne badania poszczególnych masywów górskich prowadziła głównie DYLEWSKA (1958, 1966, 1991, 1962), DYLEWSKA, NOSKIE- WICZ (1963), DYLEWSKA, BĄK (2005), a także BANASZAK (1975b), KOSIOR

16 14 J. BANASZAK (1975, 1990, 2002), CELARY i in. (2002), BILIŃSKI i in. (1990, 1999, 2000), WIŚNIOWSKI, WERSTAK (2009), DYLEWSKA, CELARY (2000). BANASZAK (2004) wymienia z kraju 474 gatunki Apiformes, natomiast fauna poszczególnych masywów górskich lepiej czy gorzej rozpoznana waha się w granicach od 97 (Babia Góra) po 171 (Pieniny) czyli 20,7 36,5% (Tab. III). Największe zróżnicowanie pszczół cechuje Pieniny. Jak wykazali DYLEWSKA i CELARY (2000), największą różnorodnością charakteryzuje się rodzina Megachilidae. Poza tym cechą fauny Pienin jest znaczny udział (10,4%) gatunków kserotermofilnych: samedyterraneńskich, subpontyjskich i subpontomedyterraneńskich. Tylko dwa gatunki (1%) Anthidium montanum MORA- WITZ i Hoplitis villosa (SCHENCK) reprezentują element górski, zaś 2,2% stanowi element północno-górski. Fauna Pienin charakteryzuje się brakiem gatunków wysokogórskich. Jedyna pszczoła wysokogórska znana z polskich Karpat, Bombus pyrenaeus PÉREZ, występuje w Tatrach i w reglu podtatrzańskim, w Gorcach oraz na Hali Krupowej, Babiej Górze, Pilsku, w Beskidzie Żywieckim i w Bieszczadach (DYLEWSKA, CELARY 2000; CELARY i in. 2002). Tab. III. Liczba gatunków Apiformes w wybranych parkach narodowych południowej Polski (wg różnych autorów) Parki narodowe Rodzina Świętokrzyski Babiogórski Tatrzański Pieniński Magurski Polska Colletidae Andrenidae Halictidae Melittidae Megachilidae Anthophoridae Apidae Suma % 26,9 20,7 35,4 36,5 23,0 100

17 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 15 Długą tradycję badań mają też Tatry, w których dotąd odkryto 158 gatunków (35,4% fauny krajowej). W przeciwieństwie do Pienin, w Tatrach szczególnie liczne są gatunki północno-górskie i górskie. Dane dotyczące liczby gatunków uzupełniły ostatnio in plus DYLEWSKA i BĄK (2005), co ukazuje tabela (Tab. IV). Tab. IV. Elemanty zoogeograficzne w faunie pszczół parków narodowych południowej Polski (DYLEWSKA, BĄK 2005) Liczba gatunków w parkach narodowych Element zoogeograficzny Świętokrzyski PN Ojcowski PN Babiogórski PN Tatrzański PN Pieniński PN Kosmopolityczny Holarktyczny Palearktyczny Zachodniopalearktyczny Europejski Europejsko-Kaukaski Europejsko-Syberyjski Alpejski Górski Borealno-Alpejski Borealno-Górski Submedyterraneński Subsyberyjsko-medyterraneński Subpontyjski Subpontyjsko-medyterraneński Suma

18 16 J. BANASZAK Specyfika fauny górskiej Zróżnicowanie Trudno w artykule przeglądowym o wnikliwą i głębszą charakterystykę fauny górskiej omawianych owadów, tym bardziej, że jak wynika z poprzedniego rozdziału, jest ona poznana niejednolicie, wyrywkowo, zarówno co do poszczególnych nadrodzin (i rodzin) jak i poszczególnych miejsc (zwłaszcza). Warto na początku podkreślić, że góry, na co zwrócili uwagę już pierwsi fauniści są ogromnie niewdzięczne do badań owadów. WIERZEJSKI (1874) w swoich wycieczkach entomologicznych do Tatr doznał niemiłego rozczarowania... przyzwyczajony do obfitych połowów owadów w czasie wycieczek podolskich. Również zdaniem NOSKIEWICZA (1920) najlepszego naszego znawcy błonkoskrzydłych minionego czasu ubóstwo fauny gór żądłówek jest zasadniczym jej rysem. Zarówno krótki przegląd wybranych i lepiej poznanych grup jak też tabela 1 potwierdzają spostrzeżenia pierwszych faunistów, że fauna górska jest raczej uboga w gatunki. Zróżnicowanie głównych grup lepiej poznanych obszarów stanowi mniej więcej około 30%. Co to oznacza warto dla porównania podać, że mineralną wyspę pośród łąk na niżu o powierzchni zaledwie 3 ha (sic!) zasiedla fauna Apiformes w liczbie około 100 gatunków, czyli 20% fauny Polski! (BANASZAK i in. 2004). Wyjątkiem są Pieniny, gdzie Apiformes stanowią 36,5%, Formicoidea 60%. Z kolei w Górach Świętokrzyskich Sphecidoidea stanowią 43,9%, zaś Formicoidea 44,5%. Interesująco przedstawia się porównanie procentowego udziału gatunków poszczególnych rodzin Apiformes w różnych parkach górskich na tle udziału tychże rodzin w faunie ogólnokrajowej (Ryc. 1). Zwraca uwagę wybitny udział trzmieli i trzmielców, stanowiących w górskich parkach od 14,1 do 21,6% w stosunku do 8,5% ich udziału w faunie krajowej. Elementy zoogeograficzne Trudno jest się podjąć nawet próby charakterystyki zoogeograficznej omawianej fauny, już to z uwagi na odmienne definiowanie elementów zoogeograficznych w obrębie poszczególnych nadrodzin przez różnych autorów (np. w przypadku Apoidea, Pompiloidea, Formicoidea, Chrysidoidea) lub przez brak takich analiz. Wyrywkowe analizy dotyczą niektórych obszarów górskich. Dla przykładu, NOSKIEWICZ i in. (1961) wymieniają z Karkonoszy gatunki znane u nas tylko z gór, jak: borealno-alpejskie: Bombus mastrucatus GERSTAECKER, Megachile analis NYLANDER, Crabro lapponicus ZET- TERSTEDT, Spilothyrateles fabrici (SCHRANK) [= Amblyteles truncicola THOMSON), Ichneumon extensorius L. [= Ichneumon longeareolatus THOM- SON) czy górskie: Osmia villosa SCHENCK, Rhysaspis rugosus TISCHBEIN, Ichneumon simulans TISCHBEIN [= Ichneumon variolosum HOLMGR.).

19 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 17 Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych rodzin pszczół w górskich parkach narodowych

20 18 J. BANASZAK Wart uwagi jest artykuł NOSKIEWICZA (1950) dotyczący charakterystyki faunistycznej Śląska, w którym ten znakomity nasz faunista i zoogeograf omawia m.in. górską faunę Sudetów, do której zalicza elementy karpackie, alpejskie i borealno-alpejskie. Zdaniem autora, fauna ta formowała się w glacjale i prawdopodobnie już po przedostatnim zlodowaceniu (Varsovian I) była w składzie zbliżonym do obecnej. Jak pisze też wymieniony badacz, w odróżnieniu od Karpat, mogły jednak Sudety wymieniać gatunki z fauną arktyczną również w ostatnim glacjale (Varsovian II), gdyż nie były wówczas oddzielone od bezdrzewnych przedpól lądolodu szerokim pasem lasu, utrzymującym się przez cały czas trwania ostatniego zlodowacenia między górskim piętrem alpejskim Karpat, a polarną granicą lasu na niżu Europy Wschodniej. W tym prawdopodobnie czasie Sudety zyskały gatunki borealno-alpejskie, brakujące Karpatom, jak np. spośród pszczół Anthophora borealis MORAWITZ czy Osmia mitis NYLANDER. Z obszarami podgórskimi i górskimi związane są również gatunki południowe, przeważnie środziemnomorsko-pontyjskie. Największą liczbę gatunków kserotermicznych zaobserwowano w Pieninach i na Sądecczyźnie, mniej liczne dane pochodzą z Gorców, Tatr i Beskidu Śląskiego, a część gatunków kserotermicznych znana jest wyłącznie z Pienin (DYLEWSKA 1965). Już KUNTZE (1934) uważał, że gatunki ciepłolubne dotarły do Pienin podczas postglacjalnego optimum termicznego ze Spiszu przez Dolinę Popradu lub obniżenie Karpat w rejonie Magury Spiskiej. Pieniny, Kotlina Spiska i część Beskidu Niskiego należą do obszarów Karpat, które ROMER (1949) nazywa obszarami zaciszy śródgórskich. Zacisza śródgórskie odpowiadają częściowo zasięgowi i przypuszczalnym kierunkom rozprzestrzeniania się elementów ciepłolubnych. Niewątpliwie jednak mają w przypadku Pienin duże znaczenie miejscowe warunki mikroklimatyczne. W Karatach gatunki kserotermiczne skupiają się raczej na mniejszych wysokościach. W Pieninach tego typu flora i fauna skupia się w Dolinie Dunajca od poziomu rzeki (ok. 450 m n.p.m.) do wysokości około 600 m n.p.m. Prawdopodobnie dzięki stosunkowo małej wysokości nad poziomem morza Pieniny zawdzięczają swoje bogactwo gatunków kserotermicznych (DYLEWSKA 1967). Najbardziej interesujące dla Pienin spośród pszczół są gatunki o pochodzeniu południowym lub południowo-wschodnim, znane tylko z nielicznych stanowisk w Europie Środkowej, jak: Andrena agillisima (SCOPOLI), A. taraxaci GIRAUD, A. pancisquama NOSKIEWICZ i Nomada emarginata MORAWITZ (DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963). Z kolei na Pogórzu Sudeckim, na starych ścianach od dawna nieczynnych kamieniołomów, koło wsi Stolec stwierdzono bogatą faunę naskalną, złożoną głównie z gnieżdżących się w skałach żądłówek i ich pasożytów. Fauna ta

21 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 19 obfitowała w gatunki ciepłolubne o zasięgu śródziemnomorsko-pontyjskim, z najbardziej typowym ich przedstawicielem obrostką murarką Chalicodoma muraria (RETZIUS). Pszczoła miała tutaj swoje dwa jedyne w Polsce stanowiska. Ma ona też liczne pasożyty, m.in. pszczołę Stelis aterrima PANZER i złotolitkę Chrysis simplex DAHLBOM. W kamieniołomach stoleckich znaleziono jeszcze sporo innych południowych żądłówek, gdzie indziej w Polsce nieznanych: Ammoplanus perrisi GIRAUD z rodziny grzebaczowatych, dwa gatunki pszczół Andrena lepida SCHENCK, Stelis franconica BLÜTHGEN oraz złotolitkę Chrysis analis SPINOLA. Z innych, występujących tutaj gatunków południowych, na uwagę zasługują też: kolejny przedstawiciel grzebaczowatych Ammoplanus handlirschi GUSSAK, pszczoły Osmia emarginata LEPELE- TIER, Stelis franconica BLÜTHGEN, Megachile pilidens ALFKEN, Andrena agillisima SCOPOLI i złotolitka Chrisis leachi SCHENCK (MACKO, NOSKIEWICZ 1954, 1959). Pewien całościowy obraz stosunków geograficznych fauny górskiej daje tabela (Tab. IV), ukazująca udział elementów zoogeograficznych pszczół w pięciu parkach narodowych południowej Polski. Najbardziej interesuje nas w tym przeglądzie udział gatunków górskich: alpejskich, północno-alpejskich, północno-górskich. Największa ich grupa występuje w Tatrach łącznie 23 gatunki, ale i na Babiej Górze 12 gatunków i w Pieninach 11 gatunków. Ekologia obszarów górskich Specyfiką fauny górskiej jest jej zróżnicowanie pionowe. Badania nad żądłówkami prowadzone w Tatrach i na Babie Górze (NOSKIEWICZ 1920; DY- LEWSKA 1991) udowodniły ścisły związek tych owadów z klimatem i piętrami florystycznymi. NOSKIEWICZ (1920) wyróżniał cztery obszary faunistyczne: 1. Obszar podreglowy i najniższa cześć regla dolnego, mniej więcej do wysokości 1000 m. Wybitną cechą tego obszaru zdaniem autora jest stosunkowo znaczne bogactwo gatunków, z przewagą form pospolicie występujących w środkowej Europie i silną domieszkę gatunków krain górskich i północnych. Z ostatniej grupy są to Bombus mesomelas GERSTAECKER, B. wurfleini RADOSZKOWSKI, B. pyrenaeus PÉREZ, Panugrus banksianus (KIRBY), Andrena lapponica ZETTERSTEDT, A. subopaca NYLANDER, Megachile nigriventris SCHENCK, Hoplitis villosa (SCHENCK), Osmia inermis (ZETTERSTEDT), Halictus cupromicans PÉREZ, Hyleaus borealis NYLAN- DER, Anothyreus lapponicus ZETTERSTEDT, Pompilius tromsoenis SPANG- BERG. W obrębie tej strefy żyje 97% ogółu znalezionych w Tatrach gatunków. Poniżej górnej jej granicy kończy się jednak większość zasięgów, a rodzaje Bombus i Psithyrus nie odgrywają tu jeszcze tak wybitnej roli jak na obsza-

22 20 J. BANASZAK rach wyżej położonych. Nad dolną partią regla dolnego przebiega wyraźna g r a n i c a f a u n i s t y c z n a na ziemiach Polski dla fauny żądłówek, która stając się kresem tak znacznej liczby gatunków jest jedną z najwybitniejszych linii faunistycznych, jaką można przeprowadzić na ziemiach polskich. Przebiega ona na wysokości pomiędzy 1000 a 1100 m n.p.m. 2. Obszar obejmujący wyższe części dolnego regla i regiel górny ( m). Na pierwszy plan wybijają się rodzaje Bombus i Psithyrus. Kończą tu zasięgi wszystkie pozostałe z wyjątkiem wymienionych i Vespa. Z gatunków pospolitych NOSKIEWICZ (1920) tutaj obserwował: Evylaeus albipes (FABRICIUS), Coelocrabro carbonarius DAHLBOM, Gorytes campestris LEPELETIER, Pompilius nigerrimus SCOPOLI var. concinnus DAHLBOM [=Anoplias concinnus (DAHLBOM)], Chrysis ruddii SHUCKARD, Bombus jonellus (KIRBY). 3. Obszar dolny kosodrzewiny ( m) zamieszkały jest przez nieliczne trzmiele i osy: Bombus hortorum (L.), B. mesomelas GERSTAECKER, B. pyrenaeus PÉREZ, B. terrestris (L.), B. wurfleini RADOSZKOWSKI, Psithyrus quadricolor Lepeletier, Vespa norvegica (FABRICUS). 4. Obszar górny kosodrzewiny i roślin alpejskich ( m). Spotykany tu dość licznie jeszcze tylko Bombus pyrenaeus PÉREZ i rzadziej B. terrestris (L.). Wyżej zalatuje jedynie Bombus pyrenaeus PÉREZ. Strefowanie w rozmieszczeniu pszczół na przykładzie Tatr i Babiej Góry prezentuje rycina (Ryc. 2). Rozsiedlenie wysokościowe os społecznych badali DYLEWSKA i WI- ŚNIOWSKI (1998) udowadniając, że wskaźnik liczebności tych owadów (liczba złowionych owadów do liczby stanowisk) zmniejsza się ze wzrostem wysokości n.p.m. Tylko dla Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) wskaźnik ten rośnie wraz z wysokością i jest najwyższy w piętrze kosodrzewiny. Różne gatunki występują tylko do określonej wysokości: Vespa crabro L. znajdowano tylko do 3000 m n.p.m., a Dolichovespula media (RETZIUS) do około 900 m. Wymienieni autorzy wyróżnili granice faunistyczne dla osowatych w Karpatach: 1. na pogórzu Vespa crabro L i Polistes biglumis bimaculatus (GEOFFROY); 2. w reglu dolnym Dolichovespula media (RETZIUS), Vespa germanica (FA- BRICIUS), V. austriaca (PANZER) i prawdopodobnie Polistes biglumis (GEOFFROY in FURCROY); 3. w reglu górnym Dolichovespula adulterina (BUYSSON), D. omissa (BI- SCHOFF), Vespula vulgaris (L.); 4. w piętrze kosodrzewiny Dolichovespula saxonica (FABRICIUS), Vespula rufa (L.) oraz prawdopodobnie Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) i D. sylvestris (SCOPOLI), które zbierano na kwiatach w piętrze hal; 5. hale Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) i D. sylvestris (SCOPOLI).

23 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 21 Ryc. 2. Malejąca liczba gatunków pszczół wraz ze wzrostem wysokości w Tatrach i na Babiej Górze Nie bez znaczenia jest również kierunek wystawy stoków górskich. Charakterystyka ekologiczna Apiformes Pienin (DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963) wykazała ubóstwo zboczy północnych, na których spotykano często tylko trzmiele i pszczołę miodną. Zbocza południowe Pienin, głównie piargi i skały oraz łąki i murawy są najbogatsze ilościowo i jakościowo w faunę pszczół. Piargi zboczy południowych gromadzą często na małych powierzchniach gatunki nizinne, tajgowe, kserotermiczne, górskie i borealno-górskie. Podobne wyniki w przypadku trzmielowatych uzyskali również KOSIOR i in. (1999). Dodatkowo badacze ci udowodnili wyraźną korelację liczby osobników trzmielowatych od liczby gatunków roślin kwiatowych przez nie oblatywanych.

24 22 J. BANASZAK PIŚMIENNICTWO BANASZAK J. 1975a: Materiały do znajomości złotolitek (Hymenoptera, Chrysidae) południowej Polski. Pol. Pismo ent., 45: BANASZAK J. 1975b: Materiały do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) Bieszczadów. Przegl. zool., 19 (2): BANASZAK J. 1979: Fauna złotolitek (Hymenoptera: Chrysididae) Polski w świetle dotychczasowych badań, Przegl. zool., 20 (4): BANASZAK J. 1980: Błonkówki Hymenoptera, Złotolitki Chrysididae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 3: BANASZAK J Apidea [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃ- SKA E. (eds.): Fauna of Poland Characteristic and checklist of species. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: BANASZAK J., RATYŃSKA H., BANASZAK W. A. 2004: Proponowany rezerwat Folusz pod Szubinem jako ostoja termofilnej szaty roślinnej i fauny żądłówek (Hymenoptera: Aculeata: Apoidea, Scolioidea). Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 50: BEGDON J. 1954: Rozmieszczenie i makrotypy gatunków z rodziny Formicidae na terenach nizinnych. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowskiej, C, 8: BEIGER M. 1982: Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera). Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań. 98 ss. BEIGER M. 2004: Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. 894 ss. CELARY W. 1997a: Chrysididae. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1997b: Vespoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1997c: Sphecoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: CELARY W. 1998: Hymanoptera: Aculeata (excluding Formicoidea) of Babia Góra Mt. and adjacent area. Acta biol. cracov. 41(2): CELARY W., FIJAŁ J., KOSIOR A. 2002: Bombus pyrenaeus Pčrez, 1879 (Hymenoptera, Apoidea, Apidae) in Poland. Acta zool. cracov., 45 (3): CZECHOWSKI W., CZECHOWSKA W. 1999: New data on the occurrence of ants of the subfamily Ponerinae (Hymenoptera, Formicidae) in Poland. Frag. faun., 42: 7-10 CZECHOWSKI W., RADCHENKO A., CZECHOWSKA W. 2002: The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warszav. 200 ss. DITTRICH R. 1903: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. I. Apidae. Zeitschr. Entom. N.F, 28: DITTRICH R. 1909: Hymenopterologische Bemerkungen. Jahrosh. Scliles. Ver. Insektenk., Heft., 2:

25 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 23 DITTRICH R. 1911: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. III. Rapacia. Jahr. Ver. Schles. Ins. Breslau, 4: DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny Natinal Park. Part. I. Megachilidae and Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7 (14): DYLEWSKA M. 1965: Fauna kserotermiczna Pienin. Przegl. zool., 9 (2): DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia Góra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5): DYLEWSKA M. 1967: Pszczołowate w Tatrach i na Babiej Górze. Wszechświat, 10: DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountains and the adjacent area. Part. I.Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae, and Anthophoridae. Acta zool. cracov., 34 (1): DYLEWSKA M., BĄK J. 2005: Apiformes (Hymenoptera, Apoidea) of the Łysogóry Mountains and adjacent area. Acta zool cracov., 48 B (1-2): DYLEWSKA M., CELARY W. 2000: Błonkówki (Hymenoptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Flora i Fauna Pienin. Monografie Pienińskie, 1. Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem: DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part. II Colletidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8 (13): DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 1998: Osy społeczne (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae) południowo-wschodniej Polski. Część II. Rozsiedlenie wysokościowe. Prądnik, Prace Muz. Szafera, 11-12: FUDAKOWSKI J. 1920: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) ziem polskich. Część I. Złotki Pienin. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54: HUFLEJT T. 1976: Materiały do znajomości rośliniarek (Hymenoptera, Symphyta) Pienin. Fragm. faun., 21: HUFLEJT T. 1997a. Symphyta Rośliniarki (Hymenoptera Błonkówki). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: HUFLEJT T. 1997b. Ichneumonoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: KAŹMIERCZAK T 1981: Polskie zgłębce Rhyssini (Hymenoptera, Ichneumonidae) Monogr. Fauny pol., 12: KAŹMIERCZAK T. 1992: Gąsienicznikowate (Hymenoptera, Ichneumonidae) wybranych zbiorowisk łąkowych Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny Przyroda i Człowiek, 2: KAŹMIERCZAK T. 1993: Ichneumonidae (Hymenoptera) of the selected regions of southern Poland. Acta zool. cracov., 36 (1): KAŹMIERCZAK T. 2004: Checklist of Ichneumonidae (Hymenoptera) of Poland. Electronic Journal of Polish Agicultural Universities, Forstery, 7 (2): 1-63.

