Polska polityka morska i flota wojenna za panowania Bolesława III Krzywoustego

Transkrypt

1 Polska polityka morska i flota wojenna za panowania Bolesława III Krzywoustego Rozkazuję utworzyć Marynarkę Polską brzmią pierwsze słowa pamiętnego dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, wydanego dnia 28 listopada 1918 roku. Przywodzą one na myśl uroczyście obchodzoną w zeszłym roku okrągłą, dziewięćdziesiątą już rocznicę odtworzenia Polskiej Marynarki Wojennej. Słowo odtworzenia zostało tu użyte nieprzypadkowo. Należy pamiętać, że nieomal od samego początku swojej ponad tysiącletniej historii państwo polskie tworzyło morskie floty wojenne a przed 1918 rokiem funkcjonowało ich aż dziesięć. Ich dzieje są niezwykle wręcz bogate, pełne licznych, nierzadko bardzo spektakularnych, działań wojennych i morskich bitew. W przeciwieństwie do historii dzisiejszej Marynarki Wojennej dzieje tych flot są jednak bardzo mało znane, z reguły traktowane z lekceważeniem i prawie całkowicie pomijane milczeniem przy omawianiu historii Polski. Szczególną uwagę wypada poświęcić jednej z tych najmniej znanych potężnej, liczącej aż czterysta okrętów i powstałej niemal z niczego, regularnej flocie wojennej księcia Bolesława Krzywoustego. Mało kto słyszał o tej flocie. Współcześni jej polscy kronikarze oraz późniejsi historycy prawie w ogóle się nią nie zajmowali. Opisy jej dziejów zawierają nieomal wyłącznie źródła skandynawskie i niemieckie. Nawet dzisiaj raczej się o niej nie wspomina. A przecież istniała ona i aktywnie działała przez ponad pół wieku, przeprowadzając w tym czasie wiele brawurowych operacji, odnosząc miażdżące zwycięstwa w kilku wielkich bitwach oraz wielu mniejszych potyczkach. Budziła ogromny respekt nadbałtyckich potęg morskich, głównie Danii, dysponującej flotą uważaną wówczas za najlepszą na świecie. Warto zagłębić się w te zapomniane już dzieje i przynajmniej pokrótce o nich opowiedzieć.

2 Już około 967 roku pierwszy chrześcijański książę Polan Mieszko I podbił Pomorze i, co za tym idzie, wywalczył dostęp do Bałtyku. Bogatsza, zachodnia część ziem pomorskich oderwała się od monarchii pierwszych Piastów w 1004 roku. Niewiele później, pod koniec lat pięćdziesiątych XI wieku, Polska utraciła również Pomorze Wschodnie. Kolejnym władcą, który zwrócił uwagę na dostęp państwa polskiego do morza, był panujący w pierwszej połowie XII wieku potężny książę Bolesław III Krzywousty. W latach ponownie podbił on Pomorze Wschodnie, następnie zaś przeprowadził niezwykle brawurową zimową kampanię wojenną na Pomorzu Zachodnim. W styczniu 1121 roku, przy panującym ostrym mrozie, wojska polskie przedarły się przez zasypane śniegiem lasy, bagna oraz jeziora pomorskie, przeszły skute lodem rozlewiska Odry i po zaciekłej walce zdobyły Szczecin. W ciągu kilku kolejnych miesięcy opanowane zostały rozległe obszary nadmorskie leżące po obu stronach ujścia Odry. Wielki Książę Pomorski Warcisław został zmuszony do uległości i uznał się lennikiem zwycięskiego władcy Polski. Krzywousty doskonale zdawał sobie sprawę, że u- trzymanie oraz obrona wywalczonego w ten sposób szerokiego dostępu do morza, sięgającego od ujścia Wisły na wschodzie aż za ujście Piany na zachodzie, wymaga posiadania silnej floty wojennej i prowadzenia przemyślanej, sensownej polityki morskiej. Już w 1123 roku, po opanowaniu wysp Wolin i Uznam, w ujściach pomorskich rzek (Wisły, Odry, Parsęty, Dziwnej oraz innych) założono szereg nowych stoczni, rozpoczynając na rozkaz Krzywoustego budowę licznych okrętów wojennych. Kierował nią brat księcia Warcisława, młody książę Racibor (bardzo interesujący się żeglugą i żartobliwie nazywany królem morskim ). Z technicznego punktu widzenia był to wyczyn mistrzowski w ciągu zaledwie dziesięciu lat, do roku 1133, powstała potężna flota, która nie musiała obawiać się porównań albo konfrontacji z flotami innych państw. Była to pierwsza w historii Polski profesjonalna, regularna flota wojenna. Składała się z czterystu okrętów, obsadzonych doskonale wyszkolonymi załogami. Dość ciekawie wyglądało szkolenie marynarzy jeszcze w czasie budowy floty Racibor poży- 2

