Formowanie struktury przestrzennej Poznania po II wojnie światowej rozgrywało

Transkrypt

1 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura. Założenia w 2. połowie XX wieku Formowanie struktury przestrzennej Poznania po II wojnie światowej rozgrywało się na kilku płaszczyznach były to m.in. działania związane z powojenną odbudową śródmieścia, ale także kształtowanie przestrzeni nowych, położonych poza centrum osiedli mieszkaniowych. W myśl wcześniejszych koncepcji urbanistycznych rozwój miasta skierowany był na zachód (do okresu II wojny światowej). Po 1945 roku tendencja ta została zmieniona na tworzenie koncepcji centrycznej, w myśl której zakładano równomierny rozwój Poznania we wszystkich kierunkach. Dotychczasowe przedmieścia, w tym także Ławica, stały się przestrzeniami, w których rozpoczęła się tzw. nowa urbanizacja na podstawie formowania układów urbanistycznych składających się z zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. W tym mniej więcej duchu rozpoczęła się u schyłku lat 60. XX wieku działalność budowlana związana z kształtowaniem się os. Bajkowego na Ławicy. Aby odnieść się do zagadnienia nowych procesów urbanizacyjnych tego osiedla, konieczne jest przybliżenie idei formowania się osiedla mieszkaniowego w XX wieku w Europie i Polsce. Definicja osiedla mieszkaniowego w 1. i 2. połowie XX wieku Idea osiedla mieszkaniowego wraz z początkiem XX wieku zaczyna oscylować w innym kierunku, niż miało to miejsce w końcu XVIII i XIX wieku 1. Tworzenie przestrzeni dla ludzi, w której mają spędzać znaczną część życia, miało na celu zapewnienie im maksymalnego komfortu. Definiowanie komfortu zaczyna wiązać się z tworzeniem takich założeń przestrzennych, w których przestrzeń mieszkaniowa, komunikacja, zieleń i szeroko rozumiana sieć usługowa współdziałają z sobą na zasadzie dopasowania.

2 278 W latach 20. i 30. XX wieku narodziły się nowe idee i sposoby myślenia o organizmie miejskim, w tym także o osiedlu mieszkaniowym. Do najbardziej zaangażowanych w ten proces należał Le Corbusier. Opracował on w 1922 roku projekt teoretycznego planu miasta przewidzianego dla 3 mln mieszkańców. Plan przewidywał powstanie geometrycznego układu ulic i placów zamkniętych w kształt wydłużonego prostokąta z dominującymi w panoramie miasta wieżowcami o charakterystycznych, kubicznych kształtach. Taki sposób podejścia do przestrzeni miasta znalazł swoje odzwierciedlenie w działaniach architektów skupionych wokół grupy CIAM 2. Uważali oni, że miasto pod wpływem działalności architektów i urbanistów stanie się lepsze i bardziej nowoczesne. Postulowali wprowadzenie dużej ilości zieleni i światła. Propagowali ideę podzielenia przestrzeni miasta na strefy: mieszkaniową i przeznaczoną do pracy. W Polsce propagatorami idei CIAM-u byli architekci skupieni wokół grupy Praesens (Helena i Szymon Syrkusowie, Barbara i Stanisław Brukalscy). Stworzyli oni ciekawe założenia osiedli mieszkaniowych w Warszawie osiedla na Rakowcu i osiedla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu. Były one przykładami nowoczesnej myśli urbanistycznej czerpiącej inspiracje z działań organizacji międzynarodowych. Okres dwudziestolecia międzywojennego zamyka pewien etap w poszukiwaniach idei osiedla mieszkaniowego. Zniszczenia II wojny światowej powodują, że zmienia się podejście do tego zagadnienia. Wcześniejsze badania i rzeczywiste próby budowania przyczyniają się do powstania pewnego rodzaju normatywów. W 1946 roku Helena Syrkus na łamach czasopisma Dom, Osiedle, Mieszkanie publikuje zestawienie podziału przestrzeni miasta na poszczególne jednostki funkcjonalne w zależności od liczby mieszkańców. W związku z przywiązaniem autorki do idei osiedla społecznego postuluje ona również, aby w ramach osiedla znalazła się przestrzeń przeznaczona na różnego rodzaju interakcje wpływające na ukształtowanie się lepszych więzi społecznych: tereny usługowo-wypoczynkowo-handlowe. Typ osiedla proponowany przez Helenę Syrkus jest rodzajem przestrzeni zamkniętej w postaci uwarunkowań przestrzennych: budynki, ulice, zieleń, przestrzeń publiczna. Osiedle z racji swojego kształtu ma na celu stworzenie przestrzeni samowystarczalnej dla mieszkańców. W podobnym tonie tematykę osiedla mieszkaniowego poruszał w 1946 roku Stanisław Ossowski na łamach czasopisma Wiedza i Życie. Postulował, aby osiedle stanowiło odrębną jednostkę urbanistyczną, w której zamieszkuje zorganizowana grupa społeczna. Tak stworzony układ przestrzenny powinien charakteryzować się autonomią w rozumieniu prawnym jednostka samorządowa zarządzana przez Radę Osiedla. Ważnym czynnikiem było również umiejscowienie osiedla mieszkaniowego w strukturze przestrzennej miasta jako elementu składowego, ale o dużej samodzielności (działającego samodzielnie, ale z drugiej strony będącego częścią większego układu urbanistycznego). Ossowski w swoich rozważaniach przestrzegał, aby kształt przestrzenny osiedla wolny był od schematycznych powtórzeń i sekwencyjności tworzonej zabudowy mieszkaniowej. Ten rodzaj myślenia o idei osiedla mieszkaniowego miał swoje przełożenie na kształtowanie się tego rodzaju układów przestrzennych w odniesieniu do Poznania.

