Wolne Lektury. Instrukcja korzystania z serwisu

Transkrypt

1 MOTYWY LITERACKIE

2 Wolne Lektury Instrukcja korzystania z serwisu Wykorzystanie zbiorów bibliotecznych serwisu do przygotowania prac pisemnych i wypowiedzi ustnych z języka polskiego (historii literatury)

3 Motyw: DIABEŁ

4 Pomyślmy najpierw nad synonimami hasła. Najważniejszym z nich jest: SZATAN Głęboko w mroku duszy naszej ryje nieznany nam, drapieżny dziki bies. Bywa, znienacka tułów rozprostuje Ferdinand Avenarius, Noc była Na pewno znasz bohaterów tej historii. Warto poszukać diabła również pod tą postacią i prześledzić motyw WĄŻ. Zostawiamy ci tę krętą ścieżkę sami nią tu nie pójdziemy

5 Najpierw sięgniemy po opisy obu synonimicznych motywów w serwisie Wolne lektury Szatan Jako personifikacja zła, odwieczny wróg Boga i pierwszy buntownik, upadły anioł oraz kusiciel ta symboliczna postać wywodzi się z Biblii. Występuje tam zarówno w Księdze Rodzaju jako ten, który przyczynił się do popełnienia grzechu pierworodnego przez pierwszego człowieka, a przez to spowodował upadek rodzaju ludzkiego; w Księdze Hioba jest stroną w zakładzie z Bogiem o wierność Hioba (analogiczną rolę odegra Mefistofeles w Fauście Goethego); w Ewangelii jest kusicielem nękającym Jezusa na pustyni. Postać szatana pojawia się na kartach literatury tam, gdzie podejmowany jest problem teodycei (a więc obecności zła w świecie stworzonym przez Boga, będącego wszak uosobieniem dobra) podejmowali go twórcy romantyczni (począwszy od Byrona), moderniści i autorzy współcześni. Król piekielnego państwa jakby kawał Głazu nad lody pół piersią wystawał; Dante Alighieri, Boska Komedia, Piekło domeną jego jest oczywiście PIEKŁO i tam trzeba skierować swe kroki

6 W porównaniu z szatanem diabeł jest nieco mniej diabolicznym wcieleniem zła złośliwości raczej. Diabeł Mniej demoniczna wersja zła wcielonego, częstsza w opowieściach ludowych (lub stylizowanych na takie). W Mickiewiczowskich Dziadach, czy Pani Twardowskiej mamy do czynienia z taką właśnie odmianą szatana o przypiłowanych kłach (dostojnego miana szatana trudno użyć przy okazji groteskowych scen, w których złe duchy kłócą się między sobą, tocząc bójki o duszę Konrada czy Senatora, ani też w odniesieniu do takiego Mefistofelesa, który zmyka przez dziurkę od klucza przed kobietą). ( ) i krogulcze ma paznokcie ( ) (Mickiewicz, Pani Twardowska)

7 Idąc tropem wskazanych w opisie utworów, sprawdzamy realizację motywu w Dziadach Mickiewicza Kliknij na numer i przejdź do oznaczonego motywem fragmentu

8 Pierwszy z fragmentów to finał Wielkiej Improwizacji Konrada, którego na skraj bluźnierstwa doprowadza pycha poety-twórcy oraz wieszcza uważającego, że zna dążenia i pragnienia całego swego narodu. Warto zwrócić uwagę, w jakim sąsiedztwie w tekście występuje interesujący nas motyw. Diabłowi często towarzyszy PYCHA oraz GRZECH.

9 Najwyraźniej motyw szatana najczęściej występuje w dwóch epokach; są to: Romantyzm i Modernizm To narzędzie pozwoli zorientować się, jacy autorzy najczęściej wykorzystywali interesujący nas motyw, w jakich epokach był on najchętniej eksploatowany oraz do jakich rodzajów i gatunków literackich zaliczają się utwory, w których się pojawia.