3 czył od brata pewną liczbę okrętów, zaangażował złożone z ochotników załogi i w celu ich wyćwiczenia wykonał serię rejsów oraz bardzo udanych ataków na statki i grody skandynawskie. Nowe polskie okręty w niczym nie ustępowały spotykanym wówczas na Bałtyku świetnym jednostkom duńskim, miały nawet podobną konstrukcję brak pokładów, jednakowo zakończone dzioby i rufy, pojedynczy maszt. Napęd stanowił stawiany na maszcie jeden rejowy żagiel; w czasie bezwietrznej pogody używano wioseł. Okręty te charakteryzowały się doskonałymi właściwościami żeglugowymi, w tym dużą zwrotnością i szybkością. Większe, z których każdy mógł przewieźć do 44 wojów i dwa konie, przeznaczone były do akcji zaczepnych. Z kolei do działań obronnych używano nieco mniejszych okrętów obsadzonych przez 20 wioślarzy. Na czele floty Krzywousty postawił księcia Racibora, co okazało się prawdziwym strzałem w dziesiątkę młody książę dał się później poznać jako kapitalny, niezwykle wręcz utalentowany morski dowódca. Okazja praktycznego użycia nowej floty nadarzyła się dość szybko. Już w końcu września 1135 roku okręty wyszły z Kamienia i rozbiły duńską flotę zamierzającą podbić Rugię, następnie zaś zaatakowały oraz zniszczyły stolicę Danii Roskilde. W drodze powrotnej do Kamienia flota stoczyła jeszcze kilka zwycięskich morskich potyczek z Duńczykami. Wydarzenia te znalazły żywy oddźwięk w ówczesnych duńskich kronikach. Na początku 1136 roku Racibor został Wielkim Księciem Pomorskim, objąwszy tron po zamordowanym Warcisławie. Kilka miesięcy później wyruszyła z Kamienia, Kołobrzegu i Wołogoszczy następna wyprawa wojenna. Jej celem było uprzedzenie spodziewanego najazdu Duńczyków na Pomorze a zarazem dokonanie odwetu na duńskim królu, który nieco wcześniej kazał zamordować zięcia Krzywoustego. Wyprawa została zorganizowana na olbrzymią skalę, imponującą nawet dzisiaj liczyła około 650 (a według niektórych źródeł nawet 750) okrętów polskich, rugijskich i nowogrodzkich. Wiozły one przeszło 30 tysięcy wojów oraz żeglarzy a także 1300 koni. Całością dowodził osobiście Racibor. Dnia 10 sierpnia 1136 roku zdobyto, złu- 3