26 24 J. BANASZAK KAŹMIERCZKOWA R., KAŹMIERCZAK T., KOSIOR A. 1997: Kwiecistość łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochr. Przyr., 54: KIERYCH E. 1979: Galasówkowate (Cynipoidea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 2: KOEHLER W. 1951: Fauna mrówek Pienińskiego Parku Narodowego. PWRiL, Warszawa. 55 ss. KOSIOR A. 1975: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz terenów użytkowych gospodarczo (Bereska, Myczków, Terka) w Bieszczadach. Przegl. zool., 19 (3): KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apidae, motyle dzienne Rhopalocera i krasniki Zyganidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, 10: KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001a : Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001b: Changes in Bumble-bees and cukoo-bees (X) in the Pieniny National Park and its buffer zone (southern Poland). Nature Conserv., 58: KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: KULMATYCKI W. 1920: Mrówki niektórych okolic Małopolski. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54: KUNTZE R. 1934a: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, Ser. B, 59 (4): KUNTZE R. 1934b. Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13 (1-4): ŁOMNICKI J. 1931: Przegląd mrówek(formicidae) Tatr polskich. Pol. Pismo ent., 10: MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1954: Stanowisko rozchodnika białego (Sedum album L.) na Górze Wapiennej koło Stolca pod Ząbkowicami. Próba charakterystyki florystycznej i faunistycznej. Ochr. Przyr., 22: MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1959: Żywa przyroda. [W:] POPIOŁEK K. i in. (red.): Góry Śląskie. Instytut Zachodni, Poznań: NIEZABITOWSKI E. L. 1897: Przyczynek do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 32: NIEZABITOWSKI E. L. 1899: Materyały do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 34: NIEZABITOWSKI E. L. 1900: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 35: NIEZABITOWSKI E. L. 1910: Materiały do fauny Brakonidów Polski. 1. Braconidae, zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos, Lwów, 45:

27 PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...] 25 NOSKIEWICZ J. 1948: Uwagi o kilku gatunkach Miesierek Śląska i krajów sąsiednich. Pol. Pismo ent., 18 (1): NOSKIEWICZ J. 1950: Charakterystyka faunistyczna Śląska. [W:] Gospodarstwo Rolne na Ziemiach Północnych i Zachodnich. Warszawa: NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961: Osobliwości faunistyczne Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: NOWICKI M. 1864: Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Kraków: NOWICKI M. 1870: Zapiski faunistyczne. Wiadomości z Pienin. Spraw. Kom. Fizjograf., 4: OBARSKI J. 1931: Materjały do fauny rośliniarek (Tenthredinoidea, Hymenoptera) Polski, II. Fragm. faun. Mus. zool. pol., 1 (13): OBARSKI J. 1933: Rośliniarki i Trzpienniki (Chalastogastra) polskich lasów. Pol. Pismo ent., 12 (1-4): PAX F. 1921: Geschichte der Faunistischen Erforschung Schlesiens. [W:] Die Tierwelt Schlesiens. Jena: PISARSKI B. 1975: Mrówki. Formicoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 23, 1: RADCHENKO A, CZECHOWSKI W, CZECHOWSKA W. 1999: The tribe Formicoxenini (Hymenoptera, Formicidae) in Poland a taxonomic review and keys for identiffication. Ann. zool., 49: RADCHENKO A, CZECHOWSKA W, C ZECHOWSKI W. 2004: Błonkówki Hymenoptera, Mrówki Formicidae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń, XXIV, 63: RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V, Część XXXII/24, Hymenoptera posłowie. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss. ROMER E. 1949: Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocławsk. Tow. Nauk., B, 16: SAWONIEWICZ J. 1976: Przyczynek do poznania gąsieniczników (Hymenoptera, Ichneumonidae) Pienin. Fragm. faun., 21 (9): SCHOLZ E. J. R (1912): Hymenoptera aculeata. Seltenere Schlesische Vorkommnisse. Jahr. Ver. Schles. Insektenk. Breslau, 5: ŚNIEŻEK J. 1894: O krajowych gatunkach trzmieli. Spraw. Kom. Fizjogr., 29: ŚNIEŻEK J. 1899: O krajowych gatunkach trzmielców (Psithyrus), Spraw. Kom. Fizjogr., 34: ŚNIEŻEK J. 1910: Błonkówki pszczołowate (Apidae), zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: URBAŃSKI J. 1939: Mięczaki Pienin ze szczególnym uwzględnieniem terenu polskiej części Parku Narodowego. Prace Kom. Mat-Przyr. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, B, 9: WERSTAK K., WIŚNIOWSKI B. 2010: Materiały do poznania społecznych osowatych (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae) Gorczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 29 (1): WIERZEJSKI A. 1868: Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 2:

28 26 J. BANASZAK WIERZEJSKI A. 1874: Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 8: WIŚNIOWSKI B. 1997: Chalcidoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym uwzględnieniem Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, 8: WIŚNIOWSKI B. 2003: Two digger wasps of the genus Pemphredon LATREILLE, 1796 (Hymenoptera: Sphecidae) new to Poland, with an annotated checlist of the Polish species. Pol. Pismo ent., 72 (2): WIŚNIOWSKI B. 2004: Annotated checklist of the Polish digger wasps (Hymenoptera: Sphecidae). Pol. Pismo ent., 73: WIŚNIOWSKI B. 2009: Spider-hunting wasps (Hymenoptera: Pompilidae) of Poland. Diversity, identificaton, distrbution. Ojców National Park, Ojców. 432 ss. WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2003: Materiały do poznania grzebaczowatych (Hymenoptera: Sphecidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 22 (2) WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Materiały do poznania nastecznikowatych i osowatych (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae, Vespidae) Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, 17: WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Wstępne wyniki badań nad pszczołowatymi Hymenoptera: Aculeata: Anthophila (z wyłaczeniem Apidae) w Magurskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie, 17: ŻAK B. 1969: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Pogórza Wielickiego oraz przyległych partii Beskidu Średniego. Zesz. Nauk. UJ, Prace zool., 187 (15): ŻAK-OGAZA B. 1958: Materiały do znajomości bleskotek (Hymenoptera, Chalcidoidea) pasożytujących u czerwców (Homoptera, Coccoidea). Pol. Pismo ent. 28 (9): ŻAK-OGAZA B. 1961: Studien über Zehrwespen (Hymenoptera: Chalcidoidea) die auf in der fauna Polens beakannten schildläusen (Homoptera: Coccoidea) schmarotzen. Pol. Pismo ent., 31 (26):

29 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Fauna motyli (Lepidoptera) polskich gór na tle pasm górskich Europy The Lepidoptera of the Polish mountains in relation to other mountain ranges of Europe Jarosław BUSZKO 1, Janusz NOWACKI 2 1 Zakład Ekologii Zwierząt, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarina 9, Toruń; buszko@umk.pl 2 Katedra Ochrony Środowiska Przyrodniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Dąbrowskiego 159, Poznań; jnowacki@up.poznan.pl ABSTRACT: The present-day Lepidoptera fauna of the Polish mountains is closely related to post-glacial history of this part of Europe. Current occurrence of moths in the mountains to a large extent reflects the botanical zones of the area. This results from many migration waves from various directions. Based on a comparison with other European mountain ranges it may be assumed that most alpine species came to the Polish mountains during the Pleistocene from refugia in the Alps or other mountains of southern Europe. Much later, at the beginning of the Holocene, upper-subalpine species from Siberian refugia appeared and the species related to deciduous forests came only in the Atlantic period from various areas of southern Europe. KEY WORDS: Lepidoptera, faunistics, origin of fauna, Polish mountains. Wstęp Góry charakteryzują się specyficzną fauną motyli, która jest odmienna od fauny występującej na nizinach i wyżynach. Ponadto zasadą jest, że im wyższe góry, tym bardziej specyficzna fauna w nich występuje. Wynika to ze znacznego wyniesienia nad poziom morza i bogatej rzeźby terenu tych obszarów, co wpływa na silne zróżnicowanie warunków środowiska. Duże wy-

30 28 J. BUSZKO, J. NOWACKI niesienie nad poziom morza przy znacznych wysokościach względnych powodują, że w górach występuje znaczne zróżnicowanie klimatyczne w profilu pionowym, a także duże bogactwo klimatów lokalnych występujących w dolinach, na zboczach, przełęczach czy grzbietach górskich (HESS 1968, 1996). Przejawia się to w znacznym zróżnicowaniu temperatur oraz bardzo ważnego czynnika klimatycznego jakim są opady, które wyraźnie rosną w miarę wzrostu wysokości, a największe występują na północnych stokach. Geomorfologiczna budowa, związany z nią chemizm skał oraz wspomniane wcześniej czynniki klimatu wysokogórskiego wywołują znaczne różnice mikroklimatyczne co prowadzi do rozmaitych warunków siedliskowych. Wpływa to na charakter występującej tam szaty roślinnej. W górach Europy spotykamy charakterystyczny piętrowy układ roślinności. Wytworzenie się tych pięter jest wynikiem rozwoju szaty roślinnej w okresie polodowcowym. Był to proces trwający ponad lat i charakteryzował się znacznymi zmianami polegającymi na przemieszczaniu się zasięgów całych formacji roślinnych, oraz składu gatunkowego tworzących je roślin. Obecna postać zbiorowisk roślinnych i ich rozmieszczenie wysokościowe ukształtowało się u schyłku okresu subborealnego ok lat temu (PIĘKOŚ-MIRKOWA, MIREK 1996; OBIDOWICZ 1996). Wspomniane fakty jednoznacznie wpływają na różnorodność biologiczną motyli występujących w górach. Stąd fauna gór od dawna cieszyła się zainteresowaniem entomologów. Historia badań i stan poznania motyli polskich gór Badania lepidopterologiczne w górach mają długą historię sięgającą początków XIX wieku. Literatura dotycząca motyli polskich gór jest bardzo zróżnicowana. Niewielka część prac obejmujące całość fauny motyli (BŁE- SZYŃSKI i in. 1965). Podobnie jak w stosunku do innych regionów Polski większość opracowań dotyczy Macrolepidoptera lub poszczególnych rodzin motyli. Jest niewiele prac, które analizowałaby motyle pod kątem ekologicznych uwarunkowań determinujących ich rozsiedlenie, zwłaszcza w aspekcie profili wysokościowych i preferencji środowiskowych (BUSZKO i in. 2000). Słabe jest także poznanie bionomii gatunków górskich. Najwcześniejsze dane faunistyczne dotyczące motyli polskich gór pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. Dotyczą one Sudetów (ASSMANN 1847), nieco później rozpoczęto badania w Tatrach (NOWICKI 1868) i Pieninach (NOWICKI 1870). Pozostałe pasma górskie rozpoczęto badać w późniejszym okresie, i tak przykładowo: Beskid Sądecki (SCHILLE 1895), Bieszczady Zachodnie (SCHEFF- NER 1925), Góry Świętokrzyskie (KARPOWICZ 1925), a Beskid Śląski (RA- EBEL 1931). Pomimo stosunkowo dużej liczby prac dotyczących fauny motyli polskich gór, jedynie nieliczne obejmują całość fauny, przeważnie przedmio-

31 FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY 29 tem opracowania były tylko motyle większe lub wybrane rodziny, a często jedynie pojedyncze gatunki. Górami, które posiadają najlepiej poznaną faunę motyli w Polsce są Pieniny i Tatry. Z Pienin wykazano dotychczas przeszło 1600 gatunków (BŁESZYŃSKI i in. 1965; NOWACKI, WĄSALA 2008), a z Tatr liczba stwierdzonych gatunków wynosi 871 (BUSZKO i in. 2000). Z pozostałych obszarów górskich opracowane są bądź tylko motyle większe, bądź wybrane rodziny. Informacje o motylach większych Bieszczadów zostały podsumowane w opracowaniach BIELEWICZA (1973, 1984). Bardzo liczne dane o motylach Sudetów znajdują się w wielu publikacjach z okresu przełomu XIX i XX wieku, m.in. WOCKEGO (1872, 1874) i WOLFFA (1935) oraz z okresu późniejszego prace BORKOWSKIEGO (1966, 1969) czy NOWACKIE- GO (1998) oraz wiele prac o charakterze przyczynkowym o pojedynczych gatunkach. Motyle Gór Świętokrzyskich badane były przez ŚLIWIŃSKIEGO i innych (1991) i MICHALSKĄ (1988). W Beskidzie Śląskim badane były motyle z grupy Microlepidoptera (TOLL 1950). Z innych pasm górskich opublikowano jedynie fragmentaryczne dane. Charakterystyka fauny motyli polskich gór w profilu wysokościowym Występowanie motyli w górach w dużym stopniu zależy od gradientu wysokości i zmieniających się wraz z nim warunków klimatycznych. Czynniki te wpływają na wykształcenie różniących się strukturalnie i florystycznie pięter roślinnych. Skład gatunkowy roślin w znacznym stopniu zależny jest także od warunków geologicznych podłoża. Zazwyczaj bogatsze gatunkowo zbiorowiska roślinne tworzą się na podłożu wapiennym. Istotna jest także topografia terenu i warunki higryczne. Wszystkie te czynniki mają znaczący wpływ na kształtowanie się i skład gatunkowy występujących w górach motyli. Mając świadomość silnych związków troficznych motyli z określonymi gatunkami roślin oraz faktu powszechnej w górach mozaikowatości i zróżnicowania warunków mikrośrodowiskowych, nie jest zaskoczeniem występowanie w górach wielu gatunków o charakterze stenotopowym. Stąd wiele gatunków górskich oprócz pionowej strefowości, ma bardzo ograniczony zasięg występowania. Piętra roślinne są najlepiej wykształcone w Tatrach, na Babiej Górze i w Karkonoszach. W typowej postaci są to: piętro regla dolnego (do 1250 m n.p.m.), piętro regla górnego ( m), piętro kosówki ( m), piętro halne ( m) i piętro turniowe (powyżej 2250 m). W Tatrach zajmują one przytoczone przedziały wysokości, natomiast w Karkonoszach są one obniżone. W innych górach ze względu na niższą wysokość piętra roślinne kończą się na reglu górnym lub nawet dolnym, często też są obniżone wskutek gospodarczego oddziaływania człowieka. Do piętrowych stref roślinności dostosowały się występujące tam gatunki motyli. Niektóre

32 30 J. BUSZKO, J. NOWACKI gatunki są ściśle związane z danym piętrem z uwagi na czynniki klimatyczne i pokarmowe, natomiast inne mogą występować w różnych piętrach wykazując znacznie większy zakres tolerancji środowiskowej. Występowanie motyli w piętrach roślinnych: Piętro halne; większość gatunków związanych z tym piętrem występuje wyłącznie w Tatrach, nieliczne gatunki znane są również z Karkonoszy i Babiej Góry. Na obszarze Tatr gatunków takich zarejestrowano 34. Do najbardziej charakterystycznych należą: Eudonia vallesialis (DUP.), Glacies noricana (WAGNER), Glacies coracina (ESP.), które występują tylko w najwyższych partiach Tatr, nie ma ich na poziomie piętra kosodrzewiny, ani też w innych górach. Pozostałe gatunki spotykane są czasami w niższych piętrach, w miejscach, gdzie występują środowiska muraw naskalnych. Są to: Stigmella dryadella (HOFM.), Lampronia splendidella (HEIN.), Coleophora nubivagella ZELL., Argyroploce noricana (H.-S.), Epinotia mercuriana (FRÖL.), Catoptria furcatellus (ZETT.), Boloria pales (DEN. et SCHIFF.), Erebia pandrose (BKH.), Glacies canaliculata (HOCHW.), Entephria nobiliaria (H.-S.), E. flavicinctata (HBN.), Colostygia austriacaria (H.-S.), Chionodes viduella (FABR.), Sattleria dzieduszyckii (NOW.), Stictea mygindana (DEN. et SCHIFF.), Catoptria maculalis (ZETT.), Adela albicinctella MANN, Melasina ciliaris (OCHS.), Kessleria alpicella (STT.), K. zimmermanni NOW., K. saxifragae (STT.), Elachistae irenae BUSZ., Scythris fallacella (SCHLAG.), S. oelandicella M.-R., Phaulernis fulviguttella (ZELL.), Orenaia alpestralis (FABR.), Erebia epiphron (KNOCH), E. gorge (HBN.), Erebia pharte (HBN.), Eupithecia undata (FRR.), Standfussiana lucernea (L.). Piętro kosodrzewiny; środowisko to jest stosunkowo ubogie pod względem florystycznym i charakterystyczne są dla niego gatunki motyli związane troficznie z kosówką. Do takich należy zwójka Coccyx mughiana (ZELL.). O wiele bogatsza fauna motyli występuje w środowiskach tworzących mozaikę płatów kosówki i środowisk murawowych. Często spotykane są tam gatunki związane z piętrem halnym, wśród których do charakterystycznych należą: C. viduella, S. dzieduszyckii, S. mygindana, C. maculalis i E. pharte. Piętro regla górnego; zasadniczo piętro to obejmuje strefę lasów iglastych z dominującym borem świerkowym i roślinnością zielną typową dla lasów. W piętrze tym występuje około 100 gatunków, z których typowymi są: Scardia tessulatella (LIEN. et ZELL.), Argyresthia amiantella (ZELL.), Agonopterix doronicella (WCK.), Cosmiotes exactella (H.-S.), Elachista quadripunctella (HBN.), Chionodes electella (ZELL.), Cydia strobilella (L.), Udea decrepitalis (H.-S.), Cosmotriche lobulina (DEN. et SCHIFF.), Lasiommata petropolitana (FABR.), Hylaea fasciaria (L.), Elophos vittaria

33 FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY 31 (THNBG.), Colostygia turbata (HBN.), Spargania luctuata (DEN. et SCHIFF.), Perizoma taeniata (STEPH.), P. obsoletata (H.-S.), Apamea rubrirena (TREIT.), Papestra biren (GOEZE), Xestia speciosa (HBN.), X. rhaetica (STGR.), X. alpicola (ZETT.). Rhyacia lucipeta (DEN. et SCHIFF.), Epipsilia latens (HBN.), E. grisescens (FABR.). W piętrze regla górnego obecne są także środowiska nieleśne o charakterze muraw naskalnych. W takich środowiskach często spotykane są gatunki występujące również w piętrze halnym jak i bardziej ciepłolubne gatunki nie spotykane w wyższych piętrach. Piętro regla dolnego; zamieszkiwane jest przez gatunki związane z podgórskimi i górskimi lasami liściastymi i mieszanymi; większość z nich spotykana jest także na nizinach. Grupa ta reprezentowana jest przez ponad 1000 gatunków. W piętrze tym zaznaczają się największe różnice pomiędzy poszczególnymi pasmami górskimi, wynikające z ich położenia w różnych częściach kraju. Jako przykłady charakterystycznych gatunków dolnoreglowych można wymienić: Adela congruella F.V.R., Lampronia rupella (DEN. et SCHIFF.), Agonopterix astrantiae (HEIN.), Stephensia abbreviatella (STT.), Aethes cnicana (WESTW.), Epinotia fraternana (HAW.), Capperia fusca (HOFM.), Erebia sudetica STGR., Erebia aethiops (ESP.), E. pronoe (ESP.), Colostygia collariaria (H.-S.), Perizoma affinitata (STEPH.), Aplocera praeformata (HBN.), Syngrapha ain (HOCHEN.), Calierges ramosa (ESP.), Cucullia campanulae FR., Dasypolia templi (THNBG.), Hydraecia petasitis DO- UBLEDAY, Euxoa birivia (DEN. et SCHIFF.), E. decora (DEN. et SCHIFF.). W piętrze tym występuje również liczna grupa gatunków związanych z środowiskami otwartymi, w tym z typowymi dla niższych położeń górskich kserotermicznymi środowiskami naskalnymi. Niżej położone przełęcze górskie stanowią dogodne szlaki migracyjne zarówno dla motyli wędrownych, jak i odbywających loty dyspersyjne z prądami powietrza. Niejednokrotnie obserwowano migracje gatunków motyli, które nie są związane ze środowiskami górskimi, np. Acherontia atropos (L.), Hyles livornica (ESP.), Helicoverpa armigera (HBN.), Vanessa atalanta (L.), V. cardui (L.), Hyphantria cunea (DRURY) czy Totrix viridana L.. Analiza porównawcza fauny motyli polskich gór na tle innych gór Europy Niewątpliwie współczesny obraz fauny Lepidoptera polskich gór kształtował się na przestrzeni długiego okresu czasu i jest wynikiem wielu fal migracji z różnych kierunków, kolejnych ekspansji zasięgów i kurczenia się zasięgów wcześniej ukształtowanych. W świetle dostępnych informacji nie jest możliwe jednoznaczne stwierdzenie, czy w polskich górach zachowały się gatunki z poprzednich interglacjałów.

34 32 J. BUSZKO, J. NOWACKI Porównanie składu gatunkowego motyli polskich gór z innymi górami środkowej Europy oraz obszarami północnej Eurazji wykonano w oparciu o dane literaturowe zawarte w wielu pracach: HUEMER (1998), HUEMER i TARMANN (1993), KARSHOLT i RAZOWSKI (1996), KONONENKO (1990), KO- NONENKO i inni (1989), KOSTROWICKI (1965), KROGERUS (1972), KULFAN i KULFAN (1991), MIKKOLA i inni (1991), RAKOSY (1995, 1998), REZBANY- AI-RESSER (1983), SKOU (1991) oraz VARIS i inni (1987). Aby wyjaśnić współczesne zasięgi motyli w polskich górach należy odwołać się do zmian klimatycznych w holocenie i polodowcowej historii szaty roślinnej Europy. Jednakże wnioskowanie z konieczności opierać się może tylko o dowody pośrednie, a wnioski będą miały charakter hipotez. Motyle jako fitofagi są ściśle związane z rozmaitymi gatunkami roślin będącymi źródłem pokarmu gąsienic, natomiast osobniki dorosłe jako formy mobilne mogą być spotykane w różnych środowiskach. Zatem warunkiem koniecznym występowania poszczególnych gatunków motyli jest obecność odpowiednich gatunków roślin wchodzących w skład właściwych im zbiorowisk roślinnych, tworzących formacje roślinne wyższego rzędu leśne i nieleśne. Znajduje to odbicie w rozmieszczeniu motyli w poszczególnych piętrach roślinnych. Niewątpliwie najstarsze elementy górskiej fauny Lepidoptera reprezentowane są przez relikty glacjalne. Gatunki te mogą być dwojakiego pochodzenia. Mogą to być właściwe gatunki górskie ograniczone występowaniem do gór środkowej i południowej Europy, które w okresie ostatniego zlodowacenia mogły występować także lokalnie na niżu w sąsiedztwie gór. W miarę kurczenia się powierzchni lądolodu i lodowców górskich, gatunki te ponownie zasiedlały stopniowo coraz wyższe położenia, ustępując jednocześnie z terenów nizinnych. Obecnie zasięgi takich gatunków mają postać niewielkich areałów w poszczególnych górach Europy. Do grupy tej należą przedstawiciele rodzaju Erebia DALM., z których w Europie znanych jest 51 gatunków, w Alpach występują 32 (DE PRINS, IVERSEN 1996), w Polsce 11, z których w Tatrach występuje 10, w Sudetach występuje 6, w Bieszczadach 4, a w Górach Świetokrzyskich jedynie 2 gatunki. Na niżu historycznie spotykane były 3 gatunki, z których obecnie występuje tylko jeden. Dla porównania w Fennoskandii występuje zaledwie 5 gatunków, z których 3 są pochodzenia arktycznego i nie występują w górach środkowej Europy. Inne rodziny posiadają mniej bogaty zestaw gatunków ilustrujących tę zależność np. rodzaj Kessleria NOW. (Yponomeutidae) reprezentowany jest w Europie przez 24 gatunki (AGASSIS, FRIESE 1996), z których tylko jeden K. fasciapennella (STT.) jest pochodzenia arktycznego i występuje także we wschodniej Polsce (BARANIAK i in. 1999). W polskich górach żyją 3 gatunki K. alpicella, K. zimmermanni i K. saxifragae (Tatry 3 gatunki, Babia Góra 1, Pieniny 1).