3 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 279 Osiedle Bajkowe na Ławicy w planach urbanistycznych Poznania w 2. połowie XX wieku Postępująca urbanizacja południowej części miasta Poznania spowodowała, że w ówczesnych dokumentach planistycznych pojawiły się pierwsze koncepcje zagospodarowania terenów położonych pomiędzy tzw. starą Ławicą, ul. Bukowską (Świerczewskiego) oraz ul. Leśnych Skrzatów. W pierwszym oficjalnym dokumencie planistycznym dla miasta Poznania z 1961 roku 3 obszar dzisiejszego os. Bajkowego został przeznaczony na funkcje mieszkalnictwa rodzinnego o niskiej intensywności (ryc. 1). Zapis taki jednoznacznie definiował wykorzystanie terenów w tej części miasta pod budownictwo mieszkaniowe jednorodzinne. Oczywiście budownictwu mieszkaniowemu towarzyszyły także inne obiekty, m.in. tereny zielone, wypoczynkowe, a także magazynowe i handlowe. Kształt przestrzenny os. Bajkowego, który miał nabrać rzeczywistej formy w ramach tzw. planów realizacyjnych, składał się z dwóch pól inwestycyjnych usytuowanych równolegle do ul. Bukowskiej (Świerczewskiego), ograniczonych terenami zielonymi tzw. Lasku Marcelińskiego. Centralnym elementem kompozycji przyszłego założenia miała być przestrzeń usługowa uzupełniona terenami zielonymi. Lokalizacja przestrzeni usługowej w centrum założenia przyszłego osiedla nadawała mu charakteru bardziej zbliżonego do propagowanych m.in. przez Helenę Syrkus w latach 50. XX wieku koncepcji wzorcowego osiedla mieszkaniowego. Lata 70. XX wieku to okres w historii Poznania, w którym zarówno urbanistyka, jak i projekty zagospodarowania przestrzennego miasta miały na celu stworzenie nowoczesnej struktury urbanistycznej z aspiracjami na przyszłość. Na podstawie tych poszukiwań i śmiałych wizji narodziła się koncepcja no- Ryc. 1. Fragment Ogólnego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Poznania z 1961 r., linią przerywaną zaznaczono obszar nowego zainwestowania w ramach działań perspektywicznych do 1980 r. Ze zb. Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu (dalej: MPU).