4 piono i doszczętnie zniszczono Konungahelę (jeden z najbogatszych wówczas duńskich grodów, leżący na pograniczu Norwegii i Szwecji). Wydarzenie to wywołało bardzo poważny oddźwięk oraz zaniepokojenie w nieomal całej Europie. Na Bałtyku pojawiła się zupełnie nowa, rzucająca wyzwanie Danii, nieznana dotąd morska potęga, z którą należało się liczyć silne państwo polskie i jego ogromna flota wojenna. Nietrudno sobie wyobrazić, jak imponujący widok musiało przedstawiać mrowie operujących na Bałtyku nowych okrętów, lśniących jasnym, świeżym drewnem kadłubów. W roku następnym, 1137, flota ponownie potwierdziła swą wartość bojową, odpierając kolejny, wielki najazd Duńczyków na Rugię. Ta duża, bogata, ważna strategicznie wyspa zainteresowała również Krzywoustego, który postanowił ją zdobyć, chcąc w ten sposób wzmocnić polityczną i gospodarczą pozycję Polski na Morzu Bałtyckim. Przedwczesna śmierć władcy Polski w 1138 roku uniemożliwiła realizację zarówno tego, jak i ewentualnych dalszych planów związanych z aktywnością państwa polskiego na morzu. Racibor nadal utrzymywał w gotowości bojowej część floty, stacjonującą w Kamieniu, Wołogoszczy i Kołobrzegu. W roku 1147 stoczyła ona swą największą bitwę pokonując przeważające liczbą okrętów siły duńskie w ujściu Warnawy. Z kolei okręty bazujące w Gdańsku niszczały lub, jak donoszono, używane były do uprawiania piractwa. Wielki Książę Pomorski próbował zainteresować flotą i polityką morską swojego kolejnego pana, księcia polskiego Bolesława IV Kędzierzawego, który jednak wykazał zupełną ignorancję i całkowity brak zrozumienia dla wszelkich spraw dotyczących morza. Postawa ta doprowadziła do zaprzepaszczenia na kilkaset lat możliwości dalszej budowy silnej pozycji Polski na Bałtyku. Po śmierci Racibora w 1156 roku jego następcy całkowicie zerwali polityczne związki z Polską i przejęli flotę do swej wyłącznej dyspozycji. W roku 1185 jeden z nich, Bogusław, postanowił za jej pomocą zniszczyć flotę rugijską. Doszło do bitwy, w której Pomorzanie ponieśli druzgocącą klęskę z dawnej polskiej floty ocalało jedynie 35 okrętów, które zostały później zdobyte przez Duńczyków. Z kolei podbój ziem wschodniopomorskich 4

5 przez Krzyżaków w 1309 roku ponownie, na ponad sto pięćdziesiąt lat pozbawił Polskę dostępu do morza. Stworzona przez Krzywoustego wielka polska flota wojenna, budząca respekt czy strach sąsiadów Polski, została zniszczona i prawie całkowicie zapomniana, podobnie jak ambitna polityka morska tego władcy. Jego wielkie osiągnięcia zostały całkowicie zaprzepaszczone. Wydaje się to krzywdzące dla pierwszego władcy Polski, który dobrze zrozumiał ogromne polityczno-gospodarcze znaczenie posiadania dostępu do morza. Na zakończenie warto pokusić się o postawienie paru pytań. Jak potoczyłaby się historia Polski oraz jej związków z Bałtykiem, gdyby nie przedwczesna śmierć Krzywoustego? Czy gdyby żył i władał dłużej, Polska miałaby szansę na trwałe umocnić się nad Morzem Bałtyckim? Jedno jest pewne całkowite zarzucenie kontynuowania polityki morskiej Krzywoustego odepchnęło Polskę na całe stulecia od Bałtyku. Stało się również jednym z głównych powodów widocznego do dzisiaj głębokiego niezrozumienia morza w polskiej mentalności. Bibliografia: D a v i e s N., Boże Igrzysko Historia Polski, Kraków 1991, K o s s a k Z., S z a t k o w s k i Z., Troja Północy, Warszawa 1960, M i c k i e w i c z M., Z dziejów żeglugi, Warszawa 1971, W y r o z u m s k i J., Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1983, Atlas historyczny Polski, Warszawa 1967, Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1978, Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa Krystian Mielczarski Autor jest przewodnikiem turystycznym po Gdyni, Gdańsku i Sopocie, członkiem Koła Przewodników Miejskich i Terenowych przy Oddziale Morskim PTTK w Gdyni. Specjalizuje się w dziejach polskiej floty wo jennej oraz handlowej i historii żeglugi. Powyżej prezentowany tekst został wygłoszony przez Autora w dniu 21 listopada 2009 roku, podczas Eliminacji XXXVIII Międzynarodowego Konkursu Krasomówczego Przewodników Turystycznych w Golubiu-Dobrzyniu, co umożliwiło Autorowi zakwalifikowanie się do Finału Konkursu. 5