35 FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY 33 Z nich K. zimmermanni znany jest tylko z Polski i Słowacji (BARANIAK 1988). Z rodziny Geometridae podobny charakter ma rodzaj Glacies MILL., reprezentowany w Europie przez 11 gatunków, z których wszystkie występują w Alpach (MÜLLER 1996), a tylko jeden w północnej Europie. W Polsce występują 4 gatunki: G. alpinata (SCOP.), G. canaliculata, G. noricana oraz G. coracina. Wszystkie z nich występują w Tatrach, a tylko jeden w Karkonoszach G. alpinata. Inne przykłady gatunków wysokogórskich obecnych w górach Europy i Polski, które nie występują w Fennoskandii to: A. albicinctella, L. splendidella, S. dzieduszyckii, Clepsis rogana (GUEN.), Aterpia andereggana GUEN., Charissa glaucinaria (HBN.), Elophos dilucidaria (DEN. et SCHIFF.), Elophos operaria (HBN.), Psodos quadrifaria (SULZ.), C. austriacaria, R. lucipeta, E. latens, Apamea platinea (TREIT.). Drugą grupę stanowią gatunki arktyczne o szerokich zasięgach circumpolarnych, które rozprzestrzeniły się w Europie w ciągu plejstocenu z obszarów północnych, korzystając z ekspansji środowisk tundrowych w okresie glacjałów. Obecne zasięgi takich gatunków w górach Europy mają charakter reliktowy i charakteryzują się dużą dyzjunkcją. Dlatego można je określić jako arktyczno-alpejskie. W przypadku takich zasięgów duży i zwarty areał występuje na północy, natomiast w górach obszary występowania są niewielkie i rozproszone. Przykłady gatunków o arktyczno-alpejskim typie zasięgu to: S. dryadella, Incurvaria vetulella (ZETT.), Phiaris obsoletana (ZETT.), Phiaris schaefferana (H.-S.), A. noricana, Catoptria furcatellus (ZETT.), Catoptria maculalis (ZETT.), Elophos vittaria (THNBG.), G. coracina, Entephria nobiliaria (H.-S.) i Entephria flavicinctata (HBN.). Wszystkie z nich występują w Tatrach, a w Karkonoszach tylko nieliczne. Znacznie szerzej rozsiedlone są gatunki zamieszkujące górskie lasy iglaste. W fazie ekspansji lasów iglastych na początku Holocenu nastąpiło rozprzestrzenianie się borealnych gatunków motyli z ostoi na obszarze Syberii. Wraz z ocieplaniem się klimatu strefa lasów iglastych uległa rozdzieleniu na strefę lasów iglastych na północy (tajga) oraz strefę lasów górskich. Strefy te rozdzielone są szerokim pasem niżu środkowoeuropejskiego, gdzie dominującą formacją są lasy liściaste. W ślad za tym dyzjunkcji uległy także zasięgi motyli związanych z lasami iglastymi. Ich współczesne zasięgi można zaliczyć do typu borealno-górskiego. Zasięgi tych gatunków są rozdzielone i izolowane przestrzenie. Gatunki te są charakterystyczne dla regla górnego, niemniej spotka się je także na niższych wysokościach, gdzie w miejscu regla dolnego występują bory świerkowe. Jako przykłady takich gatunków można wymienić: Stigmella pretiosa (HEIN.), Lampronia rupella (DEN. et SCHIFF.), Callisto coffeella (ZETT.), Rhigognostis senilella (ZETT.), Mompha conturbatella (HBN.), Eana penziana (THNBG.), Gesneria centuriella (DEN. et SCHIFF.),

36 34 J. BUSZKO, J. NOWACKI Entephria caesiata (DEN. et SCHIFF.), Colostygia aptata (HBN.), Colostygia turbata (HBN.), Hydriomena ruberata (FRR.), Coenocalpe lapidata (HBN.), Horisme aemulata (HBN.), Spargania luctuata (DEN. et SCHIFF.), Rheumaptera hastata (L.), Perizoma taeniata (STEPH.), Perizoma affinitata (STEPH.), Perizoma minorata (TREIT.), Baptria tibiale (ESP.), Eupithecia veratraria H.-S., Aplocera praeformata (HBN.), Venusia cambrica CURT., Photedes captiuncula (TREIT.), A. rubrirena, Xestia collina (BSD.), X. alpicola, X. rhaetica, X. speciosa. Niektóre z tych gatunków spotykane są na torfowiskach, zarówno w górach jak i na nizinach. Fauna motyli regla górnego w polskich górach jest pod wieloma względami uboższa w porównaniu do bardziej rozległych i wyższych pasmach górskich Europy, jak również w porównaniu do lasów iglastych północnej Europy. Dobrym przykładem zróżnicowania bogactwa gatunkowego są przedstawiciele podrodzaju Anomogyna (STGR.) w rodzaju Xestia (HBN.). Z Fennoskandii znanych jest 10 gatunków, z których w Alpach występuje 5. Natomiast z polskich gór wykazano dotychczas 3 gatunki, z których wszystkie występują w Tatrach, a tylko jeden X. speciosa w Karkonoszach. Niektóre gatunki występujące w piętrze regla górnego nie występują w strefie północnych lasów borealnych. Gatunki te powstały na obszarach górskich środkowej Europy, w okresie plejstoceńskim przemieściły się na południe Europy, a po ustąpieniu lodowca powróciły w środowiska górskie. Jako przykłady takich gatunków mogą służyć: Micropterix aureoviridella (HÖFN.), Adela minimella (ZETT.), Scythis fallacella (SCHLÄG.), Scythris oelandicella MÜLL., Teleiopsis bagriotella (DUP.), Acompsia tripunctella (DEN. et SCHIFF.), Epermenia scurella (STT.), Aethes aurofasciana (MANN), Aethes decimana (DEN. et SCHIFF.), Phiaris scoriana (GUEN.), Catoptria radiella (HBN.), Catoptria petrificella (HBN.), Orenaia alpestralis (FABR.), Charissa intermedia (WEHRLI), Xanthorhoe incursata (HBN.), Entephria cyanata (HBN.), Entephria infidaria (LA HARPE), Nebula salicata (DEN. et SCHIFF.), Nebula nebulata (TREIT.), Nebula achromaria (LA HARPE), Melanthia alaudaria (FRR.), Euphyia frustata (TREIT.), Perizoma verberata (SCOP.), Syngrapha ain (HOCHEN.). Najwięcej gatunków spotykanych jest w reglu dolnym, który jest piętrem o największym zróżnicowaniu florystycznym. Często są to gatunki o rozległych i zwartych zasięgach obejmujących duże obszary Europy. Jest także wiele gatunków preferujących obszary niskich gór i pogórzy, a rzadko trafiających się na nizinach. Stąd dość duże podobieństwo składu gatunkowego motyli w różnych górach Europy. Ponadto w niskich położeniach górskich spotykane są liczne gatunki kserotermofilne, zasiedlające murawy i zarośla naskalne. W środowiskach takich z kolei obserwuje się duże różnice w skła-

37 FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY 35 dzie gatunkowym, a wiele z nich to gatunki charakterystyczne wyłączne. W Polsce takim szczególnym pasmem górskim skupiającym wielką liczbę gatunków kserotermofilnych są Pieniny, które dla wielu gatunków motyli są jedynym miejscem występowania w Polsce. Przykładowo gatunki takie jak: Alucita desmodactyla ZELL., Carposina berberidella H.-S., Calyciphora nephelodactyla (EV.), Aethes moribundana (DUP.), Phiaris stibiana (GUEN.), Catocala nymphagogoa (ESP.), Hoplodrina superstes (OCHS.), Auchmis detersa (ESP.), A. platinea. Należy jednak pamiętać, że piętro regla dolnego w wielu pasmach górskich uległo daleko idącym przekształceniom wskutek gospodarczej działalności człowieka. Z jednej strony, szczególnie w Sudetach przekształcono ekosystemy dolnoreglowych lasów mieszanych w monokulturowe lasy świerkowe, a z drugiej strony w wielu rejonach przekształcenia polegały na wyrębie lasów i tworzeniu w ich miejsce środowisk wtórnych. Najczęściej spotykanym środowiskiem wtórnym są ekstensywnie użytkowane łąki oraz pastwiska, a w mniejszym stopniu pola uprawne. Nowe środowiska spowodowały napływ obcych gatunków, często synantropijnych związanych z terenami otwartymi. SUMMARY In southern Poland there are mountain ranges inhabited by specific and varied Lepidoptera fauna, hence those areas have been the focus of lepidopterologists interest and research for over 150 years. Nowadays we have a wide range of reference and collection's data that make an evidence of the fauna throughout this period. In spite of the abundance of information not all the mountain ranges have been sufficiently studied. Among the best investigated are the Tatras and the Pieniny, for which practically full lists of species have been compiled. Also the Karkonosze and the Bieszczady are well known. The Świętokrzyskie Mts are less thoroughly studied. The occurrence of moths in the mountains to a large extent reflects the levels of altitudinal plant structure, which can be best seen in the Tatras and the Karkonosze, with their well-formed subalpine and alpine zones. In lower subalpine zone a definite majority are forest species, widely spread all over Poland, only with a low share of species characteristic for piedmont deciduous and mixed forests. Coniferous upper subalpine forests are inhabited by numerous species of boreal-montane range. The subalpine and alpine zones are characterised by stenotopic high montane species, whose occurrence in Poland is limited to the Tatras and the Karkonosze. Some of them are only reported from the mountains of central and southern Europe, while others are characterized by arcticalpine type of range. The species composition to a large extent is due to the character of rock substratum. This can be best seen in rock swards, where there are definitely more Lepidoptera species on lime than crystalline substratum. The present Lepidoptera fauna of the Polish mountains is closely related to post-glacial history of this part of Europe. Its present composition results from many migration waves from various areas. By comparison with other European mountain ranges it may be

38 36 J. BUSZKO, J. NOWACKI assumed that most species from the alpine zone migrated to the Polish mountains during the Pleistocene from refugia in the Alps area or other mountains of southern Europe. Much later, at the beginning of the Holocene, upper subalpine species from Siberian refugia appeared, and the species related to deciduous forests came only in the Atlantic period from various areas of southern Europe. PIŚMIENNICTWO ASSMANN A. 1847: Berichtigung und Ergänzung der schlesischen Lepidoptreren-fauna, Zeit. f. Entom., 1: 1-6. AGASSIS D., FRIESE G. 1996: Yponomeutidae. [W:] KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.): The Lepidptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup: BARANIAK E. 1988: Species of the genus Kessleria NOW. (Yponomeutidae) in Poland, Pol. Pismo ent., 58: BARANIAK E., HOŁOWIŃSKI M., PAŁKA K.1999: Kessleria fasciapennella (STAINTON, 1849) (Lepidoptera: Yponomeutidae) w Polsce. Wiad. entomol., 17: BIELEWICZ M. 1973: Motyle Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego, cz. I. tzw. Macrolepidoptera. Roczn. Muz. Górnośl., Przyroda, 7: BIELEWICZ M. 1984: Nowe gatunki motyli większych (Macrolepidoptera) dla fauny Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego. Pol. Pismo ent., 54: BŁESZYŃSKI S., RAZOWSKI J., ŻUKOWSKI R. 1965: Fauna motyli Pienin. Acta zool. cracov., 10: BORKOWSKI A. 1966: Erebia epiphron silesiaca M.-D. (Lepidoptera, Satyridae) aus dem Riesengebirge. Pol. Pismo ent., 36: BORKOWSKI A. 1969: Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. Zur Verbreitung, Biologie und Ökologie der Stigmelliden in den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent., 39: BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I. Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Supl.: HESS M. 1968: Próba rekonstrukcji klimatu w holocenie na terenie Polski Południowej. Folia quatern., 29: HESS M. 1996: Klimat. [W:] MIREK Z. i in. (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków Zakopane: HUEMER P. 1998: Endemische Schmetterlinge der Alpen ein Überblick (Lepidoptera). Staphia, 55: HUEMER P., TARMANN G. 1983: Die Schmetterlinge Österreichs (Lepidoptera). Innsbruck. 224 ss. KARPOWICZ S. 1925: Spis łuskoskrzydłych Ziemi Sandomierskiej. I. Pol Pismo ent., 4:

39 FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY 37 KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.) 1996: The Lepidoptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup. 380 ss. KONONENKO V. S. 1990: Synonymic Check List of the Noctuidae of the Primorye Territory, the Fae East of U.S.S.R. Tinea, 13, Suppl. 1: KONONENKO V. I., LAFONTAINE J. D., MIKKOLA K. 1989: An annotades check list of Noctuid moths (Lepidoptera, Noctuidae) of Beringia, Rev. entom. URSS, 68: KOSTROWICKI A. S. 1965: The relations between local Lepidoptera-faunas as basis of the zoogeographical regionalization of the Palearctic. Acta zool. cracov., 10: KROGERUS H. 1972: The ivertebrate fauna of the Kilpisjärvi area, Finnish Lapland. 14. Lepidoptera. Acta soc. Fauna et Flora fenn., 80: KULFAN J., KULFAN M. 1991: Die Tagfalterfauna der Slovakei und ihr Schutz unter besonderer Berücksichtigung der Gebirgsökosysteme. Oedippus, 3: MICHALSKA Z. 1988: Badania nad owadami minującymi Gór Śriętokrzyskich. Wyd. Naukowe UAM, Poznań. 231 ss. MIKKOLA K., LAFONTAINE J. D., KONONENKO V. S Zoogeography of the Holarctic species of the Noctuidae (Lepidoptera): importance of the Beringian refuge. Entom. fenn., 2: MÜLLER B. 1996: Geometridae. [W:] KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.): The Lepidptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup: NOWACKI J. 1998: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Karkonoszy Polskich. Wiad. entomol., 16: NOWACKI J., WĄSALA R. 2008: The Noctuids (Lepidoptera, Noctuidae) of xerothermic rock swards in the Pieniny Mts. Pol. entomol. Monogr., 4: NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia. Spraw. Kom. fizyogr., 2: NOWICKI M. 1870: Zapiski faunistyczne. Spraw. Kom. fizyogr., 4: OBIDOWICZ A. 1996: Polodowcowa historia szaty roślinnej. [W:] MIREK Z. i in. (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków Zakopane: PIĘKOŚ-MIRKOWA H., MIREK Z. 1996: Zbiorowiska roślinne. [W:] MIREK Z. i in. (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków Zakopane: PRINS W. DE, IVERSEN F. 1996: Nymphalidae. [W:] KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.): The Lepidptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup: RAEBEL H. 1931: Die Grossschmetterlinge des oberschlesischen Hügellandes. Beuth. Abh. oberschl. Heimatf., 1 (3): RAKOSY L. 1995: Die Noctuiden Siebenbürgens (Transsylvanien, Rumänien) (Lepidoptera: Noctuidae). Nachr. ent. Ver. Apollo, Suppl. 13: RAKOSY L. 1998: Die endemischen Lepidopteren Rumäniens (Insecta: Lepidoptera). Staphia, 55: REZBANYAI L. 1983: La fauna dei Macrolepidotteri del Monte Generoso, Cantone Ticino 1. Monte Generoso Vetta, 1600 m. (Lepidoptera, Macroheterocera). Boll. Soc. Ticin. Sc. Nat., 70:

40 38 J. BUSZKO, J. NOWACKI SCHEFFNER J. 1925: Die Schmetterlinge aus der Umgebung von Olchowa. Societas entom., Jahrg. 40 (10). SCHILLE F. 1895: Fauna lepidopterologiczna doliny Popradu i jego dopływów na podstawie własnych badań. Spraw. Kom. fizyogr., 30: SKOU P. 1991: Nordens Ugler. Apollo Books, Stenstrup. 565 ss. ŚLIWIŃSKI Z., WIĄCKOWSKI S., MARCINIAK B. 1991: Motyle (Lepidoptera) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 35: TOLL S. 1950: Przyczynek do fauny motyli t.zw. drobnych Beskidu Ustrońskiego. Pr. Biol., Kraków, 2: VARIS V., JALAVA J., KYRKI J. 1987: Enumeratio Insectorum Feniae Lepidoptera. Helsinki. 117 ss. WOCKE M. F. 1872: Verzeichniss der Falter Schlesiens. Z. Ent. N. F., Breslau, 3: WOCKE M. F. 1874: Verzeichniss der Falter Schlesiens. II. Z. Ent. N. F., Breslau, 4: WOLF P. 1935: Die Grosschmetterlinge Schlesiens. Breslau, 2:

41 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Chrząszcze obszarów górskich Polski (Insecta: Coleoptera) Beetles of mountain areas of Poland (Insecta: Coleoptera) Stanisław KNUTELSKI 1, Piotr TYKARSKI 2 1 Zakład Entomologii, Instytut Zoologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Ingardena 6, Kraków; s.knutelski@uj.edu.pl 2 Zakład Ekologii, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2, Warszawa ABSTRACT: The paper contains a short overview of species richness and biodiversity of beetles recorded from mountain areas (Carpathians, Sudetes, Swietokrzyskie Mountains) on Polish territory (Tab., Fig.). Mountains in Poland are the most suitable areas for 5120 beetle species (85,5% of all Polish coleopterofauna) representing 116 families. However, the state of knowledge on beetle fauna in particular mountain regions, as well as some beetle families of Poland is diverse. Some areas with long tradition of research, like Tatra, Pieniny, Bieszczady and Beskidy Mountains, as well as some regions of Sudetes, are far better investigated than other regions. Short presentation of species with the highest faunistic value and general conclusions followed by suggestions for further studies are also included. KEY WORDS: Insecta, Coleoptera, inventory research, species richness, biodiversity, mountain areas, Poland, Carpathians, Sudetes, Świętokrzyskie Mountains, nature conservation. Wstęp Chrząszcze (Coleoptera) są największą i najbardziej różnorodną grupą zwierząt na świecie, również w Polsce należącą do najbogatszych w gatunki (KOZŁOWSKI 2008). Zebrane niedawno w bazie danych Krajowej Sieci Informacji o Bioróżnorodności (KSIB) materiały na podstawie Katalogu Fauny Polski (KFP), głównie jego 23 części (BURAKOWSKI i in ,

42 40 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI 2000) wskazują, że na terytorium Polski liczącym w przybliżeniu km 2 występuje 5987 gatunków chrząszczy (KSIB, stan z dnia ). Jednakże prawie co roku odkrywane są nowe, wcześniej nie wykazywane z Polski gatunki i ich liczba aktualnie może być już wyższa. Dla potrzeb niniejszego opracowania skupiono się jedynie na danych katalogowych, które ukazały się do 2000 roku (BURAKOWSKI i in. 2000). Polska jest głównie krajem nizinnym o średniej wysokości 173 m n.p.m. (Europa 330 m), a obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% całej powierzchni kraju (w tym depresje 0,2%). Natomiast obszary górzyste Polski zajmują nieco ponad 8% powierzchni kraju, a samych gór ok. 6%. Stąd nasza krajowa koelopterofauna ma głównie charakter niżowy i w przeważającej części jest względnie młoda, napływowa, euro-syberyjska, a tylko na niektórych terenach zachował się stary, autochtoniczny element niżowy fauny europejskiej. Obydwa elementy są jednak dość zróżnicowane i obejmują zarówno ekologiczne formy leśne, wodne, bagienne oraz torfowiskowe, jak również kserotermofilne, wywodzące się z lasostepów bądź stepów, a także psammofilne, halofilne, itp. Powszechnie wiadomo, że najskuteczniejszą formą ochrony fauny chrząszczy jest zachowanie ich naturalnych środowisk życia. Obecne dane wskazują, że obok wielu różnych formy ochrony środowiska najlepiej spełniają tę rolę parki narodowe, a wiodącą te położone na obszarach górskich kraju, których jest większość (BANASZAK i in. 2004). Nasuwało się więc pytanie, jak duże jest bogactwo i różnorodność chrząszczy występujących na obszarach górskich Polski i jaką rolę odgrywają te tereny w zachowaniu różnorodności fauny krajowej Coleoptera. Tereny górskie ze względu na ogromną heterogeniczność środowisk, piętrowe zróżnicowanie klimatu i roślinności, a także pewną dzikość i niedostępność, są bardzo atrakcyjnymi przyrodniczo. Zasiedlające je chrząszcze już od początku XIX wieku budziły niemałe zainteresowanie, o czym świadczy bardzo bogate piśmiennictwo liczące ok pozycji poświęconych tej faunie (KFP). Jednak stopień poznania koleopterofauny poszczególnych krain górskich jest niewystarczający i bardzo zróżnicowany. Względnie najlepiej zbadane są chrząszcze Bieszczadów (NOWICKI 1858; PAWŁOWSKI i in. 2000), Pienin (PAWŁOWSKI 2000) i Beskidu Zachodniego (PETRYSZAK 1992; KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Dla pozostałych krain górskich brak jest kompleksowych opracowań ogółu Coleoptera, a publikacje dotyczą tylko niektórych grup z określonych regionów. Dotychczasowe opracowania faun chrząszczy obszarów górzystych Polski były zbyt ogólne oraz wybiórcze i dotyczyły głównie parków narodowych (BANASZAK i in. 2004) lub tylko niektórych grup, np.: kózek (GUTOWSKI 1988), czy ryjkowców (PETRYSZAK