4 280 Ryc. 2. Fragment Planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Poznania z 1975 r., obszar os. Bajkowego na Ławicy został oznaczony symbolem MN. Ze zb. MPU. wego planu rozwoju miasta Poznania. Opracowywany w latach miał za zadanie z jednej strony skonsolidować miasto wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych, z drugiej natomiast wytyczyć kierunki rozwoju na przyszłość. W przypadku tego planu dla obszaru zarówno Ławicy, jak i os. Bajkowego podtrzymano dotychczasową funkcję mieszkaniową o charakterze jednorodzinnym. Podobnie jak we wcześniejszym dokumencie z 1961 roku w centralnej części osiedla umieszczono tereny usługowe. W odniesieniu do struktury przestrzennej osiedla oraz jego układu kompozycyjnego w oficjalnych dokumentach powoływano się na ukształtowanie strefy funkcjonalnej w odniesieniu do planów realizacyjnych (ryc. 2). W 1994 roku został uchwalony miejscowy Plan zagospodarowania przestrzennego Poznania 5, który wyznaczył nowe kierunki rozwoju miasta w czasach gospodarki rynkowej. Ten nowy plan Poznania dla osiedli mieszkaniowych przewidywał kontynuację zabudowy w ramach ukształtowanego wcześniej układu przestrzennego, a więc zabudowy jednorodzinnej. Urbanistyka i architektura Osiedla Bajkowego na Ławicy w XX wieku Urbanistyka os. Bajkowego, mimo że jego poszczególne fragmenty powstawały przez wiele lat ( ), charakteryzuje się całościowym i spójnym podejściem do zagadnień kompozycji urbanistycznej. W przypadku pierwszego etapu budowy osiedla 6, który rozpoczął się ok roku w rejonie ulic

5 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 281 Grimma, Maklakiewicza, Tuwima (część północna), Andersena i Lisa Witalista, zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna została ukształtowana w formie budynków bliźniaczych o powtarzalnej architekturze i ujednoliconym detalu 7. Mając na uwadze fakt, że w tym samym czasie po wschodniej stronie miasta powstawały osiedla z wielkiej płyty, zdumiewa, że w przypadku tego założenia przestrzennego udało się uniknąć wrażenia monotonności, pustki oraz wyobcowania, czyli odczuć tak charakterystycznych dla monumentalnych założeń osiedli modernistycznych. Można domniemywać, że autorowi projektu przyświecała wspomniana wcześniej idea Stanisława Ossowskiego o tworzeniu założeń przestrzennych osiedli mieszkaniowych pozbawionych schematycznych powtórzeń oraz monotonnej sekwencyjności. Ukształtowanie ulic, przestrzeni publicznych oraz widoków perspektywicznych tej części osiedla wskazuje na pewnego rodzaju fascynację autora ideą miasta ogrodu Ebenezera Howarda z końca XIX wieku. Miękko ukształtowana linia ulic wewnętrznych nadaje tej części os. Bajkowego nad wyraz malowniczy charakter (ryc. 3). Dopełnieniem ciekawej kompozycji urbanistycznej są budynki mieszkalne oraz zieleń, która po ponad 30 latach od chwili budowy osiągnęła zakładany w pierwotnym projekcie charakter. Prezentowane założenie nie byłoby odbierane jako Ryc. 3. Fragment Planu zagospodarowania przestrzennego pierwszej części os. Bajkowego z 1972 r. Ze zb. Zakładu Historii Architektury i Urbanistyki Wydziału Architektury PP (dalej: ZHAiU WAPP).

6 282 Ryc. 4. Elewacja frontowa i boczna budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla pierwszej części os. Bajkowego w 1972 r. Ze zb. ZHAiU WAPP. Ryc. 5. Elewacja ogrodowa budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla pierwszej części os. Bajkowegow 1972 r. Ze zb. ZHAiU WAPP. jednolita całość, gdyby nie architektura budynków. Zaproponowane w projekcie usytuowanie budynków na działkach spowodowało, że powstała ciekawa struktura przestrzenna. Motyw wysuwających się i chowających brył domów w stosunku do linii rozgraniczającej ulicy spowodował, że uzyskano ciekawe wrażenia wizualne. Wspomniana sekwencyjność została ukazana ze zdwojoną siłą. Gdyby spróbować scharakteryzować architekturę budynków pierwszego etapu, można się pokusić o stwierdzenie, że jest to przykład poprawnej architektury, na którą wpływ miały uwarunkowania ekonomiczne oraz brak niektórych materiałów budowlanych. Elewacja budynków bliźniaczych została ukształtowana za pomocą dwóch pasów okien na parterze i pierwszym piętrze. Stolarka okienna była drewniana o standardowych wymiarach i w moim przekonaniu uciążliwa w użytkowaniu. Wejście do budynku znajdowało się od strony krótszej elewacji, prowadziło do niego kilka stopni. Ele-