10 Wśród tekstów romantyzmu europejskiego zwraca uwagę nazwisko Charlesa Baudelaire a, który najsilniej oddziałał dopiero na literaturę Młodej Polski. W jego tekstach człowiek przedstawiony jest jako całkowicie podległy działaniu zła i diabelskiej mocy. Jeśli klikniesz we fragment w wynikach wyszukiwania motywów przejdziesz do tekstu, żeby sprawdzić, jak się sprawy mają. Upór jest w naszych grzechach, strach jest w naszych żalach, Za skruchę i pokutę płacim Charles Baudelaire, Kwiaty zła, Do czytelnika Upór jest w naszych grzechach, strach jest w naszych żalach, Za skruchę i pokutę płacim sobie drogo I wesoło znów kroczym naszą błotną drogą, Wierząc, że zmyjem winy w łez mizernych falach. A na poduszce grzechu szatan Trismegista Nasz duch oczarowany kołysze powoli, I tak trawi bogaty kruszec naszej woli Trucizną swą ten stary, mądry alchemista. Diabeł to trzyma nici, co kierują nami! Na rzeczy wstrętne patrzym sympatycznym okiem Co dzień do piekieł jednym zbliżamy się krokiem Przez ciemność, która cuchnie i na wieki plami.

11 Motyw Diabła również najczęściej wykorzystywano w Romantyzmie i Modernizmie, ale też w Pozytywizmie tu pojawiają się przykłady z dzieł Sienkiewicza.

12 U Sienkiewicza diabłu zdaje się mniej chodzić o sprawy ostateczne (zbawienie duszy, walkę totalnego zła z absolutnym dobrem); występuje raczej w kontekście obyczajów i polityki. Oto jak wygląda na przykład kuszenie Kmicica: Kmicic nie odrzekł nic i tylko oczami chciał przebić ciemność, wśród której głowa i twarz książęca rysowały się w niewyraźnych, szarych i białawych zarysach. Na dźwięk Bogusławowego głosu i na widok jego postaci wszystkie dawne urazy, stara nienawiść i paląca chęć zemsty wezbrały tak w jego sercu, iż zmieniły się prawie w szał Ręka mimo woli szukała miecza, który mu odjęto, ale za pasem miał buławę o żelaznej głowie, swój znak pułkownikowski, więc diabeł począł mu zaraz wichrzyć w mózgu i szeptać: - Krzyknij mu w ucho, ktoś jest, i rozbij łeb w drzazgi Noc ciemna wydostaniesz się Kiemlicze z tobą. Zdrajcę zgładzisz za krzywdy zapłacisz Uratujesz Oleńkę, Sorokę Bij! Bij!... Kmicic zbliżył się jeszcze bliżej do lektyki i drżącą ręką począł wyciągać zza pasa buzdygan. - Bij!... szeptał diabeł. Ojczyźnie się przysłużysz Kmicic wyciągnął już buławę i ścisnął za rękojeść, jakby ją chciał rozgnieść w dłoni. - Raz, dwa, trzy!... szepnął diabeł. Lecz w tej chwili koń jego, czy to że uderzył nozdrzami w hełm drabanta, czy przestraszył się, dość, że zarył nagle kopytami w ziemię, potem potknął się silnie; Kmicic poderwał go cuglami. Przez ten czas lektyka oddaliła się o kilkanaście kroków. A junakowi włos stanął dębem na głowie. - Matko Najświętsza, trzymaj mi rękę! szepnął przez zaciśnięte zęby. Matko Najświętsza, ratuj! Jam tu poseł, ja od hetmana przyjeżdżam, a chcę jako zbój nocny mordować Jam szlachcic, jam sługa Twój Nie wódźże na pokuszenie! Henryk Sienkiewicz, Potop, tom drugi

13 Że diabeł jest po stronie ciała, zsyłając popędy, a anioł po stronie duchowej, wzniosłej miłości dochodzi do wniosku Krzysia Drohojowska, rozważając historię swoich pocałunków. Tu przyszedł jej na pamięć ów pocałunek przyjęty i oddany, więc ogarnął ją wstyd i pogarda dla samej siebie. Zali kochała już wówczas Wołodyjowskiego? Nie! W sercu jej nie było miłości, tylko prócz współczucia ciekawość i bałamuctwo, pozorami siostrzeńskiego afektu pokryte. Teraz dopiero poznała, że między pocałowaniem z wielkiej miłości a pocałowaniem z popędu krwi jest taka różnica, jak między aniołem i diabłem. Henryk Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski

14 W Trylogii znajdziemy też dość typową sytuację: czarny charakter (i zarazem polityczny wróg: Azja, syn Tuhaj-beja) przedstawiony jest jako sługa diabła