43 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI ; KNUTELSKI 2005). W niniejszym artykule chcielibyśmy przedstawić krótki przegląd bogactwa gatunkowego i różnorodności Coleoptera obszarów górskich Polski wykazanych w całości materiału KFP z ośmiu krain (Bieszczady, Beskid Zachodni, Beskid Wschodni, Pieniny, Tatry, Sudety Zachodnie, Sudety Wschodnie i Góry Świętokrzyskie; pominięto Kotlinę Nowotarską ze względu na bardzo mało danych), ze szczególnym uwzględnieniem gatunków najbardziej wartościowych pod względem faunistycznym i biogeograficznym. Ostatni, zawierający pełne dane z piśmiennictwa, tom KFP dotyczący chrząszczy ukazał się w roku Późniejszy suplement (BURAKOWSKI i in. 2000) nie uwzględnił wielu wcześniejszych uzupełnień faunistycznych. Stąd najbardziej aktualne informacje obejmują te tomy, które ukazały się w ostatniej dekadzie XX wieku. Natomiast wcześniejsze wymagają korekt. Warto także dodać, że informacje w KFP podawane są w sposób mniej lub bardziej ogólny. Tylko w nielicznych przypadkach zamieszczane są konkretne stanowiska (miejscowości, lokalizacja), a w większości dane ujmowane są w obrębie tzw. krain, które wyznaczone tymczasowo do celów roboczych, przetrwały w niezmienionym stanie do ostatniego tomu. Oczywiście, w każdym przypadku są odpowiednie odnośniki do publikacji źródłowych, do których można dotrzeć i odszukać szczegółowe dane. To jednak będzie dopiero następnym etapem naszych prac. Na razie skupiliśmy się na ogólnych informacjach dotyczących poszczególnych krain górskich KFP, co pozwoliło nam zorientować się zarówno co do stanu bogactwa i różnorodności gatunków, jak również stopnia poznania poszczególnych grup chrząszczy, czy ogółu faun danych jednostek górskich. Warto również pamiętać, że przy pewnych zastrzeżeniach i niedoskonałościach KFP jest obecnie jednym z najbardziej wiarygodnych, pewnych i pełnych źródeł informacji o całej naszej krajowej koleopterofaunie. Publikacja ta pod względem szczegółów dotyczących rozmieszczenia ustępuje jedynie niewielu opracowaniom monograficznym poświęconym chrząszczom obszarów górskich. Szereg z nich, które ukazały się po wydaniu ostatniego tomu KFP poświęconemu chrząszczom (BURAKOW- SKI i in. 2000) nie zostało tu uwzględnionych ze względu na przyjętą konwencję. Stan poznania i niektóre walory faunistyczne Z obszarów górzystych Polski łącznie wykazano 5120 gatunków chrząszczy, co stanowi 85,5% ogółu fauny krajowej Coleoptera. Należą one do 116 rodzin, spośród których najliczniej reprezentowane są Staphylinidae 1084 gatunki i Curculionidae 656 gat. oraz Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae i Apionidae, liczące także po-

44 42 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI wyżej stu gatunków. Rodziny te są także najlepiej zbadane na terenach górskich, choć stopień ich poznania, a także innych rodzin w poszczególnych krainach jest zróżnicowany (Tab.). Biorąc pod uwagę fakt, że obszary górskie w Polsce zajmują nieco ponad 8% powierzchni kraju, tak duże bogactwo faunistyczne chrząszczy wskazuje na ogromną rolę, jaką one odgrywają w podtrzymaniu bioróżnorodności, nie tylko krajowej. Choćby z tego względu góry Polski powinny być obszarami priorytetowymi w obecnej strategii ochrony przyrody. Ponadto chrząszcze obszarów górskich charakteryzują się najwyższymi walorami faunistycznymi, obejmując gatunki endemiczne, reliktowe, górskie i borealno-górskie, w tym chronione, np. z rodzin: Carabidae Aechmites terricola, Carabus clatratus, C. fabricii; Scarabaeidae Osmoderma eremita; Byrrhidae Carpathobyrrhulus tatricus; Buprestidae Agrilus pseudocyaneus; Cerophytidae Cerophytum elateroides; Elateridae Ctenicera heyeri, Elater ferrugineus, Lacon lepidopterus, Sericus subaeneus; Trogossitidae Calitys scabra; Melandryidae Phryganophilus ruficollis; Tenebrionidae Blaps mortisaga; Oedemeridae Ditylus laevis; Boridae Boros schneideri; Cerambycidae Cerambyx cerdo, Cornumutila quadrivittata, Rosalia alpina, Saperda punctata, Tragosoma depsarium; Chrysomelidae Argopus ahrensii, Timarcha rugulosa i Curculionidae Notaris aethiops, Liparus coronatus, Otiorhynchus perdix (GŁOWACIŃSKI, NOWACKI 2004). Spośród trzech krajowych jednostek górskich Karpaty wyróżniają się największym bogactwem gatunków 4570 (76,3% ogółu fauny krajowej Coleoptera i 89,3% wszystkich gatunków chrząszczy obszarów górskich Polski) i rodzin chrząszczy 110. Karpaty są najważniejszym i najbardziej urozmaiconym pod względem rzeźby i różnorodności biotopów pasmem górskim w Polsce (SROKA 2008) oraz obejmują największa powierzchnię (19429 km 2, 6,1% ogółu terytorium RP). Ponadto góry te położone są najbardziej na południu naszego państwa i w porównaniu z Sudetami oraz Górami Świętokrzyskimi mają najlepiej zbadaną koleopterofaunę. Nieco uboższe pod tym względem są Sudety 3544 gatunki (odpowiednio 59,2% i 69,2%) i 104 rodziny. Natomiast koleopterofauna Gór Świętokrzyskich jest stosunkowo najuboższa 1027 gatunków (odp. 17% i 20,1%) oraz 71 rodzin. Chrząszcze tego obszaru są także najsłabiej zbadane. Należy także dodać, że obszar ten geograficznie zalicza się do wyżyn i nie posiada cech charakterystycznych, właściwych dla obszarów górskich. Stąd zapewne brak jest także wielu gatunków górskich. Bogactwo gatunkowe oraz różnorodność chrząszczy są zróżnicowane zarówno w krainach karpackich, jak i sudeckich (Tab., Ryc.). Nie we wszystkich przypadkach wynika to jedynie z nierównego stopnia zbadania Coleoptera. W Karpatach Polskich najwięcej gatunków stwierdzono w obydwu Be-

45 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 43 skidach, a najmniej w Tatrach, zaś w Sudetach wyraźnie bogatsza jest fauna chrząszczy zasiedlających ich zachodnią części (Ryc.). Różny jest także udział gatunków reprezentujących poszczególne rodziny chrząszczy w porównywanych regionach (Tab.). Jednakże w każdej krainie występują gatunki zaliczane do najważniejszych walorów faunistycznych naszego kraju, np.: w Bieszczadach elementy górskie, w tym endemity wschodniokarpackie i wschodnio-południowo-karpackie, a szczególnie gatunki zagrożone: Carabus zawadzkii, Deltomerus carpathicus, Pterostichus jurine, Othius transsylvanicus, Ocypus ormayi, Sclerophaedon carpathicus, Psylliodes frivalszkyi, Asiorestia transsilvanica, Aphthona stussineri i Leiosoma bosnicum; w Beskidzie Wschodnim Rosalia alpina; w Beskidzie Zachodnim wschodnio-karpackie gatunki osiągające tu zachodnią granicę areału, np. Duvalius subterraneus i Bryodemon hanaki oraz formy reliktowe: sudecko-karpacki tyrfobiont Trechus montanellus i borealno-górska Pteroloma forsstroeemii, a także wysokogórskie gatunki, m.in. Carabus fabricii, Leistus montanus pawlowskii (locus typicus), Pterostichus morio carpaticus, Alpinia carpathica, Gabrius tirolensis i Chrysolina schneideri; w Pieninach szereg zagrożonych gatunków chronionych oraz Phyllotreta christinae i Otiorhynchus austriacus; w Tatrach endemiczne gatunki zachodniokarpackie, np. Nebria tatrica i Deltomerus ta- Ryc. Bogactwo gatunkowe chrząszczy (Insecta: Coleoptera) obszarów górzystych Polski: CPL razem obszary górskie Polski, BIE Bieszczady, BWS Beskid Wschodni, BZA Beskid Zachodni, PIE Pieniny, TAT Tatry, SWS Sudety Wschodnie, SZA Sudety Zachodnie, GŚW Góry Świętokrzyskie

46 44 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI Tab. Bogactwo gatunkowe poszczególnych rodzin chrząszczy (Insecta: Coleoptera) od najwyższych do najniższych wartości na obszarach górzystych Polski ogółem (CPL) oraz w kolejnych krainach górskich kraju wg Katalogu Fauny Polski : BIE Bieszczady, BWS Beskid Wschodni, BZA Beskid Zachodni, PIE Pieniny, TAT Tatry, SWS Sudety Wschodnie, SZA Sudety Zachodnie, GŚW Góry Świętokrzyskie Rodziny Krainy górskie CPL BIE BWS BZA PIE TAT SWS SZA GŚW Staphylinidae Curculionidae Carabidae Chrysomelidae Cerambycidae Scarabaeidae Elateridae Dytiscidae Nitidulidae Apionidae Cryptophagidae Scolytidae Cantharidae Buprestidae Histeridae Hydrophilidae Coccinellidae Hydraenidae Pselaphidae Leiodidae Lathridiidae Anobiidae Ptiliidae Tenebrionidae Catopidae Dermestidae Melandryidae

47 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 45 Rodziny CPL BIE BWS BZA PIE TAT SWS SZA GŚW Mordellidae Scydmaenidae Ciidae Malachiidae Attelabidae Silphidae Byrrhidae Oedemeridae Alleculidae Bruchidae Colonidae Limniidae Ptinidae Cyphonidae Melyridae Anthribidae Cleridae Cucujidae Haliplidae Phalacridae Anaspididae Mycetophagidae Rhizophagidae Anthicidae Eucnemidae Salpingidae Meloidae Colydiidae Endomychidae Erotylidae Gyrinidae Lycidae

48 46 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI Rodziny CPL BIE BWS BZA PIE TAT SWS SZA GŚW Monotomidae Corylophidae Parnidae Heteroceridae Scaphidiidae Clambidae Lucanidae Silvanidae Cerylidae Micropeplidae Throscidae Aderidae Bostrichidae Alexiidae Lampyridae Limnichidae Peltidae Pyrochroidae Rhinomaceridae Trogidae Trogossitidae Bothrideridae Byturidae Calyptomeridae Derodontidae Diphyllidae Drilidae Lymexylidae Pythidae Rhipiphoridae Sphindidae Tetratomidae

49 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 47 Rodziny CPL BIE BWS BZA PIE TAT SWS SZA GŚW Anommatidae 1 1 Boridae Cerophytidae 1 1 Cybocephalidae Dascillidae Eucinetidae Georissidae 1 1 Homalisidae Hypocopridae 1 1 Lagriidae Leptinidae Lissomidae Lophocateridae Mycteridae 1 1 Nosodendridae Phloeophilidae 1 1 Phloeostichidae Platypodidae Prostomidae Psephenidae Rhysodidae 1 1 Scraptiidae Spercheidae Sphaeriidae Sphaeritidae tricus, Pterostichus tatricus, Carpathobyrrhulus tatricus, a także endemity tatrzańskie: Carabus fabricii, C. transylvanicus, Pseudogaurotina excellens i Trachystyphlus beigerae; w Sudetach Zachodnich Carabus sylvestris i Otiorhynchus arcticus; w Górach Świętokrzyskich - reliktowe gatunki górskie w pobliżu swojej północnej granicy zasięgu, np. Carabus linnaei i Chrysolina marcasitica) oraz borealno-górskie, np. Amora etratica i Otiorhynchus lepidopterus,

50 48 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI a także gatunki południowe, np. Cryptocephalus janthinus i Ceutorhynchus magnini. Warto tu przypomnieć, że jeszcze w połowie XX w. na obszarze Gór Świętokrzyskich obserwowano Rosalia alpina. Stopień rozpoznania faunistycznego chrząszczy poszczególnych krain górskich Polski jest bardzo zróżnicowany (Tab., Ryc.). Stąd też różna jest objętość i forma przedstawionych tu informacji. Ze względu na brak danych z niektórych rejonów górskich lub nierównomierne opracowanie pewnych grup w tym samym paśmie górskim, nie wszystkie rodziny chrząszczy udało się jednakowo przedstawić w niniejszym opracowaniu. Wynika to albo z powodu braku tych Coleoptera w pewnych rejonach lub nieodpowiedniego zainteresowania się nimi, bądź braku specjalistów zajmujących się nimi obecnie, a także nie uwzględnienia wielu nowszych niż KFP opracowań faunistycznych. Wkrótce dane katalogowe zostaną uzupełnione o nowsze informacje, a wiele starszych zostanie także zweryfikowanych i z pewnością ostateczne liczby dotyczące gatunków i rodzin poszczególnych regionów górskich będą się różnić od tych przedstawionych w niniejszym opracowaniu (Tab., Ryc.). Stąd jest ono dalekie od zamierzonego celu, jaki sobie stawiamy w niedalekiej przyszłości. Jednakże daje pewien ogólny obraz aktualnego stanu poznania i zróżnicowania fauny chrząszczy tych najbardziej wartościowych przyrodniczo obszarów Polski. Uwagi ogólne i wnioski 1. Stopień poznania fauny chrząszczy poszczególnych regionów górskich jest w Polsce zróżnicowany, tylko na niektórych obszarach przeprowadzono w miarę pełną inwentaryzację tych owadów. 2. Nie wszystkie rodziny chrząszczy są reprezentowane w poszczególnych pasmach górskich, ze względu na różne położenie geograficzne tych jednostek oraz odmienną historię faun i zróżnicowanie środowiskowe, a także brak badań niektórych grup w analizowanych obszarach lub z powodu braku specjalistów zajmujących się nimi obecnie. 3. Do grup najlepiej zbadanych na obszarach górskich Polski należą: Staphylinidae, Curculionidae, Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae i Apionidae; inne grupy chrząszczy są poznane słabiej lub dotychczas w ogóle ich nie badano. 4. W wielu przypadkach badania chrząszczy obszarów górskich Polski wymagają aktualizacji oraz uzupełnień o brakujące grupy, a na terenach przygranicznych także weryfikacji starszych danych. 5. Ponieważ obszary górskie stanowią pewnego rodzaju zabezpieczenie dla większości różnorodności biologicznej (85,5%) krajowych chrząszczy, w tym elementów reprezentujących najcenniejsze walory faunistyczne, wy-

51 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 49 magają one specjalnej troski, a w niedalekiej przyszłości także bardziej intensywnych i gruntownych badań. 6. Istnieje potrzeba stworzenia krajowego programu badań różnorodności biotycznej Coleoptera obszarów górskich Polski, bardzo cennych pod względem przyrodniczym oraz obejmujących wiele unikatowych i chronionych gatunków. 7. Pełna ocena koleopterofauny obszarów górskich Polskich powinna obejmować: 1) weryfikację i zestawienie wszystkich danych ze źródeł publikowanych i niepublikowanych; 2) weryfikację informacji zawartych na etykietach istniejących zbiorów oraz w notatkach autorów i uzupełnienie niemi obecnych danych; 3) waloryzację faunistyczną wykazanych gatunków; 4) przeprowadzenie badań uzupełniających; 5) ocenę wieloletnich zmian w faunie, przynajmniej w przypadku niektórych grup; 6) prowadzenie badań monitoringowych wybranych gatunków oraz niektórych grup chrząszczy. SUMMARY The beetles (Insecta: Coleoptera) are a greatest and most various animal group on the world, also in Poland it is one of the most rich in species. According to the Catalogue of Fauna of Poland (KFP), and especially a 23-volume series, which summarizing knowledge of all Polish beetles based on source literature and data from some insect collections, the Polish Biodiversity Information Network (KSIB) shows 5987 species of Coleoptera ( the state from the day ) recorded from the Polish territory (approximately km 2 ). Mountainous areas (Carpathians, Sudetes, Swietokrzyskie Mountains) including over 8% of the surface of Poland, with the huge heterogeneousness of environments, vertical differentiation of the bioclimatic, and also certain wildness and inaccessibility, are the most suitable areas for 5120 beetle species (85,5% of all Polish coleopterofauna) representing 116 families of Coleoptera. In that paper we wanted summarize current state of the knowledge of species richness and biodiversity of beetles recorded from mountain areas on Polish territory (Tab., Fig.), using data quoted in the KFP. Short presentation of species with the highest faunistic value and general conclusions followed by suggestions for further studies are also included. Beetles living on mountain areas were intensively studied (about 1800 publications on in the KFP) from the beginning of XIX century. However, the state of knowledge on that fauna in particular mountain regions, as well as some beetle families of Poland is diverse (Tab., Fig.). Some areas with long tradition of research, like Bieszczady, Pieniny, Tatra, and Beskid Mountains, as well as some regions of Sudetes, are far better investigated than other regions. Not all families of the Polish coleopterofauna are represented in particular mountain ranges of case of different geographic localization of these areas, environmental differentiation and different history the faun of these mountains, as well as lack of research of some groups there or lack specialists providing studies on nowadays. Groups of mountainous areas of Poland the most studied are: Staphylinidae, Curculionidae,

52 50 S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae and Apionidae; other groups are recognized more weakly or up today its did not investigated. In many cases research of Coleoptera of mountain areas of Poland need actualization and supplements for lacking groups, and on border areas and older data also verifications. Because mountain areas guarantee protection for the most (85.5%) Polish biodiversity of Coleoptera, including species with the highest faunistic values, need special care and more intensive studies in the not far future. We estimate that it is necessary to create the national program of research of the beetle biodiversity of mountain areas of Poland, embracing many unique and protected species. The complex studies should include: 1) verification and a list of all published and not published source data; 2) verification of information on labels and author notes of specimens in existing collections, and updating with present data; 3) faunistic valorization of collected species; 4) supplementary research; 5) estimation of many years changes in the fauna, at least in some groups; 6) monitoring studies of chosen species and some groups of Coleoptera. It requires a stable basis of functioning and, what is even more important, a cooperative approach from the community of specialists. We believe that it could be realized, using resources and potential of the Polish Biodiversity Information Network (KSIB). PIŚMIENNICTWO BANASZAK J., BUSZKO J., CZACHOROWSKI S., CZECHOWSKA W., HEBDA G., LIANA A., PAWŁOWSKI J., SZEPTYCKI A., TROJAN P., WĘGIEREK P. 2004: Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski. Wiad. entomol., 23 Supl. 2: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J : Chrząszcze Coleoptera. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze Coleoptera. Uzupełnienia tomów Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: GŁOWACIŃSKI Z., NOWACKI J. (red.) 2004: Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego. Kraków Poznań. 447 s. GUTOWSKI J. M. 1988: Ocena i stanu poznania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) Parków Narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr., 46: KNUTELSKI S. 2005: Różnorodność, ekologia i chorologia ryjkowców rezerwatu biosfery Tatry. (Coleoptera: Curculionoidea). Monografie Faunistyczne 23. Wyd. ISiEZ PAN, Kraków. 340 ss. Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności (KSIB) Coleoptera Poloniae, KOZŁOWSKI M. W. 2008: Owady Polski. Chrząszcze. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. 336 ss. KUBISZ D, SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WO- ŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D, CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publ. KOP PAN, Kraków:

53 CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 51 NOWICKI M. 1858: Coleopterologisches über Ostgalizien, Jahres-Bericht d. k.k. Obi Gymn. zu Sambor f. d. Schuljahr 1858, Wien. 24 ss. PAWŁOWSKI J. 2000: Chrząszcze (Coleoptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Flora i fauna Penin. Monografie Pienińskie, tom 1, Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem: PAWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: PETRYSZAK B. 1982: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Beskidu Sądeckiego. Prace habilit. UJ, Kraków. 204 ss. PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): SROKA W. 2008: Perspektywy rozwoju obszarów górskich w Polsce i Niemczech. Problemy zagospodarowania ziem górskich, PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, 55:

54 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Wciornastki (Thysanoptera) obszarów górskich Polski Thrips (Thysanoptera) of mountainous areas in Poland Halina KUCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, Lublin; ABSTRACT: The state of knowledge of Thysanoptera in Polish parts of the Sudety Mts. and the Carpathian Mts. is presented. Up to now 41 thrips species have been noted from the former and 125 from the latter mountain chain. From among 128 listed species Oxythrips tatricus is regarded as Carpathian endemic and Thrips trybomi, Haplothrips alpicola, H. alpestris, H. propinqus are connected with mountainous regions; additionally T. brevicornis and T. vulgatissimus have Boreo-Montane range. KEY WORDS: Thrips, Thysanoptera, the Sudety Mts., the Carpathian Mts., distribution. Wstęp Wciornastki należą do słabiej poznanych owadów; zarówno wiedza o ich biologii, jak i rozmieszczeniu jest niewystarczająca. Mimo, że historia badań Thysanoptera obszarów górskich Polski sięga początku XX wieku, kiedy to SCHILLE penetrował obszar Beskidu Sądeckiego (SCHILLE 1902, 1905, 1911), to stan ich poznania jest niedostateczny. Systematyczne badania prowadzono jedynie w Beskidzie Małym (POKUTA 1991), polskiej części Masywu Babiej Góry (KUCHARCZYK i in. 2008), Beskidzie Niskim (KUCHAR- CZYK dane niepublikowane) i Górach Sanocko-Turczańskich w okolicach Leska (WYROZUMSKI 2006, manuskrypt). W Sudetach, Tatrach, Beskidzie Śląskim, Pieninach i Bieszczadach owady zbierane były podczas krótkich wyjazdów i dane na ich temat mają charakter przyczynkowy, choć nie bez znaczenia dla poznania thysanopterofauny tych obszarów i rozmieszczenia gatunków w kraju. Z pozostałych pasm górskich Karpat brak danych.