7 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 283 wacja ogrodowa była bardziej rozbudowana: z pokoju dziennego, który mieścił się na tzw. wysokim parterze, po kilku stopniach można było dostać się do ogrodu. Co ciekawe, mimo że domy znajdowały się na całkiem sporych działkach, ich architektura oraz umieszczenie strefy dziennej ponad poziomem terenu powodowały, że bardzo rzadko używało się ogrodu (ryc. 4 i 5). Drugi etap budowy os. Bajkowego przypada na lata ok Powstają wówczas budynki mieszkalne położone przy ulicach: Wieczorynki, Baśniowej, Sierotki Marysi i Makowej Panienki. Projektantem tego założenia, podobnie jak przedstawionego wyżej, był Stanisław Jaszkowiak. W odróżnieniu od omawianego wcześniej założenia ta część osiedla charakteryzuje się bardzo dużą geometrycznością rozwiązań przestrzennych. Ulice tworzące siatkę urbanistyczną, dzielącą przestrzeń na działki budowlane, zostały w większości usytuowane prostopadle do ul. Bukowskiej (Świerczewskiego). Główny ciężar kompozycji tego fragmentu zlokalizowano w okolicy małego, zielonego placu położonego między ulicami Wieczorynki i Baśniową. W tej części osiedla przeważa zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna bliźniacza, a w części zachodniej założenia została ona ukształtowana przez zabudowę szeregową (ul. Sierotki Marysi i Makowej Panienki). Architektura budynków bliźniaczych jest prosta i nawiązuje do nurtu modernistycznego w architekturze polskiej. Podobnie jak w poprzednim założeniu elewacja frontowa została ukształtowana za pomocą sekwencji jednolitych otworów okiennych. W odróżnieniu od poprzednich projektów wejście do Ryc. 6. Elewacja ogrodowa budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla drugiej części os. Bajkowego. Ze zb. autora.

8 284 Ryc. 7. Fragment Planu zagospodarowania przestrzennego trzeciej części os. Bajkowego z 1978 r. Ze zb. Spółdzielni Mieszkaniowej Grunwald (dalej: SM Grunwald).

9 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 285 Ryc. 8. Elewacja frontowa i szczytowa budynków zaprojektowanych dla trzeciej części os. Bajkowego z 1977 r. Ze zb. SM Grunwald. Ryc. 9. Elewacja ogrodowa budynków zaprojektowanych dla trzeciej części os. Bajkowego z 1977 r. Ze zb. SM Grunwald. budynku umieszczono w środkowej części elewacji i uzupełniono betonowym daszkiem. Od strony ogrodu elewacja została urozmaicona poprzez dodanie kubicznej bryły mieszczącej loggię na parterze i balkon na pierwszym piętrze. Podobnie jak w przypadku realizacji pierwszego etapu budowy osiedla, budynki bliźniacze nie miały bezpośredniego dostępu do ogrodu. Inaczej problem też został rozwiązany w przypadku zabudowy szeregowej, w której z racji szerokości budynku wszystkie funkcje reprezentacyjne zostały umieszczone na parterze, który znajdował się na poziomie terenu (ryc. 6). Trzeci etap kształtowania się os. Bajkowego przypada na lata ok W tym okresie powstała zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna pomiędzy ulicami: Brzechwy, Makuszyńskiego i Szeherezady. Autorami tego założenia przestrzennego byli Tadeusz Stelmaszczyk, Romuald Gic oraz Gwidon Remlein 9 z poznańskiego oddziału Inwestprojektu. Pod względem urbanistycznym ta część osiedla nawiązywała do etapu pierwszego, chociaż w odróżnieniu od niego była ukształtowana bardziej krajobrazowo. Miękkie linie dróg zostały uzupełnione budynkami szeregowymi. Poszczególne bloki zabudowy zaprojektowano