15 Diabeł tkwi w szczegółach mówi przysłowie. I rzeczywiście: wpisując w wyszukiwarkę interesujące nas hasło, warto zwrócić uwagę, jakie tytuły pojawiają się w oknie jako podpowiedzi. Któryś z nich jeszcze może cię skusić

16 Wszystkie zasadnicze wątki związane z motywem diabła (szatana), które udało się nam wyłowić, znajdują swoje odzwierciedlenie w jednym z sonetów twórcy późnego Renesansu, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Przedstawia on życie ludzkie jako arenę nieustannej walki ze złem: Jeśli niektóre sformułowania renesansowego poety wydają ci się niezrozumiałe, nie przejmuj się znajdziesz do nich odpowiednie przypisy wyjaśniające ich znaczenie i ułatwiające lekturę.

17 Podsumowanie Naczelne stanowisko wśród diabłów zajmuje Szatan, który jako pierwszy zbuntował się przeciw Bogu, będącemu uosobieniem dobra i przez to stanął po stronie zła. Poprzez kuszenie stara się przeciągnąć człowieka na swoją stronę, doprowadzając go do grzechu, a najniebezpieczniejszym z nich jest pycha. Miejsce, gdzie niepodzielnie panuje Szatan i podległe mu diabły jest piekło. W dualistycznej (tzn. dwoistej) koncepcji natury człowieka, złożonego z duszy i ciała, to drugie jest bardziej podległe działaniom diabelskim. Z tego powodu człowiek toczy nieustanną wewnętrzną walkę. W stosunku do powyższych bardziej wzniosłych, metafizycznych ustaleń, późniejsza literatura ześlizguje się niekiedy w bardziej użytkowe rozumienie obecności diabła w świecie (np. u Sienkiewicza).

18 Post Scriptum Niekiedy trudno odróżnić sprawy Boga i sprawy diabła: ocenić, co jest wynikiem działania sprawiedliwości jednego z nich, a co złośliwości drugiego Tak przynajmniej wynika z obserwacji oświeceniowego sceptyka Woltera. Takie zanegowanie jednoznaczności wizji świata jako uporządkowanego moralnie stanowić może ważne uzupełnienie uzyskanego obrazu z diabłem w roli głównej. Francuski kapitan poznał niebawem, że kapitanem zwycięskiego okrętu był Hiszpan, kapitanem zaś okrętu zatopionego pirat holenderski, ten sam, który okradł Kandyda. Olbrzymie bogactwa, które sobie przywłaszczył zbrodniarz, znalazły wraz z nim grób na dnie morza; tylko jeden baran ocalał. - Widzisz rzekł Kandyd do Marcina iż zbrodnia bywa niekiedy ukarana; opryszek znalazł los, na który zasługiwał. - Tak odparł Marcin ale trzebaż było, aby podróżni jadący na statku zginęli również? Bóg ukarał tego hultaja, diabeł zatopił resztę. Voltaire (Wolter), Kandyd

19 AUTOR OPRACOWANIA Aleksandra Sekuła, ur. 1972; historyczka literatury, redaktorka, korektorka, tłumaczka i edukatorka. Ukończyła studia magisterskie na Wydziale Polonistyki UW w 1999 r. oraz studia doktorskie w Szkole Nauk Społecznych przy IFiS PAN; tytuł doktora uzyskała w 2008 r.; jest związana naukowo z Instytutem Badań Literackich PAN w Warszawie. W latach pracowała jako doradczyni merytoryczna oraz redaktorka literacka w zespole realizującym unikalny w Europie informatyczno-literacki projekt Fundacji Nowoczesna Polska platformę redakcyjną oraz bibliotekę internetową Wolne Lektury bezpłatnie udostępniającą teksty literackie z domeny publicznej w wielu dogodnych formatach (TXT, PDF, E-PUB, MOBI, audiobooki, DAISY z nawigacją dla niewidomych). Projekt realizowano przy współudziale Biblioteki Narodowej i Biblioteki Śląskiej oraz Muzeum Narodowego w Warszawie. W tym czasie prowadziła też szkolenia z zakresu edytorstwa i redakcji literackiej tekstów oraz koordynowała prace wolontariuszy, nauczycieli i studentów pomagających przy przygotowaniu do publikacji utworów dla biblioteki.