55 54 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK Wciornastki (Thysanoptera) to drobne owady o wąskim ciele i asymetrycznym ssącym aparacie gębowym. Większość gatunków posiada dwie pary wąskich skrzydeł zaopatrzonych na brzegach w pojedynczy rząd delikatnych włosków, mogą występować również formy krótko- lub bezskrzydłe. Te ostatnie posiadają ograniczone zdolności dyspersji. Większość gatunków to roślinożercy, a więc ich rozmieszczenie skorelowane jest z obecnością roślin żywicielskich. Dzielą się na dwa podrzędy Terebrantia (pokładełkowe), głównie roślinożerne z niewielkim udziałem form drapieżnych oraz Tubulifera (rurkowe) roślinożerne bądź mykofagiczne. W Polsce stwierdzono dotychczas 226 gatunków, głównie przedstawicieli pierwszego z wymienionych podrzędów (KUCHARCZYK 2007, oraz dane niepublikowane). Stopień poznania wciornastków w poszczególnych regionach Polski jest nierównomierny, do słabiej zbadanych należą obszary górskie i podgórskie, szczególnie w południowo-zachodniej części kraju. Publikowane wcześniej dane SCHILLEGO (1902, 1905, 1911), ZAWIRSKIEJ (1988) i POKUTY (1991) o 92 gatunkach z polskiej części Karpat wraz z informacjami o 135 gatunkach ze słowackiej części zostały zebrane przez SIER- KĘ i FEDORA (2004). Cztery lata później SIERKA i inni (2008) poszerzyli opublikowaną listę o gatunki znane z rumuńskiej części Karpat (158 taksonów) oraz stwierdzone przez KUCHARCZYK i współautorów (2008) 64 taksony (w tym 14 wcześniej niewykazywanych) z Masywu Babiej Góry. Łącznie wymienili 205 gatunków Thysanoptera znanych z Karpat. Wśród nich znalazły się informacje o 98 taksonach wykazanych z rezerwatu Jursky Šur położonego u podnóża Małych Karpat na Słowacji, a nie uwzględniono danych JENSERA o 101 gatunkach znanych z węgierskich Gór Bukowych będących częścią Wewnętrznych Karpat Zachodnich (JENSER 1996). Razem z tymi ostatnimi liczba wykazanych dotychczas z Karpat wciornastków wzrosła do 211. Wciornastki Sudetów Z Sudetów Zachodnich ZAWIRSKA (1988) wymieniła 8 gatunków, wśród nich uznawany za górski Haplothrips alpicola. Dodatkowe dane o 38 taksonach Sudetów Środkowych i Wschodnich podają STANISŁAWEK i KUCHAR- CZYK (w tym tomie) (Tab.). Przyczynkowy charakter tych danych nie może być podstawą do ich głębszej analizy, jednak należy zwrócić uwagę na dwa gatunki: Chirothrips ruptipennis i Thrips roepkei. Pierwszy z nich trawolubny znany był dotychczas z jednego stanowiska w Polsce oraz z Karpat rumuńskich i węgierskich (ZAWIRSKA 1988; JENSER 1996; SIERKA i in. 2008), natomiast drugi jest gatunkiem monofagicznym związanym z Solanum dul-

56 WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 55 camara, dość rzadko występuje wzdłuż cieków wodnych i na okrajkach torfowisk, a znany jest z kilku stanowisk we wschodniej i centralnej Polsce (KU- CHARCZYK 2007; KUCHARCZYK, KUCHARCZYK 2008). Wciornastki Karpat Informacje o wciornastkach Karpat są obszerniejsze; uwzględniając publikowane (KUCHARCZYK i in. 2008; POKUTA 1991; SCHILLE 1902, 1905, 1911; SIERKA i in. 2008; ZAWIRSKA 1988) oraz niepublikowane dane ze zbiorów KUCHARCZYK oraz WYROZUMSKIEGO (2006 manuskrypt), z polskiej części tego łańcucha górskiego dotychczas wykazano 125 gatunków. Stanowi to blisko 55% fauny Polski. W porównaniu z danymi SIERKI i in. (2008) liczba znanych gatunków wzrosła o 22. Dla poszczególnych pasm górskich wzrost ten przedstawia się następująco: dla Beskidu Sądeckiego z 46 do 62, Tatr z 5 do 34, Pienin z 2 do 19, Bieszczad z 9 do 49. Nowe dane pochodzą z Beskidu Niskiego (62 gat.) i Gór Sanocko-Turczańskich (59 gat.) (Tab.). Jak wspomniano we wstępie, systematycznymi badaniami objęto jedynie różnorodne zbiorowiska roślinne Beskidu Małego, Sądeckiego i Niskiego oraz Masywu Babiej Góry. Informacje na temat wciornastków w innych pasmach są przyczynkowe. Spośród wykazanych w Karpatach gatunków 25% zebrano tylko na jednym stanowisku, należą tu m.in. opisane przez SCHILLE- GO (1911) jako nowe dla nauki i powtórnie nieodnalezione w górach Ankothrips niezabitowskii, Thorybothrips unicolor i Phlaeothrips albovittatus. Ten ostatni nie został powtórnie znaleziony nigdzie indziej w Polsce. W granicach Polski pełna strefowość pięter krajobrazowych od regla dolnego po piętro subniwalne występuje jedynie w Tatrach, tego ostatniego brak na Babiej Górze, gdzie najwyżej m n.p.m. występuje piętro alpejskie, zaś w Bieszczadach Zachodnich najwyższe partie ( m n.p.m.) zajmuje piętro subalpejskie pokryte przez charakterystyczne zbiorowiska trawiaste (połoniny). Większość pozostałych pasm karpackich pokryta jest roślinnością typową dla regla dolnego (bukowe lasy liściaste), a w Beskidzie Śląskim i Żywieckim również górnego (lasy świerkowe lub z domieszką jodły). W Bieszczadach brak jest typowego regla górnego z lasami iglastymi, jest on zastąpiony przez zarośla olchowe (KONDRACKI 2001) (Ryc.). Obszerny materiał zebrany w Masywie Babiej Góry pozwolił na prześledzenie zmienności zgrupowań wciornastków w różnych zbiorowiskach i piętrach roślinnych. Największe zróżnicowanie gatunkowe wciornastków zaobserwowano w reglu dolnym zajętym w Karpatach głównie przez lasy bukowe (Dentario glandulosae-fagetum). Ze względu na ich specyficzną fenologię najbogatsza fauna towarzyszyła roślinom żywicielskim obecnym w warstwie

57 56 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK Tab. Wykaz gatunków wciornastków (Thysanoptera) znanych z polskiej części Sudetów i Karpat (1 Beskid Śląski, 2 Beskid Mały, 3 Masyw Babiej Góry, 4 Tatry, 5 Pieniny, 6 Beskid Sądecki, 7 Beskid Niski, 8 Bieszczady, 9 Góry Sanocko-Turczańskie) List of thrips (Thysanoptera) species known from the Polish part of the Sudety Mts. and the Carpathian Mts. (1 Beskid Śląski Hills, 2 Beskid Mały Hills, 3 Babia Góra Mts., 4 Tatra Mts., 5 Pieniny Mts., 6 Beskid Sądecki Hills, 7 Beskid Niski Hills., 8 Bieszczady Mts., 9 Sanocko-Turczańskie Mts.) Gatunek Sudety Karpaty Aeolothrips albicinctus HALIDAY, Aeolothrips ericae BAGNALL, Aeolothrips fasciatus (LINNAEUS, 1758) Aeolothrips intermedius BAGNALL, Aeolothrips melaleucus HALIDAY, Aeolothrips versicolor UZEL, Aeolothrips vittatus HALIDAY, Ankothrips niezabitowskii (SCHILLE, 1910) + Melanthrips fuscus (SULZER, 1776) Melanthrips pallidior PRIESNER, Anaphothrips euphorbiae (UZEL, 1895) Anaphothrips obscurus (MÜLLER, 1776) Aptinothrips elegans PRIESNER, Aptinothrips rufus HALIDAY, Aptinothrips stylifer TRYBOM, Baliothrips dispar (HALIDAY, 1836) Belothrips acuminatus HALIDAY, Belothrips morio O. M. REUTER, Bolacothrips jordani UZEL, Ceratothrips ericae (HALIDAY, 1836) Chirothrips aculeatus BAGNALL, Chirothrips ambulans BAGNALL, Chirothrips hamatus TRYBOM, Chirothrips manicatus HALIDAY, Chirothrips pallidicornis PRIESNER,

58 WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 57 Tab. c.d. Gatunek Sudety Karpaty Chirothrips ruptipennis PRIESNER, Dendrothrips ornatus (JABLONOWSKI, 1894) Dendrothrips saltatrix UZEL, Firmothrips firmus (UZEL, 1895) Frankliniella intonsa (TRYBOM, 1895) Frankliniella pallida (UZEL, 1895) + Frankliniella tenuicornis (UZEL, 1895) Iridothrips iridis (WATSON, 1924) + Kakothrips robustus (UZEL, 1895) + + Limothrips cerealium HALIDAY, Limothrips consimilis PRIESNER, Limothrips denticornis HALIDAY, Mycterothrips annulicornis (UZEL, 1895) + Mycterothrips consociatus (TARGIONI-TOZZETTI, 1886) Mycterothrips salicis (O. M. REUTER, 1897) + + Neohydatothrips abnormis (KARNY, 1910) + + Neohydatothrips gracilicornis (WILLIAMS, 1916) Odontothrips biuncus JOHN, Odontothrips loti (HALIDAY, 1852) Odontothrips meliloti PRIESNER, Odontothrips phaleratus (HALIDAY, 1836) Oxythrips ajugae UZEL, Oxythrips bicolor (O. M. REUTER, 1897) Oxythrips tatricus PELIKÁN, Platythrips tunicatus (HALIDAY, 1852) Prosopothrips vejdovskyi UZEL, Rhaphidothrips longistylosus UZEL, Rubiothrips ferrugineus (UZEL, 1895) + + Rubiothrips silvarum (PRIESNER, 1920) + +

59 58 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK Tab. c.d. Gatunek Sudety Karpaty Rubiothrips sordidus (UZEL, 1895) Rubiothrips validus (KARNY, 1910) + Scolothrips uzeli (SCHILLE, 1910) + + Sericothrips bicornis (KARNY, 1910) Stenothrips graminum UZEL, Taeniothrips inconsequens (UZEL, 1895) Taeniothrips picipes (ZETTERSTEDT, 1828) Tenothrips frici (UZEL, 1895) + Tenothrips reichardti (JOHN, 1922) + Thrips albopilosus UZEL, Thrips alni UZEL, Thrips angusticeps UZEL, Thrips atratus HALIDAY, Thrips brevicornis PRIESNER, Thrips calcaratus UZEL, Thrips conferticornis PRIESNER, Thrips crassicornis BAGNALL, Thrips dilatatus UZEL, Thrips discolor HALIDAY, Thrips flavus SCHRANK, Thrips fulvipes BAGNALL, Thrips fuscipennis HALIDAY, Thrips incognitus PRIESNER, Thrips juniperinus LINNAEUS, Thrips major UZEL, Thrips mancosetosus PRIESNER, Thrips minutissimus LINNAEUS, Thrips montanus PRIESNER, Thrips nigropilosus UZEL, Thrips physapus LINNAEUS,

60 WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 59 Tab. c.d. Gatunek Sudety Karpaty Thrips pillichi PRIESNER, Thrips pini (UZEL, 1895) Thrips roepkei DOEKSEN, Thrips tabaci LINDEMAN, Thrips trehernei PRIESNER, Thrips trybomi (KARNY, 1908) Thrips urticae FABRICIUS, Thrips validus UZEL, Thrips verbasci (PRIESNER, 1920) + Thrips viminalis UZEL, Thrips vulgatissimus HALIDAY, Tmetothrips subapterus HALIDAY, Acanthothrips nidicornis (O. M. REUTER, 1880) + Bolothrips dentipes (O. M. REUTER, 1880) + Cephalothrips monilicornis (O. M. REUTER, 1880) Cryptothrips nigripes (O. M. REUTER, 1880) + Haplothrips aculeatus (FABRICIUS, 1803) Haplothrips alpester PRIESNER, Haplothrips alpicola PRIESNER, Haplothrips angusticornis PRIESNER, Haplothrips crassicornis (JOHN, 1924) + Haplothrips dianthinus PRIESNER, Haplothrips distinguendus (UZEL, 1895) + + Haplothrips kurdjumovi KARNY, Haplothrips leucanthemi (SCHRANK, 1781) Haplothrips minutus (UZEL, 1895) + Haplothrips niger (OSBORN, 1883) Haplothrips phyllophilus PRIESNER, Haplothrips propinqus BAGNALL,

61 60 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK Tab. c.d. Gatunek Sudety Karpaty Haplothrips statices (HALIDAY, 1836) + Haplothrips setiger PRIESNER, Haplothrips setigeriformis FÁBIÁN, Haplothrips subtilissimus (HALIDAY, 1852) Hoplandrothrips bidens (BAGNALL, 1910) + + Hoplothrips corticis (DE GEER, 1773) + + Hoplothrips pedicularius (HALIDAY, 1836) + Hoplothrips semicaeus (UZEL, 1895) + Hoplothrips ulmi (FABRICIUS, 1781) + Liothrips setinodis (O. M. REUTER, 1880) + + Notothrips albovittatus (SCHILLE, 1911) + Phlaeothrips coriaceus HALIDAY, Thorybothrips unicolor (SCHILLE, 1910) + Xylaplothrips fuliginosus (SCHILLE, 1910) Razem runa w okresie wiosennym. Do rzadszych w faunie Polski gatunków spotykanych tylko w tym okresie zaliczyć można Thrips crassicornis, który jest monofagiem Euphorbia amygdaloides i Thrips fulvipes, którego rośliną żywicielską jest Mercurialis perennis. Z liści przytulinki wiosennej (Cruciata glabra) porastającej nasłonecznione okrajki buczyn niezbyt licznie zbierano T. incognitus, zaś na pniach buków pojedynczo łowiony był Liothrips setinodis. Wiosną natomiast licznie odławiano dwa gatunki dendrofilne: Thrips minutissimus oraz Taeniothrips inconsequens; przy ich masowym występowaniu żerujące larwy i imago mogą uszkadzać pączki liściowe i kwiatowe drzew liściastych. W lasach bukowo-jodłowych na Babiej Górze nielicznie występował Thrips pini związany z drzewami iglastymi. Jałowce rozmieszczone w różnych piętrach roślinnych były miejscem żerowania drapieżnego Scolothrips uzeli oraz odżywiającego się pyłkiem Thrips juniperinus. Oba gatunki są rzadkie i znane tylko z kilku innych regionów Polski (KUCHARCZYK 2006; KUCHARCZYK, KU- CHARCZYK 2008). W okresie kwitnienia Galium odoratum i Stellaria holostea dość licznie znajdowano żerujący na ich liściach Platythrips tunicatus, którego larwy preferują pierwszą z wymienionych roślin.

62 WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 61 Najbogatszą fauną charakteryzują się ekstensywnie użytkowane łąki oraz występujące w różnych piętrach klimatyczno-roślinnych śródleśne polany, okrajki lasów, ziołorośla wzdłuż cieków wodnych. Związane jest to z dużym zróżnicowaniem gatunkowym występujących tam roślin, które stanowią bogatą bazę pokarmową dla wciornastków. Dostępność pokarmu ma większy wpływ na zróżnicowanie gatunkowe niż warunki klimatyczne zmieniające się wraz z wysokością. Stwierdzono to badając faunę Babiej Góry, gdzie liczba taksonów w reglu górnym oraz piętrach subalpejskim i alpejskim była podobna (Ryc.), jednak skład gatunkowy zgrupowań wciornastków był odmienny. W niższych piętrach przeważały gatunki kwiatolubne, zaś w wyższych trawolubne (KUCHARCZYK i in. 2008). Podobne zależności obserwo- Ryc. Piętra klimatyczno-roślinne Tatr, masywu Babiej Góry i Bieszczad wraz z liczbą wykazanych w nich gatunków Thysanoptera (1 regiel dolny, 2 regiel górny, 3 zarośla Alnus incana, 4 pietro subalpejskie kosodrzewiny, 5 piętro alpejskie, 6 piętro subniwalne) Fig. The climatic-vegetation belts of the Tatra Mts., the Babia Góra Massif and the Bieszczady Mts. with the number of Thysanoptera species recorded there (1 lower forest belt, 2 upper forest belt, 3 Alnus incana shrubs, 4 subalpine belt dwarf pine, 5 alpine belt, 6 subnivale belt)

63 62 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK wano w Tatrach (MALCZEWSKA 2007, manuskrypt), a także podczas badań Vasiliu-Oromulu w Karpatach rumuńskich (2001) oraz Pelikána w Alpach (1996). W Paśmie Babiogórskim spośród 64 stwierdzonych gatunków 16 łowiono we wszystkich piętrach, 23 wyłącznie w reglu dolnym, dwa (Oxytrips tatricus i Thrips juniperinus) były wyłączne dla piętra subalpejskiego, nie stwierdzono takich gatunków w reglu górnym i piętrze alpejskim. Spośród dwóch powszechnie spotykanych na niżu i w niższych piętrach górskich trawolubnych gatunków Aptinothrips rufus i A. stylifer tylko ten drugi wystąpił w piętrze alpejskim, co potwierdziło wcześniejsze obserwacje PELIKÁNA z Alp o jego większej tolerancji na ostrzejsze warunki klimatyczne (KUCHARCZYK i in. 2008; PELIKÁN 1996). W niższych piętrach licznie występowały gatunki z rodzaju Odontothrips i Rubiothrips żerujące odpowiednio na roślinach z rodzin Fabaceae i Rubiaceae oraz z rodzajów Thrips i Haplothrips związane z roślinami złożonymi (Asteraceae). Licznie notowano też gatunki trawolubne z rodzaju Aptinothrips, Anaphothrips i Chirothrips. W piętrach regla dolnego, górnego i kosodrzewiny Tatr i Babiej Góry zbierano górski gatunek Thrips trybomi, zaś we wszystkich wymienionych i dodatkowo w piętrze alpejskim licznie występował borealno-górski T. vulgatissimus. Innym gatunkiem o zasięgu borealnogórskim, ale notowanym jedynie na roślinach z rodziny Asteraceae w reglu dolnym i górnym jest T. brevicornis. Dwa ostatnie gatunki znane są również z Sudetów. Do Asteraceae należą również rośliny żywicielskie uznawanych za górskie gatunków z rodzaju Haplothrips: H. alpicola, H. alpestris i H. propinqus. Pierwszy z nich notowany był zarówno w Sudetach jak i Karpatach i dotychczas nie był stwierdzony poza ich polską częścią. Jedynym przedstawicielem Thysanoptera zebranym w piętrze subniwalnym Tatr (powyżej 2250 m n.p.m.) był gatunek polifagiczny i eurytopowy Frankliniella intonsa. PELIKÁN (1996) w piętrze subniwalnym w Alpach (na wysokości m n.p.m.) stwierdził obecność dwóch gatunków: A. stylifer i A. rufus, z których pierwszy znacznie odporniejszy na skrajne warunki był siedmiokrotnie liczniejszy. Podsumowanie Z obszarów górskich południowej Polski znanych jest obecnie 128 gatunków (ok. 56% fauny Polski) wciornastków, w tym z Sudetów 41, a z Karpat 125 gat. Większość to przedstawiciele podrzędu Terebrantia, głównie gatunki roślinożerne zbierane na ich roślinach żywicielskich. Do nielicznie notowanych należą mykofagiczne gatunki z podrzędu Tubulifera, zwykle wystę-

64 WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI 63 pują one w dużym rozproszeniu, a ich odłów wymaga zastosowania specyficznych metod. Mimo wykazania dość znacznej liczby gatunków ponad połowę wszystkich znanych z Polski (226) i wykazanych dotychczas z całych Karpat (211 gat.) trzeba stwierdzić, że wiedza na temat wciornastków obszarów górskich Polski jest fragmentaryczna. Niestety, w obliczu braku, zarówno w Polsce jak i krajach ościennych, specjalistów w dziedzinie faunistyki, taksonomii i ekologii tego rzędu owadów, stan zbadania Thysanoptera obszarów górskich jeszcze długo będzie słaby. SUMMARY The aim of this article is to summarise the published and unpublished data about Thysanoptera collected in mountainous areas of southern Poland. Up to now 128 species of thrips have been recorded there 41 from the lower parts of the Sudety Mts. and 125 from the Carpathian Mts., whereas 211 species are known from all parts of the latter chain in Europe. Most of the species have been collected using the entomological net or from their host plants. It is the reason why the mycophagous taxa are represented so poorely. Fauna of only a few chains: the Beskid Mały Hills, the Beskid Sądecki Hills, the Beskid Niski Hills and the Babia Góra Massif may be regarded as well known. At the beginning of the twentieth century SCHILLE was the first who researched Thysanoptera in the Carpathian Mts. He has noted 46 species in the Poprad river valley, among them five: Ankothrips niezabitowskii, Scolothrips uzeli, Notothrips albovittatus, Thorybothrips unicolor and Xylaplothrips fuliginosus have been described as new for the science. Only the last one is frequently found in other regions of Poland and the third of mentioned has never been found again in our country. In Polish Carpathian Mts only the Babia Góra Massif, the Tatra Mts. and the Bieszczady Mts. are characterized by clearly visible phyto-climatic zonation, the other chains are mainly covered by deciduous or mixed forests, or are partially deforested. The richest fauna is characteristic for the lower belt covered by deciduous forest communities e.g. Dentario glandulosae-fagetum, of the deforested places which have been changed into meadows or pastures, along trails and in tall herb vegetations along streams. One Carpathian endemic species Oxythrips tatricus has been recorded on its host plant Pinus mugo in subalpine belt of the Babia Góra Massif. Four other species: Thrips trybomi, Haplothrips alpicola, H. alpestris and H. propinqus are regarded as montainous and T. brevicornis and T. vulgatissimus as Boreo-Montane species. PIŚMIENNICTWO JENSER G. 1996: Thysanoptera from the Bükk National Park. [W:] MAHUNKA S. (ed.): The fauna of the Bükk National Park. Natural History of the National Parks of Hungary: KONDRACKI J. 2001: Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 441 ss.