10 286 w taki sposób, że mieściły od kilku do kilkunastu segmentów mieszkalnych. Po to, by zapewnić lepszy przepływ powietrza w tak złożonym układzie urbanistycznym, zabudowę podzielono na mniejsze grupy. Wszystkie segmenty zostały ustawione pod kątem do osi ulicy w celu uzyskania lepszego naświetlenia. Architektura budynków podobnie jak w poprzednich przypadkach była prosta, nastawiona na zapewnienie podstawowych funkcji mieszkalnych. Ukształtowanie bryły wynikało z zastosowanych materiałów budowlanych i technologii wykonawczej. Tak jak w części drugiej osiedla strefa wejściowa do budynków szeregowych została umieszczona w środkowej części elewacji frontowej budynku (ryc. 7 9). Osiedle Bajkowe swoją formą urbanistyczną oraz architekturą wpisało się w nurt dokonań architektury modernistycznej. Należy na tym etapie rozważań zaznaczyć, że z punktu widzenia historii architektury Poznania jest ono ciekawym przykładem kształtowania zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej lat 70. XX wieku. Ten rodzaj architektury dopiero powoli zaczyna być dostrzegany jako zagadnienie badawcze wśród profesjonalistów. Z drugiej jednak strony musimy być świadomi braku ochrony tego typu założeń przestrzennych przed aktami właścicielskiej dewastacji, np. niekontrolowanymi przebudowami, nadbudowami, malowaniem budynków na koszmarne kolory, dogęszczaniem zabudowy na działkach. W przypadku os. Bajkowego proceder ten nie jest jeszcze tak bardzo rozwinięty, ale należałoby zapobiec na przyszłość takim działaniom. W niniejszym tekście ukazane zostały tylko najważniejsze z punktu widzenia autora wątki kształtowania się os. Bajkowego oraz jego architektury i urbanistyki w 2. połowie XX wieku. Pozostałe zagadnienia są niewątpliwie interesującym tematem badawczym na przyszłość. PRZYPISY: 1 Pierwsze poszukiwanie definicji osiedla mieszkaniowego wiąże się niewątpliwie ze zmianami społeczno-kulturowymi, które miały miejsce w Europie w końcu XVIII i początku XIX w. Definiowanie tego zjawiska należy rozpatrywać na kilku płaszczyznach, zarówno przestrzennych, jak i społecznych. Do pierwszej grupy należy idea osiedla utopijnego głoszona przez Charles a Fouriera ( ). Osiedle o nazwie Falanster w myśl jego idei miało być zjawiskiem przestrzennym, jak i społecznym ukształtowanym w formie zwartego kompleksu budynków z mieszkaniami, wspólnymi jadalniami, urządzeniami socjalnymi i administracyjnymi dla 1620 osób (810 mężczyzn i 810 kobiet). Forma tego założenia swoim kształtem przypominała pałac, a wnętrze z dzisiejszego punktu widzenia można porównać do budynku hotelu. 2 Congrès Internationaux d Architecture Moderne. 3 Opracowanie planu ogólnego wykonane zostało na podstawie: Uchwały nr 7/29/59 z 13 II 1959 r. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Zaopiniowane Uchwałą nr XV/4/60 z 12 IV 1960 r. Rady Narodowej m. Poznania, oraz przez Główną Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną w Warszawie w dniu 29 VI 1960 r. Zaakceptowane Uchwałą Rady Ministrów nr 122/62 z 3 IV 1962 r. oraz zatwierdzone do realizacji Uchwałą nr 25/227/62 z 13 VII 1962 r. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Był to pierwszy urzędowo zatwierdzony plan dla miasta Poznania po roku 1914.

11 Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura Autorzy planu: Biuro Planowania Przestrzennego, Miejska Pracownia Urbanistyczna w Poznaniu: T. Gałecki główny projektant, H. Bureta, A. Czaban, R. Pudlewicz, J. Szałankiewicz, L. Wejchert, K. Wejchert. Plan zakładał rozwój przestrzenny miasta Poznania na lata Plan zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania 1990 został zaakceptowany przez Wojewodę Poznańskiego 22 VIII 1975 r., był integralną częścią Planu zagospodarowania przestrzennego województwa poznańskiego: Uchwała nr VII/25/77 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 21 XI 1977 r. Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej nr 14 poz Uchwała nr X/58/II/94 Rady Miasta Poznania z 6 XII 1994 r. Plan został opracowany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej Miasta Poznania pod kierunkiem dra inż. arch. Tadeusza Gałeckiego. 6 Inwestorem dla tej części os. Bajkowego było Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych Ławica, autorem projektu był mgr inż. arch. Stanisław Jaszkowiak. 7 Powierzchnia zabudowy 68,2 m 2, liczba kondygnacji 2, wysokość budynku 6,40 m, kubatura 364 m 3. Ściany nośne z siporeksu, ściany działowe z cegły dziurawki, stropypłyty wielootworowe. Schody zewnętrzne betonowe, wewnętrzne stalowo-drewniane. 8 Inwestorem dla tej części os. Bajkowego była Spółdzielnia Budowy Domów Jednorodzinnych Ławica. 9 Inwestorem dla trzeciej części os. Bajkowego była Spółdzielnia Mieszkaniowa Grunwald w Poznaniu. Spółdzielnia podzieliła teren na 255 działek budowlanych.