65 64 H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK KUCHARCZYK H. 2006: Ankothrips niezabitowskii (SCHILLE, 1910) rzadki gatunek wciornastka (Insecta: Thysanoptera) w Polsce. Wiad. entomol., 25, Supl. 2: KUCHARCZYK H. 2007: Wciornastki (Thysanoptera). [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZIC- KA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków, t. II: KUCHARCZYK H., KUCHARCZYK M. 2008: The Red List of Threatened Thrips Species (Thysanoptera, Insecta) of Middle-Eastern Poland. Acta phytopath. ent. Hung., 43 (2): KUCHARCZYK H., ZAWIRSKA I., MALCZEWSKA E. 2008: Thrips (Thysanoptera, Insecta) of Babia Góra Massif (Western Carpathians, Poland). Acta phytopath. ent. Hung., 43 (1): MALCZEWSKA E. 2007: Wciornastki (Insecta: Thysanoptera) Tatrzańskiego i Babiogórskiego Parku Narodowego. Manuskrypt w Zakładzie Zoologii Inst. Biologii UMCS, Lublin. 63 ss. PELIKÁN J. 1996: Vertical distribution of alpine Thysanoptera. Folia entomol. Hung., 57 (Suppl.): POKUTA M. 1991: Materiały do fauny Thysanoptera Beskidu Małego. Acta biol. siles., 18 (35): SCHILLE F. 1902: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część I. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 36: SCHILLE F. 1905: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część II. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 38: 8-17, SCHILLE F. 1911: Nowe formy przylżeńców (Thysanopterorum genera et species novae). Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 45: SIERKA W., FEDOR P. J. 2004: Gatunki wciornastków (Insecta, Thysanoptera) polskiej i slowackiej części Karpat. Thysanopteron, Pismo entomologiczne, 1 (1): SIERKA W., FEDOR P. J., VASILIU-OROMULU L., JENSER G., BARBUCEANU D. 2008: The State of Knowledge of Thrips (Insecta: Thysanoptera) of the Carpathian Mountains. Acta phytopath. et ent. Hung., 43 (12): STANISŁAWEK K., KUCHARCZYK H. 2010: Materiały do poznania wciornastków (Insecta, Thysanoptera) Sudetów. Wiad. entomol., 29, Supl.: WYROZUMSKI Ł. 2006: Przylżeńce (Thysanoptera, Insecta) wybranych zbiorowisk roślinnych okolic Leska. Manuskrypt w Zakładzie Zoologii Inst. Biologii UMCS, Lublin. 47 ss. VASILIU-OROMULU L. 2001: Temporal and spatial dynamics of thrips populations in mountainous meadows. [W:] MOUND L., MARULLO R. (eds): Thrips and Tospoviruses: Proceedings of the 7tn International Symposium on Thysanoptera, e-book: ( ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13):

66 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Chrząszcze kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) Karkonoszy stan poznania i perspektywy badań Rove beetles (Coleoptera: Staphylinidae) of Karkonosze Mts. state of knowledge and perspective of study Andrzej MAZUR Katedra Entomologii Leśnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 71c, Poznań; andrzejm@up.poznan.pl ABSTRACT: The paper presents study on fauna and ecology of Staphylinidae in the Karkonosze Mts. since Further research was advised peat and mountainous areas especially. KEY WORDS: Coleoptera, Staphylinidae, faunistic, Karkonosze Mts. Karkonosze są najwyższym pasmem Sudetów, w którym współwystępują elementy środowiska przyrodniczego charakterystyczne dla wysokogórskich obszarów Europy środkowej, obszarów tundrowych i alpejskich (FABISZEW- SKI, JENÍK 1994; JENÍK 2000). Jednocześnie są najwyższymi górami Czech. Również w dawnych Prusach były to najwyższe góry. Inspirowało to badania koleopterologiczne, które rozpoczęto w Karkonoszach w pierwszej połowie XIX wieku. Do czasu II wojny światowej Karkonosze wraz z całym Śląskiem stanowiły obszar bardzo intensywnych eksploracji koleopterologicznych, mających podłoże głównie kolekcjonerskie. Przełom XIX i XX wieku przyniósł trzy obszerne podsumowania wiedzy o występowaniu chrząszczy na Śląsku (LETZNER 1871, 1886; GERHARDT 1910). Publikacje te zawierają dane, które mimo upływu ponad 100 lat wielokrotnie są cytowane i wykorzystywane do analiz entomologicznych. Stanowią one równocześnie doskonałe tło historyczne, w oparciu o które można określać zmiany zachodzące w faunie Karkonoszy na przestrzeni stulecia.

67 66 A. MAZUR Współczesna interpretacja tych danych wymaga jednak uwzględnienia uwarunkowań historycznych i geograficznych. Po drugiej wojnie światowej zainteresowanie Karkonoszami jako obiektem badań koleopterologicznych przypada na przełom lat 80. i 90. Zainteresowanie to można wiązać z drastyczną zmianą warunków przyrodniczych Karkonoszy, wynikającą z silnego skażenia środowiska, pociągającego za sobą zamieranie drzewostanów (głównie monokultur świerkowych) na skalę klęski ekologicznej. Przegląd badań w zakresie poznania Staphylinidae Karkonoszy Po czeskiej stronie Karkonoszy badania nad Staphylinidae w ostatnich latach prowadzili BOHÁČ i FUCHS (1995) oraz BOHAČ (2001). Po stronie polskiej badania ukierunkowane na poznanie kusakowatych rozpoczęto w roku 1989 i trwają one do dziś. Zestawienie badań wraz z osiągnięciami zawarto w tabeli (Tab.). Tab. Charakterystyka badań nad chrząszczami kusakowatymi (Staphylinidae) Karkonoszy w okresie Study on Staphylinidae of Karkonosze Mts. during Okres badań Year of study Zakres badań i osiągnięcia Breadth of study and results Inwentaryzacja gatunków Staphylinidae na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego; wykazano 75 gatunków (bez Aleocharinae) (MAZUR 1993) Badania składu gatunkowego zgrupowań na tle różnych środowisk Karkonoszy. Dokonano szerszej inwentaryzacji i pierwszych podsumowań stwierdzonych gatunków, rewizji oznaczeń i porównania z materiałami historycznymi. W tym zakresie rozpoznano zgrupowania Staphylinidae w środowisku podkorowym, na odchodach zwierząt i na grzybach oraz przy topniejących polach śnieżnych (MAZUR 1995, 1998, 2001, 2004) Studia taksonomiczne nad rodzajem Eusphalerum KR. Przy współpracy w entomologami z Czech zestawiono gatunki występujące po stronie czeskiej i polskiej. Stwierdzono: 6 gatunków wspólnych, 2 gatunki tylko po stronie czeskiej, 5 gatunków tylko po stronie polskiej, 6 gatunków po roku 1945 nie było obserwowanych (MAZUR, BOHÁČ, MATEJÍČEK 2004)

68 CHRZĄSZCZE KUSAKOWATE KARKONOSZY STAN POZNANIA [...] 67 Tab. c.d Inwentaryzacja Staphylinidae na narciarskich trasach zjazdowych w granicach Karkonoskiego Parku Narodowego. Stwierdzono: 42 gatunki Staphylinidae, duży udział gatunków reliktowych, niekiedy wyjątkowo rzadkich w skali kraju: Oxypoda parvipennis FAUVEL, 1891, Liogluta wüsthoffi (BENICK, 1938), wyższą wartość przyrodniczą zgrupowań w rejonie Szrenicy, a więc na obszarze najsilniej eksploatowanym narciarsko (ŁABĘDZKI i in. 2008) Staphylinidae jako element monitoringu ekosystemów leśnych Karkonoskiego Parku Narodowego. Monitoring przeprowadzono w oparciu o sieć stałych punktów monitoringowych (630 punktów w granicach KPN) w trzech kolejnych latach. Uzyskane wyniki ilościowe były zaskakująco niskie: 36 stwierdzonych taksonów Staphylinidae, wyróżniono zgrupowania Staphylinidae regla górnego, które charakteryzuje duża swoistość, wyższe wskaźniki bogactwa gatunkowego, zgrupowania regla dolnego charakteryzuje ubóstwo gatunkowe, duży udział gatunków borowych (MAZUR i in. 2008) Zoocenologiczna charakterystyka zgrupowań Staphylinidae borów górnoreglowych na obszarze Sudetów pod kątem waloryzacji środowiska przeprowadzona z zastosowaniem pułapek typu Barbera. W trakcie badań uzyskano bardzo bogaty materiał faunistyczny. Stwierdzono łącznie w tym środowisku 187 gatunków, a w samych tylko Karkonoszach 113. Stwierdzono bardzo dużą swoistość zgrupowań z dominacją gatunków górskich, w tym alpejskich, prawie zupełny brak gatunków obcych, duży udział gatunków reliktowych (MAZUR 2008a, 2008b, 2008c; MAZUR, SCHÜLKE 2009) Pojedyncze informacje o występowaniu gatunków Staphylinidae w Karkonoszach zawarte są w szerszych opracowaniach NOWOSADA (1990), GRODZKIEGO (1997), ZERCHEGO (1981, 1990), PACE (1989) oraz KANI i in. (2005). Podsumowanie danych Zestawiając wszystkie dane literaturowe zawarte w Katalogu Fauny Polski (BURAKOWSKI i in., 1979, 1980, 1981) oraz wyniki wymienionych wyżej prac, uzyskano listę obejmującą łącznie 336 gatunków (lista ta zostanie opu-

69 68 A. MAZUR blikowana w oddzielnej pracy). Katalog Fauny Polski oraz publikacje innych autorów podają z Karkonoszy 114 gatunków Staphylinidae. Prace autora pozwoliły na wykazanie 259 gatunków. Analiza tych zestawień wskazuje, że w czasie badań autora nie stwierdzono 36 gatunków wykazywanych wcześniej z Karkonoszy przez innych autorów. W tej grupie gatunków jest szereg rzadkich chrząszczy, takich jak: Acrolocha amabilis (HEER, 1838), Atheta contristata (KR., 1856), A. leonhardi BERNH., 1911, A. procera (KR., 1856), Anthophagus sudeticus KIESW., 1846, Boreaphilia hercynica (RENN., 1936), Eushalerum luteum (MARSH., 1802), E. marshami (FAUV., 1868), E. signatum (MÄRK., 1857), Hesperus rufipennis (GRAV., 1802), Mycetoporus maerkelii KR., 1857, M. monticola FOWL., 1888, Oxypoda skalitzkyi BERNH., 1902 i inne. Równocześnie wśród stwierdzonych gatunków są gatunki dotychczas nie notowane z Karkonoszy, jak np. Liogluta wüsthoffi (BENICK, 1938) i Deliphrum algidum ER., 1840 i nowe dla fauny Polski Lordithon bimacultaus (SCHRANK, 1798) (MAZUR, SCHÜLKE 2009). Wiele gatunków górskich, znanych w Polsce z nielicznych stanowisk, ma w Karkonoszach bardzo liczne populacje, o czym świadczy dominujący udział tych gatunków w zespołach i zgrupowaniach. Do tej grupy należą Atheta tibialis (HEER, 1839) i A. aeneipennis (THOMS., 1856), Quedius punctatellus (HEER, 1839) dominujące w środowisku epigeicznym borów górnoreglowych i Aleochara heeri LIKOV., 1982 bardzo licznie spotykana wokół topniejących pól śnieżnych. Dyskusja wyników Wydaje się, że Karkonosze, w porównaniu do innych pasm górskich Polski, mają nieco uboższą faunę. Przykładowo w Bieszczadach wykazano około 480 Staphylinidae (SZUJECKI 1996; PAWŁOWSKI i in. 2000), a na Babiej Górze blisko 400 (PAWŁOWSKI 1967; KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Informacje o kusakowatych Beskidu Małego, zostały opublikowane tylko z częściowym opracowaniem Aleocharinae (PAŚNIK 1998, 2000). Powyższe liczby stanowią około 30 % gatunków Staphylinidae spotykanych w Polsce, co stawia te rejony w grupie o stosunkowo dobrze poznanej faunie. Zagadnieniem szczególnie interesującym autora jest potwierdzenie występowania na obszarze Karkonoszy gatunków wykazywanych w XIX i XX wieku. Dane katalogowe (BURAKOWSKI i in. 1979, 1980, 1981) obejmują ponad 100 gatunków. Około 1/3 z nich nie udało się stwierdzić ponownie. Przyczyn braku tych gatunków we współczesnych badaniach można dopatrywać się w:

70 CHRZĄSZCZE KUSAKOWATE KARKONOSZY STAN POZNANIA [...] 69 zmianach środowiskowych Karkonoszy (należy pamiętać, że przyroda tych gór eksploatowana jest intensywnie od XVII w., a osadnictwo stosunkowo wcześnie dotarło w wysokie partie gór), niskiej liczebności populacji gatunków rzadkich i wynikającej z tego małej wykrywalności, różnej intensywności badań środowisk Karkonoszy za najlepiej poznane pod względem występowania Staphylinidae można uznać środowiska leśne, a zwłaszcza środowisko borów górnoreglowych. Wnioski Mimo 20 lat studiów nad Staphylinidae Karkonoszy, duże perspektywy badawcze, zdaniem autora, posiadają badania: 1. Najwyższych partii Karkonoszy, zwłaszcza torfowisk położonych powyżej górnej granicy lasu i w strefie tundry karkonoskiej, 2. Potoków i rzek górskich w strefie od źródeł po lasy dolnoreglowe, 3. Zgrupowań kusaków podkorowych i związanych z martwym drewnem, zwłaszcza w środowiskach górnoreglowych. 4. Zgrupowań chrząszczy towarzyszącym mrowiskom. Gruntowne rozpoznanie tych środowisk pod kątem zamieszkujących je chrząszczy kusakowatych może zaowocować szeregiem nowych danych i poszerzyć listę gatunków o kolejne pozycje. PIŚMIENNICTWO BOHÁČ J. 2001: Epigeic beetles (Insceta: Coleoptera) in mountain spruce forest under longterm synergistic chronic effects in the Giant Mountains (Central Europe). Ekologia, 20, 1: BOHÁČ J., FUCHS R. 1995: The effect of air pollution and forest decline on epigeic staphylinid communities in the Giant Mountains. Acta zool. Fenn., 196: BOHÁČ J., MAZUR A., MARTIŠ M., VANEK J. 2007: Brouci. [W:] FLOUSEK J., HARTMANOVÁ O., ŠTURSA J., POTOCKI J. (eds.): Krkonoše. Příroda, historie, život. Nakl. Uhlíř Baset, Praha: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A. 1979: Staphylinidae cz. 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 6: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A. 1980: Staphylinidae cz. 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 7: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A Staphylinidae cz. 3. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 8:

71 70 A. MAZUR FABISZEWSKI J., JENÍK J. 1994: Właściwości przyrodnicze i zagrożenia Karkonoskiego Parku Narodowego. Kosmos, 43: GERHARDT J. 1910: Verzeichnis der Käfer Schlesiens preußischen und österreichischen Anteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre Dritte, neubearbeitete Aufgabe, Berlin, XVI. 431 ss. GRODZKI W. 1997: Parazytoidy, drapieżce, komensale kambiofagów świerka w warunkach zmniejszonej różnorodności ekosystemów leśnych Sudetów. Pr. Inst. Bad. Leś., ser. A., 841: JENÍK J. 2000: Geografická a ekologická identita Krkonoš/Karkonoszy. [W:] ŠTURSA J., MA- ZURSKI K. R., PAŁUCKI A. [eds.]: 2001, Geoecological Problems of the Giant Mountains. Proc. Int. Conf., September 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37: KANIA J., KADEJ M., ŻUK K. 2005: Kolekcja chrząszczy (Coleoptera) w Muzeum Przyrodniczym w Jeleniej Górze. Przyr. Sudetów, 8: KUBISZ D., SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WO- ŁOSZYN B., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry: LETZNER K. 1871: Verzeichnis der Käfer Schlesiens. Z. Ent., Breslau, 2, XXIV: LETZNER K. 1886: Fortsetzung des Verzeichnisses der Käfer Schlesiens. Z. Ent. N. F., 11: ŁABĘDZKI A., MAZUR A., RAJ A., SZYMKOWIAK P. 2008: Nartostrady a środowisko przyrodnicze na przykładzie wybranych grup stawonogów w Karkonoskim Parku Narodowym. [W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka, rozpoznanie monitoring przeciwdziałanie. VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: MAZUR A. 1993: Kusakowate (Coeloptera, Staphylinidae) wybranych pasm górskich Sudetów Zachodnich. Wiad. entomol., 12, 4: MAZUR A. 1995: Zgrupowania kusakowatych płatów śnieżnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13, 1 (supl.): MAZUR A. 1998: Chrząszcze kusakowate (Col., Staphylinidae) w faunie polskiej części Karkonoszy. Geoekologiczne Problemy Karkonoszy III. Materiały z sesji naukowej w Przesiece X Wyd. Acarus, Poznań: MAZUR A. 2001: Występowanie rzadkich i reliktowych gatunków chrząszczy kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae) na terenie Karkonoszy i możliwości ich ochrony. [W:] ŠTUR- SA J., MAZURSKI K. R., PAŁUCKI A. (eds.): 2001, Geoecological Problems of the Giant Mountains. Proc. Int. Conf., September 2000, Svoboda nad Úpou; Opera Corcontica, Vrchlabí, 37: MAZUR A. 2004: Występowanie Phymatura brevicollis (KRAATZ, 1856) (Coleoptera: Staphylinidae) w Karkonoszach i na Przedgórzu Sudeckim. Przyr. Sudetów Zach., 6: MAZUR A. 2008a: Przegląd krajowych gatunków z rodzaju Liogluta THOMSON, 1858 (Col., Staphylinidae, Aleocharinae) ze szczególnym uwzględnieniem gatunków stwierdzonych w środowisku górnoreglowych borów świerkowych w Sudetach. Wstępne wyniki badań. [W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka, rozpoznanie monitoring przeciwdziałanie. III Sympozjum Staphylinidae. Wydawnictwo SGGW, Warszawa:

72 CHRZĄSZCZE KUSAKOWATE KARKONOSZY STAN POZNANIA [...] 71 MAZUR A. 2008b: Górnoreglowa świerczyna sudecka jako środowisko życia chrząszczy wstępne wyniki badań. [W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka, rozpoznanie monitoring przeciwdziałanie. III Sympozjum Staphylinidae. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: MAZUR A. 2008c [mscr]: Zoocenologiczna charakterystyka zgrupowań chrząszczy kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) w zastosowaniu do oceny stanu środowiska górnoreglowych borów świerkowych w Sudetach. Sprawozdanie z grantu KBN nr 2P06L MAZUR A., BOHÁČ J., MATEJÍČEK J. 2004: Occurrence of species of the genus Eusphalerum KR. (Col., Staphylinidae, Omaliinae) in the giant mountains area. [W:] ŠTURSA J., MA- ZURSKI K. R., PAŁUCKI A., POTOCKA J. (eds.): Geoekologicke problemy Krkonoš. Sborn Mez. Ved. Konf., listopad 2003, Opera Corcontica, 41: MAZUR A., SKOCZEK A., TKOCZ D., URBAN M. 2008: Chrząszcze kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) w monitoringu ekosystemów leśnych Karkonoskiego Parku Narodowego. [W:] MAZUR A., RAJ A., KNAPIK R. (red.): Monitoring ekosystemów leśnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: MAZUR A., SCHÜLKE M. 2009: The first records of Lordithon bimaculatus (SCHRANK, 1798) (Coleoptera: Staphylinidae) from Poland. Fragm. faun., 52, 1: NOWOSAD A. 1990: Staphylinidae (Coleoptera) gniazd kreta Talpa europaea L. w Polsce. Wyd. Nauk. UAM, s. zool., 15: PACE R. 1989: Monografia del genere Leptusa KRAATZ (Coleoptera, Staphylinidae). Mem. Mus. Civico Storia Nat. Verona, 2 (A Biologie), 8: PAŚNIK G. 1998: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Beskidu Małego. Rocz. Muz. Górnośl. Przyr., 15: PAŚNIK G. 2000: Materiały do poznania Aleocharinae (Coleoptera: Staphylinidae) Beskidu Małego. Materiały Konferencyjne, Pierwsze Sympozjum Staphylinidae, Rogów XI 1999: PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: PAWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bieszczadzkie, 8: SZUJECKI A. 1996: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. 224 ss. ZERCHE L. 1981: Faunistische Notizen: 81. Zur Verbreitung von Eusphalerum petzi (BERNH.) (Col., Sptaphylinidae). Ent. Nachr., 25, 5: 77. ZERCHE L. 1990: Monographie der paläarktichen Coryphiini (Coleoptera, Staphylinidae, Omaliinae). Akad. Landwirtschaftswiss. DDR, Berlin. 413 ss.

73

74 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Owady minujące gór Polski Mining insects of Polish Mountains Zofia MICHALSKA, Maria MYSSURA 1, Urszula WALCZAK 2 1 Szkoła Mistrzostwa Sportowego, ul. Bydgoska 2a, Konin; mmyssura@wp.pl 2 Zakład Zoologii Systematycznej, Wydział Biologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Umultowska 89, Poznań; urszulaw@amu.edu.pl ABSTRACT: The paper contains a short overview of research on mining insects in Polish Mountains. KEY WORDS: Coleoptera, Hymenoptera, Lepidoptera, Diptera, leaf-miners, state of knowledge. Badania owadów minujących łuku sudecko-karpackiego i Gór Świętokrzyskich prowadzono w różnych okresach i rejonach oraz z niejednakową regularnością. Przy opisie stanowisk w Sudetach i Karpatach stosowano określenia różnej rangi podziału tych gór. Nie wszystkie publikacje poświęcone były wyłącznie owadom minującym. W niektórych pracach wykazywano gatunki minujące przy okazji prowadzonych badań ogólno-entomologicznych. Problematyka badawcza w pracach również miała zróżnicowany charakter: od fragmentarycznych zapisów faunistycznych do opracowań, zawierających dane z zakresu taksonomii, faunistyki, biologii, ekologii tych owadów a także podsumowania badań niektórych rzędów lub rodzin. Wyniki badań zawarte w niektórych, szczególnie starszych pracach, traktować należy z ostrożnością, gdyż dane w nich zawarte często wymagają weryfikacji.

75 74 Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie danych dotyczących znajomości owadów minujących polskich gór. Praca została przygotowana w oparciu o dane literaturowe. Dla Sudetów i Karpat przyjęto podział, zaproponowany przez KONDRACKIEGO (2001). Nazewnictwo zweryfikowano w oparciu o Fauna Europaea (2010) oraz specjalistyczne opracowania zoologiczne i botaniczne. Literatura dotycząca owadów minujących gór Polski jest stosunkowo bogata. Trudno wymienić wszystkich badaczy i wszystkie publikacje. W artykule ograniczono się więc z konieczności do zasygnalizowania opracowań, z początkowego i końcowego okresu bardziej kompleksowych badań. Początki badań niektórych grup owadów minujących w Sudetach sięgają XIX wieku. Badania chrząszczy zapoczątkował ZEBE (1853), motyli WOC- KE (1874). Obserwacje pozostałych rzędów rozpoczęto na początku XX wieku. DITTRICH w 1905 roku opublikował pierwszą pracę dotyczącą błonkówek, natomiast SEIDEL w 1924 roku pracę o muchówkach. Najnowsze opracowania chrząszczy, błonkówek i muchówek pochodzą z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (BEIGER 1981,1982, 1984). Pewne informacje o występowaniu chrząszczy znaleźć można w Katalogu Fauny Polski (BURAKOW- SKI i in. 1985, 1990, 1991, 1993, 1997). Najnowsze prace dotyczące motyli minujących opublikował BORKOWSKI (2000, 2001, 2002, 2003). W Karpatach, najczęściej badanych górach, pierwsze informacje o występowaniu przedstawicieli wszystkich rzędów owadów minujących pochodzą z XIX wieku. W kolejności opublikowano prace dotyczące chrząszczy i motyli (NOWICKI 1867, 1868) oraz muchówek (GRZEGORZEK 1872) i błonkówek (NIEZABITOWSKI 1899). Koniec dotychczasowych badań chrząszczy i błonkówek minujących przypada na osiemdziesiąte lata XX wieku (BE- IGER 1981). Natomiast obserwacje motyli i muchówek trwają nadal. Jedną z nielicznych, bardziej kompleksowych prac dotyczącą motyli Tatr, opublikowali BUSZKO, MIKKOLA i NOWACKI (2000). Znane są również inne publikacje z ostatnich lat: BARAN (2003), BARAN i RYNARZEWSKI (2008), BARAN i BUSZKO (2010). Jedną z ostatnich prac, dotyczących muchówek z rodziny Tephritidae, jest publikacja autorstwa KLASY i PALACZYKA (2006). Góry Świętokrzyskie, w porównaniu z łukiem sudecko-karpackim, cieszyły się mniejszym zainteresowaniem entomologów i hyponomologów. Wzmianki lub fragmentaryczne informacje o występowaniu chrząszczy podał NUNBERG (1947), motyli RIEDL (1967), muchówek FISCHER (1969) i błonkówek BEIGER (1982). Wyniki kilkuletnich badań ( ), dotyczących w całości owadów minujących zawiera praca MICHALSKIEJ (1988). W całym łuku sudecko-karpackim i Górach Świętokrzyskich stwierdzono łącznie występowanie 702 gatunków owadów minujących, co stanowi 60,9% fauny minowców Polski. Zauważa się zróżnicowaną liczbę gatunków minow-

76 OWADY MINUJĄCE GÓR POLSKI 75 ców w poszczególnych pasmach, co związane jest m.in. ze stanem ich zbadania. Największą liczbę owadów minujących wykazano w Karpatach (593 gatunki), mniej w Sudetach (428 gatunków), najmniej w Górach Świętokrzyskich (315). W Sudetach Zachodnich i Środkowych odnotowano podobną liczbę gatunków (275 i 276); najuboższą faunę prezentują Sudety Wschodnie (37 gatunków). Niska liczba gatunków wykazanych w Sudetach Wschodnich wynika ze słabszego zbadania tego pasma. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że tylko niewielka część Sudetów Wschodnich leży na terenie Polski i zajmują one stosunkowo nieduży obszar. W Zewnętrznych i Centralnych Karpatach odnotowano bardzo zbliżoną liczbę minowców (kolejno: 422 i 424 gatunki), w słabiej zbadanych Zewnętrznych Karpatach Wschodnich (Bieszczady) wykazano 152 gatunki. W Karpatach Centralnych, w częściej badanych Tatrach stwierdzono 269 gatunków, w Pieninach o 20 gatunków mniej. Udział poszczególnych rzędów owadów minujących w górach uwarunkowany był stanem ich zbadania oraz liczbą gatunków minujących wśród przedstawicieli tych rzędów. We wszystkich górach stwierdzono 75 gatunków chrząszczy (co stanowi 86,2% fauny minowców Polski), 22 gatunki błonkówek (64,7% fauny), 376 gatunków motyli (67,8% fauny) i 229 gatunków muchówek (47,9% fauny Polski). We wszystkich górach przeważały motyle. Także w badanych pasmach stanowiły na ogół większość. Tylko w Sudetach Wschodnich i Zewnętrznych Karpatach Wschodnich wykazano większą liczbę muchówek. W Sudetach i Karpatach zauważa się wyraźną przewagę motyli minujących (Ryc.). W Sudetach szczególnie mało wykazano gatunków z licznego rzędu muchówek (tylko 68 gatunków). Muchówki, w znacznie dokładniej badanych Karpatach, osiągnęły liczbę 201 gatunków. W Górach Świętokrzyskich odnotowano podobną liczbę motyli i muchówek. Największą liczbę chrząszczy wykazano w Karpatach (68 gatunków), podobną w Sudetach i Górach Świętokrzyskich. Błonkówki to najmniej liczny rząd minowców. Stwierdzono 15 gatunków błonkówek w Sudetach, 19 w Karpatach i 20 w Górach Świętokrzyskich. Wszystkie błonkówki należą do rodziny Tenthredinidae. Wśród chrząszczy najliczniej reprezentowana była rodzina Curculionidae (38 gatunków), wśród motyli Gracillariidae (85 gatunków), Nepticulidae (84 gatunki) i Coleophoridae (63 gatunki), wśród muchówek Agromyzidae (200 gatunków). Mimo niejednakowego stopnia zbadania gór, zróżnicowanego nasilenia obserwacji poszczególnych rzędów owadów minujących, warunków siedliskowych itp. istnieje grupa gatunków wykazywana we wszystkich badanych górach lub w określonych pasmach. W całym łuku sudecko-karpackim i w Górach Świętokrzyskich występuje 178 wspólnych gatunków, w tym 17 chrząszczy, 15 błonkówek, 102 motyle i 44 muchówki. Sudety i Karpaty mają

77 76 Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK Ryc. Udział rzędów owadów minujących w badanych pasmach górskich Fig. Number of leaf-mining species reported from the Sudetes, The Carpathians and Świętokrzyskie Mts. 293 wspólne gatunki (19 chrząszczy, 15 błonkówek, 209 motyli i 50 muchówek), Sudety i Góry Świętokrzyskie 169 gatunków (1 chrząszcz, 118 motyli i 50 muchówek), Karpaty i Góry Świętokrzyskie 197 gatunków (13 chrząszczy, 17 błonkówek, 111 motyli i 56 muchówek). Wśród stwierdzonych gatunków stosunkowo nieliczną grupę stanowią minowce znane dotychczas w naszym kraju wyłącznie z gór. Są to 73 gatunki, w tym jeden gatunek chrząszcza, 2 gatunki błonkówek, 26 gatunków motyli i 44 gatunki muchówek. Z materiałów, zebranych w łuku sudecko-karpackim opisano 21 nowych gatunków dla wiedzy, w tym jeden gatunek chrząszcza, 4 gatunki motyli i 16 gatunków muchówek (Tab.). Nowe gatunki, z wyjątkiem trzech, pochodzą z Karpat: 16 z Centralnych Karpat (12 z Tatr, 4 z Pienin), dwa dalsze - z Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Materiały do opisu trzech gatunków pozyskano w Sudetach. Jedyny gatunek chrząszcza Trachysoma beigerae opisał Stanisław SMRECZYŃSKI w 1975 roku. Obecnie gatunek ten zaliczany jest do rodzaju Trachystyphlus (WANAT, MOKRZYCKI 2005). Trzy, spośród czterech motyli nowych dla wiedzy, opisano już w XIX wieku. Tylko gatunek Elachista irenae został opisany w osiemdziesiątych latach XX wieku (BUSZ- KO 1989). Opisy muchówek nowych dla wiedzy pochodzą z drugiej połowy ubiegłego wieku, cztery z nich opisano w latach sześćdziesiątych, pozostałe w latach siedemdziesiątych.

78 OWADY MINUJĄCE GÓR POLSKI 77 Tab. Gatunki opisane z polskich gór Species described from Polish Mountains COLEOPTERA LEPIDOPTERA DIPTERA Trachystyphlus beigerae Coleophora discordella Liriomyza clarae (SMRECZYNSKI, 1975) ZELLER, 1849 BEIGER, 1972 Coleophora lithargyrinella Liriomyza dendranthemae ZELLER, 1849 NOWAKOWSKI, 1975 Elachista (Elachista) irenae Liriomyza gypsophilae BUSZKO, 1989 BEIGER, 1972 Kessleria (Kessleria) Cerodontha (Poemyza) zimmermanni alpina NOWAKOWSKI, 1967 NOWICKI, 1864 Cerodontha (Dizygomyza) carpatica NOWAKOWSKI, 1973 Cerodontha (Dizygomyza) elbergi NOWAKOWSKI, 1973 Cerodontha (Butomomyza) rohdendorfi NOWAKOWSKI, 1967 Chromatomyia griffithsiana (BEIGER, 1977) Chromatomyia pseudogentii (BEIGER, 1972) Chromatomyia skuratowiczi (BEIGER, 1972) Phytomyza alyssi NOWAKOWSKI, 1975 Phytomyza aphyllae BEIGER, 1964 Phytomyza aronici NOWAKOWSKI, 1962 Phytomyza nowakowskiana BEIGER, 1975 Phytomyza pieninica NOWAKOWSKI, 1963 Phytomyza zarzyckii NOWAKOWSKI, gatunek 4 gatunki 16 gatunków

79 78 Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK Z obszarów górskich wykazano wiele interesujących i rzadkich gatunków owadów minujących. Na bliższą uwagę zasługują z pewnością gatunki opisane jako nowe dla wiedzy, a także minowce, znane z nielicznych stanowisk w Polsce. Poniżej omówione zostały niektóre z nich. COLEOPTERA Trachystyphlus beigerae gatunek opisany przez SMRECZYŃSKIEGO na podstawie okazów znalezionych w polskich Tatrach. Larwa minuje liście Cerastium latifolium L. Występuje w strefie alpejskiej i subalpejskiej (BURA- KOWSKI i in. 1995) i jest endemitem Tatr (WANAT, inf. ustna). HYMENOPTERA Pseudodineura clematidis (HG.) błonkówka wykazywana z regla dolnego Tatr i Pienin. Larwy minują liście Clematis alpina (L.) MILL. (BEIGER 1982). Fenusella wuestneii (KON.) gatunek piętra alpejskiego, który trafia się też w piętrze subalpejskim. W naszym kraju stwierdzony w Tatrach na Kominach Tylkowych i Giewoncie. Błonkówka ta znana jest także z Alp. Larwy minują liście Salix silesiaca WILLD. i S. herbacea L. (BEIGER 1981, 1982). LEPIDOPTERA Elachista irenae gatunek opisany na podstawie kilku okazów zebranych w polskich Tatrach. Poza Polską wykazany ze Słowacji (TOKÁR i in. 1996). Gąsienice minują liście Festuca versicolor TAUSCH (BARAN, BUSZKO 2010). Coleophora lithargyrinella gatunek opisany przez ZELLERA z Karkonoszy. Gąsienice minują liście roślin z rodzajów Cerastium L. i Stellaria L. (RA- ZOWSKI 1990). Najczęściej podawaną rośliną żywicielską jest Stellaria holostea L. (ELLIS 2010). Gatunek ten znany jest z rozproszonych stanowisk na niżu i w górach. Po 1960 roku notowany w pięciu województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim, lubelskim i śląskim (RY- NARZEWSKI 2000). Coleophora discordella gatunek opisany przez ZELLERA z Sudetów. Gąsienice budują koszyczek płatkowy, w którym minują liście roślin z rodzaju Lotus: L. corniculatus L., L. tenuis WALDST. et KIT. ex WILLD. i L. uliginosus SCHKUHR (ELLIS 2010). Podawany również z Dorycnium spp. (RAZOWSKI 1990). Gatunek ten znany jest z rozproszonych stanowisk na terenie kraju. Po 1960 roku wykazany z województw: warmińsko-mazurskiego, lubuskiego i dolnośląskiego (RYNARZEWSKI 2000).

80 OWADY MINUJĄCE GÓR POLSKI 79 Kessleria zimmermanni gatunek opisany z Tatr przez NOWICKIEGO. W literaturze jako rośliny żywicielskie podawane są: Saxifraga caesia L. i S. biflora ALL. Na terenie Polski gąsienice znajdowano wyłącznie na Saxifraga paniculata MILL. Motyl znany w kraju z Tatr i Babiej Góry, poza Polską wykazany tylko z Alp. W Tatrach występuje w piętrze alpejskim. W masywie Babiej Góry związany jest z zespołem skalnicy gronkowej i kostrzewy pstrej (BARANIAK 1988). DIPTERA Liriomyza clarae gatunek opisany przez BEIGER z piętra alpejskiego Tatr. Larwy tworzą miny na wierzchniej stronie blaszki i w ogonku liściowym Saxifraga carpatica STERNB. (BEIGER 2004). Cerodontha (Poemyza) alpina muchówka opisana przez NOWAKOW- SKIEGO z Tatr. Występuje w reglu górnym, na podłożu wapiennym. Larwy minują spodnią stronę blaszki liściowej Poa alpina L. i Trisetum alpestre (HOST) P. BEAUV. (BEIGER 2004). Chromatomyia skuratowiczi gatunek opisany przez BEIGER z Tatr Zachodnich, gdzie występuje w piętrze alpejskim i subalpejskim. Larwa, związana troficznie z Gentiana verna L., drąży głębokie, wierzchnie komory, minując w kilku liściach rozety (BEIGER 2004). Phytomyza nowakowskiana gatunek opisany przez BEIGER z Bieszczadów. Wykazany z buczyn południowo-wschodniej Polski: Góry Słonne i Bieszczady. Stwierdzony na Symphytum cordatum WALDST. et KIT. ex WILLD. i S. tuberosum L.; zwykle kilka larw minuje wspólnie (BEIGER 2004). Phytomyza pieninica muchówka opisana przez NOWAKOWSKIEGO z Pienin. Występuje w siedliskach kserotermicznych na Aster alpinus L. Larwy tworzą wierzchnią, zielonkawą minę korytarzowo-komorową (BEIGER 2004). Phytomyza zarzyckii gatunek opisany przez NOWAKOWSKIEGO z Pienin. Dotychczas stwierdzony w Pieninach, w Tatrach (na podłożu wapiennym) i w Ojcowskim Parku Narodowym. Larwy tworzą miny korytarzowo-komorowe w liściach Laserpitium latifolium L. Mina zwykle ograniczona jest do niewielkiej powierzchni liścia (BEIGER 2004). Stan poznania owadów minujących poszczególnych pasm górskich jest niejednolity. Stosunkowo dobrze zbadane są m.in. Tatry i Pieniny. Najmniej wiemy o minowcach Bieszczadów, w szczególności dotyczy to motyli i muchówek. Słabo poznane są również muchówki minujące Sudetów. Z podsumowanych w pracy danych wynika, że wskazane byłoby podjęcie badań fau-

81 80 Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK nistycznych w najsłabiej zbadanych górach. Konieczna jest również weryfikacja historycznych danych literaturowych w oparciu o zbiory dowodowe, o ile takie się zachowały. SUMMARY The state of knowledge of leaf-mining insects of Polish Mountains is presented. The earliest reports of species from the presented area can be found in following papers: ZEBE (1853) Coleoptera; NOWICKI (1867, 1868) Lepidoptera and Diptera; NIEZABITOWSKI (1899) Hymenoptera. A total of 702 species have been recorded so far; this constitutes 60.9% of the fauna of those insects known from Poland. 73 species are known in Poland only from mountains. 21 species, one beetle, 4 moths and 16 flies, have been described from Polish Mountains (Tab.). Remarks on selected interesting species are included. PIŚMIENNICTWO BARAN T. 2003: The second record of Elachista zonulae (SRUOGA, 1992) (Lepidoptera: Elachistidae) in Europe, with redescription of the species. Pol. Pismo ent., 72: BARAN T., BUSZKO J. 2010: Preimaginal stages and life history of Elachista irenae BUSZKO, 1989 (Insecta: Lepidoptera: Elachistidae) a local montane moth from Central Europe. Ital. J. Zool., 77: BARAN T., RYNARZEWSKI T. 2008: First record of Coleophora amellivora BALDIZZONE, 1979 (Lepidoptera: Coleophoridae) from Poland. Pol. Pismo ent., 77: BARANIAK E. 1988: Species of the genus Kessleria NOW. (Yponomeutidae) in Poland. Pol. Pismo ent., 58: BEIGER M. 1981: Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12. Część faunistyczno-ekologiczna. Pr. Kom. biol. PTPN, 57: BEIGER M. 1982: Owady minujące Polski. Część I. Błonkówki (Hymenoptera). Wyd. nauk. UAM, seria C, Poznań, 11: BEIGER M. 1984: Uwagi o rzadko spotykanych gatunkach owadów minujących stwierdzonych w Polsce zachodniej. Bad. fizjogr. Pol. zach., 34: BEIGER M. 2004: Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. 894 ss. BORKOWSKI A. 2000: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część I. Pasynkowate (Lep., Nepticulidae). Przyr. Sudetów Zach., 3: BORKOWSKI A. 2001: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część II. Podrodzina Lithocolletinae (Lep., Gracillariidae). Przyr. Sudetów Zach., 4: BORKOWSKI A. 2002: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część III. Przyczynki do rodzin Bucculatricidae, Gracillariidae (kontyuacja) i Lyonetiidae (Lepidoptera). Przyr. Sudetów Zach., 5:

82 OWADY MINUJĄCE GÓR POLSKI 81 BORKOWSKI A. 2003: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część IV. Przyczynki do rodzin Eriocraniidae, Heliozelidae i Tischeriidae (Lepidoptera). Przyr. Sudetów Zach., 6: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1985: Chrząszcze Coleoptera: Buprestoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990: Chrząszcze Coleoptera: Stonkowate Chrysomelidae, część 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 16: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1991: Chrząszcze Coleoptera: Stonkowate Chrysomelidae, część 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 17: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1993: Chrząszcze Coleoptera: Ryjkowce Curculionidae, część 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 19: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1997: Chrząszcze Coleoptera: Ryjkowce Curculionidae, część 3. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 21: BUSZKO J. 1989: Studies on the mining Lepidoptera of Poland. VI. A new species of Elachista TREIT. from Tatra Mts. (Elachistidae). Pol. Pismo ent., 59: BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I. Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Supl.: DITTRICH R. 1905: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. II. Chalastogastra, Zschr. Ent. N. F., 30: ELLIS W. N. 2010: Leafminers of Europe. Available online at Fauna Europaea Web Servis, 2010: Fauna Europaea version 2.2. Available online at FISCHER M. 1969: Über die von Dr. J. NOWAKOWSKI aus Agromyzidae und Ephydridae gezüchteten Opiinae (Hymenoptera), (Braconidae). Pol. Pismo ent., 39: GRZEGORZEK W. 1872: Wykaz much (Diptera) z okolicy Sądeckiej. Spraw. Kom. Fizjogr., 6: KLASA A., PALACZYK A. 2006: Materiały do poznania nasionnicowatych (Tephritidae, Diptera) polskich parków narodowych. Parki nar. Rez. Przyr., 25: KONDRACKI J. 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 441 ss. MICHALSKA Z. 1988: Badania nad owadami minującymi Gór Świętokrzyskich. Wyd. nauk. UAM, Poznań, 13: NIEZABITOWSKI E. 1899: Materiały do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicji. Spraw. Kom. Fizjogr., 34: NOWICKI M. 1867: Zapiski fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizjogr., 1: NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia. Spraw. Kom. Fizyogr., 2: (121)-(127). NUNBERG M. 1947: Pierwszy przyczynek do znajomości krajowej fauny owadów minujących liście. Fragm. faun. Mus. zool. pol., 5 (6): RAZOWSKI J. 1990: Motyle (Lepidoptera) Polski. Część 16. Coleophoridae. Monogr. Fauny Pol., Warszawa Kraków, 18:

83 82 Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK RIEDL T. 1967: Matériaux pour la connaissance des Momphidae paléarctiques (Lepidoptera). Partie VIII. Distribution des Momphidae en Pologne. Pol. Pismo ent., 37: RYNARZEWSKI T. 2000: Coleophoridae. [W:] BUSZKO J., NOWACKI J. (red.): The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist. Pol. entomol. Monogr., Poznań Toruń, 1: SEIDEL J. 1924: Zur Kenntnis der Blattminen der Kreise Reichenbach und Frankenstein in Schlesien. Jh. Ver. schles Ins. K., 14: TOKÁR Z., SLAMKA F., PASTORÁLIS G New and remarkable records of Lepidoptera from Slovakia in Entomofauna carpathica, 8: WANAT M., MOKRZYCKI T. 2005: A new checklist of the weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Genus, 16: WOCKE M. F. 1874: Verzeichnis der Falter Schlesiens. II. Zeitschr. Entom., Breslau, N. F., 4: ZEBE G. 1853: Synopsis der bisher in Deutschland aufgefundenen Coleoptera. Ent. Zeit., 2:

84 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Materiały do poznania wciornastków (Insecta: Thysanoptera) Sudetów Contribution to the knowledge of the Sudety Mountains thrips (Insecta: Thysanoptera) Kinga STANISŁAWEK, Halina KUCHARCZYK Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul Akademicka 19, Lublin; ABSRACT: New records of 38 thrips species occurring in the Sudety Mts. are presented. The data about their host plants are added. The most interesting species were as follows: Chirothrips ruptipennis, Haplothrips statices and Thrips roepkei which have been recorded for the first time in Polish mountains. KEY WORDS: thrips, Thysanoptera, faunistics, Sudety Mts. Wstęp Stan zbadania wciornastków gór polskich jest słaby, a systematyczne badania ograniczone były jedynie do Beskidu Małego (POKUTA 1991), Beskidu Niskiego (KUCHARCZYK dane niepublikowane), Beskidu Sądeckiego (SCHILLE 1902, 1905, 1911a) i Babiej Góry (KUCHARCZYK i in. 2008). Pojedyncze dane publikowane były przez ZAWIRSKĄ (1988) z Beskidu Śląskiego, Bieszczad, Tatr, Pienin i Sudetów, z innych pasm górskich brak danych. Thysanoptera Sudetów w porównaniu z pasmem Karpat 125 gatunków znanych z polskiej części (KUCHARCZYK, STANISŁAWEK 2010; SIERKA i in. 2008) oraz sąsiadującym pasmem Rudaw w Niemczech 73 gatunki (SCHLIEPHAKE, KLIMT 1981) są poznane w znikomym stopniu. Prezentowane dane są przyczynkowe, lecz wnoszą nowe informacje dotyczące rozmieszczenia gatunków na obszarach górskich i terenie Polski.

85 84 K. STANISŁAWEK, H. KUCHARCZYK Materiał i metody Wciornastki zbierane były na ośmiu stanowiskach Sudetów środkowych i wschodnich, głównie wzdłuż szlaków turystycznych w sierpniu 2005 roku (Ryc.). Większość osobników wybrano z ich roślin żywicielskich, na łąkach zastosowano również czerpak entomologiczny. W celu identyfikacji z wszystkich osobników wykonano preparaty mikroskopowe, a następnie oznaczono je przy użyciu kluczy: STRASSEN ZUR (2003), SCHLIEPHAKE, KLIMT (1979) i VIERBERGEN i in. (2010). Ryc. Rozmieszczenie stanowisk badawczych. A główne drogi, B stanowiska: 1. Kletno (łąka kośna), 2. Starków (wilgotna łąka), 3. Stara Łomnica (łąka), 4. Góry Stołowe (4a. Małe Torfowisko Batorowskie, 4b. Błędne Skały), 5. Śnieżnik, 6. Torfowisko pod Zieleńcem (próba czerpakowa), 7. Międzygórze (7a. żółty szlak łąka, 7b. czerwony szlak las świerkowy), 8. Sienna (łąka przy drodze, brzeg buczyny) Fig. The distribution of study sites. A main roads, B study sites: 1. Kletno (meadow), 2. Starków (wet meadow), 3. Stara Łomnica (meadow), 4. Góry Stołowe Mts. (4a. Małe Torfowisko Batorowskie, 4b. Błędne Skały), 5. Śnieżnik, 6. Zieleniec peatbog (net sample), 7. Międzygórze (7a. yellow track meadow, 7b. red track coniferous forest), 8. Sienna (meadow on the edge of beech forest)

86 MATERIAŁY DO POZNANIA WCIORNASTKÓW SUDETÓW 85 Wyniki Zebrano 345 osobników (w tym 63 larwy), które zaklasyfikowano do 38 gatunków. Zdecydowana większość gatunków związana była pokarmowo z kwiatami, mniej z trawami, a najmniej liczna była grupa wciornastków żerujących na liściach drzew i krzewów oraz gatunków drapieżnych. Najwięcej osobników i gatunków pozyskano z roślin należących do Asteraceae i Fabaceae występujących na łąkach kośnych, wśród przydrożnych ziołorośli oraz w zbiorowiskach torfowiskowych. Najliczniej odławiane to pospolite taksony: Haplothrips aculeatus, Odontothrips phaleratus, Aeolothrips intermedius, Frankliniella intonsa i Thrips validus. Wśród zebranego materiału znalazły się także gatunki nienotowane dotychczas z polskiej części Karpat, w tym bardzo rzadko spotykane monofagi, takie jak: Chirothrips ruptipennis ciepłolubny, związany z Poa nemoralis i Thrips roepkei [= T. inopinatus] wilgociolubny, żerujący na Solanum dulcamara; oraz taksony bardziej pospolite: Limothrips cerealium związany z Poaceae, szkodnik na zbożach; Odontothrips meliloti monofag na Melilotus albus; Rubiothrips silvarum gatunek kserotermiczny, spotykany na Galium spp., Haplothrips niger spotykany na roślinach z rodziny Fabaceae, zwłaszcza na Trifolium spp. oraz H. statices monofag na Armeria elongata (Tab.). Uwzględniając wcześniej opublikowane przez ZAWIRSKĄ dane z Sudetów (8 gatunków, wśród nich trzy niewykazane w 2005 roku: Baliothrips dispar gatunek wilgociolubny, żyjący na różnych gatunkach traw; Ceratothrips ericae oligofagiczny, związany z wrzosowiskami i Haplothrips alpicola występujący wyłącznie na obszarach pogórzy i gór, monofag na Senecio spp., liczba znanych z tego obszaru Thysanoptera wynosi obecnie 41 gatunków (ok. 18% fauny Polski). Wśród zebranego materiału wyróżniają się także 2 gatunki polifagiczne, o zasięgu borealno górskim: Thrips vulgatissimus i T. brevicornis. Pozostałe stwierdzone tu gatunki, z wyjątkiem Thrips pini żerującego na liściach drzew iglastych, często i licznie wystepują na roślinach zielnych w calym kraju. SUMMARY Research on the thrips (Thysanoptera) of the Sudety Mountains were carried out in August of Most of the insects were collected directly from their host plants or with the use of entomological net along tourist tracks, on meadows, herb associations and peatbogs. From 8 study sites 345 specimens of thrips, represented 38 species were collected. For the first time in Polish mountains following species were recorded: Chirothrips ruptipennis, Thrips roepkei very rare species, and most common ones like Limothrips cerealium,

87 86 K. STANISŁAWEK, H. KUCHARCZYK Tab. Gatunki Thysanoptera wykazane z Sudetów na stanowiskach 1 8 Species of Thysanoptera recorded from the Sudety Mts. on study sites 1 8 Gatunek Thysanoptera Species Stanowiska Stations Rośliny żywicielskie Host plants Drapieżne (predacious) Aeolothrips albicinctus (HAL.) 1 Aeolothrips fasciatus (L.) 3 Aeolothrips intermedius (BAGN.) 1 4b, 7b, 8 Kwiatolubne (floricolous) Frankliniella intonsa (TRYB.) 1 Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria Neohydatothrips abnormis (KARNY) 1 rośliny z rodziny Fabaceae Neohydatothrips gracilicornis (WILL.) 5 oligofag na roślinach z rodzaju Vicia Odontothrips biuncus (JOHN) 1 Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria Odontothrips loti (HAL.) 1, 3, 5 Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria, Melilotus officinalis, inne z rodziny Fabaceae Odontothrips phaleratus (HAL.) 1, 2, 8 Lathyrus pratensis Odontothrips meliloti (PRIES.) 1 Melilotus albus Rubiothrips silvarum (PRIES.) 5 oligofag na roślinach z rodziny Rubiaceae Thrips albopilosus (UZEL) 5, 8 monofag na Humulus lupulus Thrips atratus (HAL.) 1, 3, 5, polifag na roślinach z rodziny 7a, 8 Asteraceae Thrips brevicornis (PRIES.) 1, 4a, 4b, polifag na roślinach z rodziny 5, 8 Asteraceae Thrips flavus (SCHR.) 1, 3, 5, 8 polifag na roślinach z wielu rodzin, głównie z Asteraceae Thrips fuscipennis (HAL.) 2, 4b Lysimachia vulgaris, Cirsium rivulare, Filipendula ulmaria, Senecio nemorensis Thrips major (UZEL) 1, 2, 4a, Lysimachia vulgaris, Cirsium rivulare, 8 Filipendula ulmaria, Senecio nemorensis, Sanguisorba officinalis, Molinia coerulea

88 MATERIAŁY DO POZNANIA WCIORNASTKÓW SUDETÓW 87 Tab. c.d Thrips physapus (L.) 1, 2, 7a Lysimachia vulgaris, Cirsium rivulare, Filipendula ulmaria Thrips pillichi (PRIES.) 4b Senecio nemorensis, Cirsium rivulare Thrips tabaci (LIND.) 1, 4a, 7a Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria, Molinia coerulea Thrips validus (UZEL) 1, 3, 4b, Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria, 7a Senecio nemorensis, Cirsium oleraceum Thrips vulgatissimus (HAL.) 8 Senecio nemorensis, Calamagrostis epigeios Haplothrips niger (OSBORN) 1 Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria Haplothrips statices (HAL.) 1 monofag na Armeria elongata Trawolubne (graminicolous) Anaphothrips obscurus (MÜLL.) 4a, 5, 7a, Molinia coerulea 7b Aptinothrips rufus (HAL.) 4b, 8 Calamagrostis epigeios, Molinia coerulea Chirothrips manicatus (HAL.) 5, 6 Calamagrostis epigeios, Molinia coerulea Frankliniella tenuicornis (UZEL) 4a, 7a Molinia coerulea, Poa spp. Haplothrips aculeatus (FABR.) 1, 2 7b polifag na roślinach z rodziny Poaceae Limothrips denticornis (HAL.) 4a, 4b, polifag na roślinach z rodziny Poaceae 7a, 7b Chirothrips ruptipennis (PRIES.) 5 na roślinach z rodziny Poaceae Limothrips cerealium (HAL.) 4a, 4b polifag na roślinach z rodziny Poaceae Cephalothrips monilicornis 6, 7a Calamagrostis epigeios, Carex spp. (O. M. REUT.) Rhaphidothrips longistylosus (UZEL) 8 polifag na roślinach z rodziny Poaceae Liściolubne (foliicolous) Thrips pini (UZEL) 6 Picea alba Thrips nigropilosus (UZEL) 2 gatunek polifagiczny Thrips roepkei (DOEKSEN) 4b monofag na Solanum dulcamara Tmetothrips subapterus (HAL.) 4a gatunek wilgociolubny, Molinia coerulea

89 88 K. STANISŁAWEK, H. KUCHARCZYK Odontothrips meliloti, Rubiothrips silvarum, Haplothrips statices and H. niger. Among obtained material 2 species of Boreo-Montane range were identified: Thrips vulgatissimus and T. brevicornis. The rest of examined group of specimens were recognized as common herb-connected herbivores occurring all over the country; among them such species as: Haplothrips aculeatus, Odontothrips phaleratus, Aeolothrips intermedius, Frankliniella intonsa and Thrips validus were the most numerous. PIŚMIENNICTWO KUCHARCZYK H., STANISŁAWEK K. 2010: Wciornastki (Thysanoptera) obszarów górskich Polski. Wiad. entomol., 29, Supl.: KUCHARCZYK H., ZAWIRSKA I., MALCZEWSKA E. 2008: Thrips (Thysanoptera, Insecta) of Babia Góra Massif (Western Carpathians, Poland). Acta phytopath. ent. Hung., 43 (1): POKUTA M. 1991: Materiały do fauny Thysanoptera Beskidu Małego. Acta biol. siles., 18 (35): SCHILLE F. 1902: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część I. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 36: SCHILLE F. 1905: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część II. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 38: SCHILLE F. 1911a: Nowe formy przylżeńców (Thysanoptera genera et species novae). Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 45: SCHLIEPHAKE G., KLIMT K. 1979: Thysanoptera, Fransenflügler. Die Tierwelt Deutschlands, 66. Jena. 477 ss. SCHLIEPHAKE G., KLIMT K. 1981: Verzeichnis der im Gebiet der DDR bisher festgestellten Arten der Thysanopteren (umfaßt alle bis 1980 bekannt gewordenen Meldungen einschließlich deren Literaturzitate). Beitr. Entomol., Berlin, 31 (2): SIERKA W., FEDOR P. J., VASILIU-OROMULU L., JENSER G., BARBUCEANU D. 2008: The State of Knowledge of Thrips (Insecta:Thysanoptera) of the Carpathian Mountains. Acta phytopath. ent. Hung., 43 (2): STRASSEN ZUR R. 2003: Die Terebranten Europas und des Mittelmeer-Gebietes. Die Tierwelt Deutschlands, 74 (DAHL F. ed.). Goecke & Evers, Keltern. 277 ss. VIERBERGEN G., KUCHRACZYK H., KIRK W. D. J. 2010: A key to the second instar larvae of the Thripidae of the Western Palearctic region. Tijdschr. Entomol., 153: ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13):

90 Wiad. entomol. 29 Supl.: Poznań 2010 Chrząszcze Tatr obecny stan poznania i perspektywy badań na przyszłość (Insecta: Coleoptera) Beetles of the Tatra Mountains current state of the knowledge and perspectives for the future research (Insecta: Coleoptera) Piotr TYKARSKI 1, Stanisław KNUTELSKI 2 1 Zakład Ekologii, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2, Warszawa; ptyk@biol.uw.edu.pl 2 Zakład Entomologii, Instytut Zoologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Ingardena 6, Kraków ABSTRACT: The Tatra Mountains constitute an area of great natural value. They comprise all bioclimatic zones typical for true alpine environment and play an important role for conservation of European biodiversity. For almost two centuries, the Tatra nature has been attracting interest of scientists of many specializations. Although history of investigations on beetles dates back to the middle of the XIX century, only one monographical work, concerning Curculionoidea, has been published so far. Other coleopteran groups have been only partially studied, and recent data are scarce. In this paper, we give an overview of current data on the fauna of Coleoptera in the Polish part of the Tatra Mts. Summarizing data from the Catalogue of the Fauna of Poland (KFP) and results of our own studies, we estimate beetle richness of the Polish part of the Tatras at 1415 species representing 81 families. We also try to answer questions on accuracy and representativeness of data in KFP, and propose solutions to improve knowledge of this group in the future. KEY WORDS: beetles, Coleoptera, data quality, mountains, meta-analysis, species distribution, national park, Tatras, Poland. Wstęp Tatry są najwyższym pasmem górskim w Karpatach i w polskiej części wznoszą się od ok do 2499 m n.p.m. Górna granica lasu na głównie północnych skłonach Tatr Polskich waha się zwykle pomiędzy 1500 a 1600 m n.p.m. Pełna reprezentacja pięter bioklimatycznych i związane z tym strefowe rozmieszczenie organizmów, charakterystyczne dla gór wyso-

91 90 P. TYKARSKI, S. KNUTELSKI kich świata wskazuje na typowo alpejski charakter tych gór. Ze względu na dzieje kształtowania się lokalnej fauny i flory oraz bliskie sąsiedztwo obszarów zróżnicowanych przyrodniczo, zarówno w sensie poziomym, jak i pionowym, Tatry stały się północnym centrum europejskiego endemizmu (MIREK 1996; GŁOWACIŃSKI 1996; OBIDOWICZ 1996). Od 1992 roku Tatry mają status Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery i uważane są za ośrodek mający znaczącą rolę w zachowaniu współczesnej różnorodności biologicznej, wpływając na jej kształtowanie się w Karpatach oraz innych częściach Europy Środkowej (GŁOWACIŃSKI 1996; MIREK, PIĘKOŚ-MIRKOWA 1995; WITKOW- SKI 1975). Rolę przyrody tatrzańskiej podkreśla również fakt wpisania Karpat na listę globalnej bioróżnorodności hot spots, jako istotnego górskiego ekoregionu Palearktyki (WITKOWSKI i in. 2003). Pomimo długiej tradycji badań faunistycznych (GŁOWACIŃSKI 1996; PA- RYSKI 1996), w wielu aspektach Tatry pozostają obszarem zbadanym niewystarczająco i na ogół fragmentarycznie. Widać to wyraźnie również w sięgających połowy XIX wieku badaniach chrząszczy tatrzańskich (KNUTELSKI 2005), a dotychczasowa aktywność naukowa na tym terenie nie zapowiada szybkich i znaczących zmian. W niniejszym opracowaniu chcieliśmy pokrótce przedstawić obecny stan poznania bogactwa gatunkowego i różnorodności chrząszczy Tatr, wskazując jednocześnie na potrzebę i kierunki rozwoju dalszych badań w tym zakresie. Szczególną uwagę zwróciliśmy na (i) analizę dokładności i reprezentatywności informacji zawartych w Katalogu fauny Polski (KFP), (ii) ocenę znaczenia i potencjału informacyjnego aktualnych i przyszłych badań oraz (iii) rozwiązania konieczne do pełnego rozpoznania koleopterofauny Tatr, a przynajmniej ich polskiej części. Źródła informacji i metodyka Podstawowym źródłem informacji do tego opracowania jest XXIII część KFP dotycząca Coleoptera (BURAKOWSKI i in ). Po roku 2000 (tom 22 uzupełnienia) pojawiło się niewiele prac dotyczących koleopterofauny Tatr. Poza kilkoma obszerniejszymi tematycznie publikacjami (m.in. KNUTELSKI 2005; TYKARSKI 2006; KOZIOŁ 2007; STARZYK i in. 2008; KO- ZIOŁ 2010; WOJAS 2010) ukazało się niewiele artykułów głównie o charakterze przyczynkowym (np. TYKARSKI 2001), przy czym tylko część z nich zawiera dane o gatunkach wcześniej nie notowanych z tych gór. O nikłym zainteresowaniu tematyką fauny tatrzańskiej świadczy fakt, że w tym czasie zarówno w Polskim Piśmie Entomologicznym, jak i w Wiadomościach Entomologicznych nie ukazała się żadna związana z chrząszczami publikacja nawiązująca do Tatr w tytule. Chociaż brana przez nas pod uwagę lista publi-

92 CHRZĄSZCZE TATR OBECNY STAN POZNANIA I PERSPEKTYWY BADAŃ [...] 91 kacji dotyczących koleopterofauny tatrzańskiej nie jest kompletna, to dane, które prezentujemy, zasadniczo odpowiadają stanowi faktycznemu. Nie uwzględnienie nielicznych nowszych publikacji nie obniża znacząco liczby gatunków, jak też nie ma znaczenia dla pozostałych celów pracy. Korzystając z danych KFP (także z tomu 22) nie braliśmy pod uwagę gatunków nie zaliczonych do fauny Polski, o numerach katalogowych poprzedzonych myślnikiem. Analizując dokładność danych KFP uwzględniliśmy wszystkie stanowiska gatunków stwierdzonych na obszarze Tatr w granicach obecnie przyjmowanych, takie jak np. Tatry: Dol. Kościeliska (SZUJECKI 1967), Tatry: Suchy Żleb na Giewoncie, Przełęcz Bobrowiecka, Kominiarski Wierch (KUŚKA*) (w tym drugim przypadku były to trzy lokalizacje). Każdemu stanowisku wymienionemu w KFP przypisywany był zakres wysokości n.p.m. w oparciu o mapę topograficzną (TRAFAS 1985), który odpowiada zwykle dolnej i górnej granicy danego obiektu (np. doliny, polany, hali) lub strefie m wysokości wokół wierzchołka w przypadku szczytów. W nielicznych przypadkach możliwa była większa dokładność, gdy wysokość n.p.m. jest w Katalogu podana, np m n.p.m. (WANAT*), Łysanki około 1400 m n.p.m. (BURAKOWSKI*). W nazewnictwie rodzin wykorzystaliśmy nowsze źródła (LAWRENCE, NEWTON 1995), rezygnując ze starszego systemu zastosowanego w KFP. Aktualność danych KFP Autorzy KFP starali się uwzględniać całą literaturę dotyczącą chrząszczy każdego regionu Polski. Ponieważ części Katalogu ukazywały się stopniowo w latach , dane na temat grup objętych kolejnymi tomami dotyczyły różnych, coraz dłuższych okresów. W 22 tomie zaktualizowano informacje, ale niemal wyłącznie w odniesieniu do gatunków nie uznanych za składniki krajowej fauny we wcześniejszych tomach Katalogu. Dynamika badań chrząszczy Tatr, wyrażona liczbą publikacji, ukazuje wyraźnie spadkową tendencję w okresie wydawania 23 części KFP, aż do poziomu poniżej 20 prac w ostatniej dekadzie XX w. (Ryc. 1). Godny odnotowania jest fakt, że najwięcej publikacji (67 źródeł) w tym zakresie ukazało się w latach 30-tych XX w. Lata II wojny światowej z oczywistych względów znacząco osłabiły wszelką działalność naukową, nie tylko w Tatrach. Dodatkowy obraz ukazujący efektywność badań koleopterologicznych w masywie tatrzańskim przedstawiają liczby gatunków ujmowanych w szeregu publikacji ukazujących się w kolejnych 10-letnich okresach analizowanego zakresu czasowego (Ryc. 2). Wyniki te wyraźnie wskazują, że najwięcej taksonów (powyżej 700) wykazywano w latach 70-tych XIX w., a na przełomie wieków nastąpił znaczny spadek i nawet w najlepszych pod tym wzglę-

93 92 P. TYKARSKI, S. KNUTELSKI dem dekadach XX w. (lata 30-te i 70-te) liczba notowanych gatunków w okresie jednego dziesięciolecia nie przekraczała 200. Zaznacza się tu oczywiście także spadek intensywności prac związany z latami wojennymi oraz ponowny, w ostatnich dwóch dekadach XX w. Spojrzenie na tempo poznawania chrząszczy tatrzańskich (Ryc. 3) uświadamia nam wielki udział XIXwiecznych entomologów, którzy w Tatrach stwierdzili ponad 800 gatunków, czyli dwie trzecie bogactwa gatunkowego znanego nam obecnie. Warto także odnotować fakt względnie stałego tempa odkrywania nowych dla fauny tatrzańskiej gatunków ok. 10 co 3 lata, począwszy od lat 80-tych XIX w. Ryc. 1. Liczba uwzględnionych w KFP publikacji źródłowych dotyczących Tatr, w przedziałach 10 lat, od lat 40-tych XIX w. do 90-tych XX w. Pierwszy słupek liczba uwzględnionych w KFP kolekcji (dane z gwiazdką, np. KUŚKA* ) Ryc. 2. Liczba gatunków wykazanych w publikacjach źródłowych KFP dotyczących Tatr, w przedziałach 10 lat, od lat 40-tych XIX w. do 90-tych XX w. Pierwszy słupek liczba gatunków z kolekcji uwzględnionych w KFP (dane z gwiazdką, np. KUŚKA* )

94 CHRZĄSZCZE TATR OBECNY STAN POZNANIA I PERSPEKTYWY BADAŃ [...] 93 Ryc. 3. Wzrost liczby znanych gatunków chrząszczy Tatr ujętych w KFP, licząc od pierwszej (1847) do ostatniej publikacji (1997) Poprawność i dokładność lokalizacji Pomimo, że KFP uznawany jest za miarodajne i wiarygodne źródło informacji, to wbrew zamierzeniu jego Autorów pojawiła się w nim pewna liczba błędów i nieścisłości w interpretacji danych źródłowych dotyczących lokalizacji gatunków. Dotyczy to zwłaszcza starszych prac, pisanych często w języku niemieckim, których autorzy wśród stanowisk bez wątpienia położonych w granicach kraju i w obrębie Tatr, przytaczają lokalizacje z obszaru Słowacji i spoza Tatr w obecnym ujmowaniu granic fizjograficznych tego masywu (Ryc. 4). Pewne wątpliwości w KFP budzą również niektóre informacje o rozmieszczeniu gatunków. Dla znacznej większości chrząszczy podawano jedynie Tatry, nie przytaczając dokładniejszych danych o miejscach ich stwierdzenia (Ryc. 5A). Z kolei tam, gdzie pojawiają się wzmianki o stanowiskach gatunków, informacje o lokalizacji uzyskane z kolekcji różnych entomologów (oznaczanych nazwiskiem z gwiazdką * ) są dokładniejsze niż te z publikacji cytowanych przez Autorów Katalogu (Ryc. 5B). Czy wynika to z niewielkiej dokładności informacji podawanych przez autorów cytowanych w Katalogu, czy też jest to celowe pominięcie dokładniejszych danych przez Autorów KFP, pomimo ich istnienia, może wykazać jedynie powtórna i szczegółowa analiza prac źródłowych. Dokładniejsze doniesienia o rozmieszczeniu Coleoptera Tatr pojawiają się w KFP 429 razy, umożliwiając lokalizację 629 stanowisk (czasem jedno doniesienie-cytacja informuje o wielu miejscach).

95 94 P. TYKARSKI, S. KNUTELSKI Ryc. 4. Przykłady stanowisk niektórych gatunków położonych poza obecnie przyjętymi granicami Tatr, które w starszych publikacjach włączano do fauny tych gór Ryc. 5. A: Istniejące w KFP różnice w szczegółowości danych dotyczących lokalizacji chrząszczy na obszarze Tatr: A proporcje gatunków potraktowanych w KFP ogólnie (lokalizacja typu Tatry ) oraz podawanych ze stanowiskami; B porównanie szczegółowości pojedynczych wzmianek o gatunkach na podstawie danych źródłowych z kolekcji (diagram lewy) i publikacji (diagram prawy)