POCZĄTKI SOLIDARNOŚCI W PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE ( )

Transkrypt

1 POCZĄTKI SOLIDARNOŚCI W PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE ( )

2

3 INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU ZARZĄD REGIONU PODLASKIEGO NSZZ SOLIDARNOŚĆ POCZĄTKI SOLIDARNOŚCI W PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSCE ( ) pod redakcją Tomasza Danileckiego BIAŁYSTOK 2005

4 Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku i Zarząd Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarność w dniu 4 września 2005 r. oraz z konkursu na wspomnienia Moja pierwsza»solidarność«dziękujemy Miejskiemu Przedsiębiorstwu Energetyki Cieplnej w Białymstoku za dofinansowanie niniejszej publikacji ISBN X Wydawca: Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Białymstoku Konto Oddziału PTH: Bank Spółdzielczy w Zabłudowie Skład i łamanie: Stanisław Żukowski Druk: Zakład Poligraficzny OFFSET-PRINT s.c Białystok, ul. Broniewskiego 14

5 SPIS TREŚCI Tomasz Danilecki Wstęp Marek Kietliński NSZZ Solidarność w Białymstoku w okresie legalnej działalności ( ) Tomasz Danilecki Działania Służby Bezpieczeństwa wobec NSZZ Solidarność Regionu Białystok w latach Krzysztof Sychowicz Kościół katolicki i Cerkiew prawosławna na Białostocczyźnie wobec powstania NSZZ Solidarność Marcin Zwolski Region Pojezierze a Region Białystok dwie Solidarności w stanie wojennym Bernard Bujwicki Wspomnienia Raisa Sokołowska W Siemiatyczach Kazimierz Skobodziński Magiczne słowo Solidarność Aneks Indeks osób

6

7 WSTĘP Niniejszy tom jest pokłosiem konferencji naukowej Początki»Solidarności«w północno-wschodniej Polsce ( ), która została zorganizowana 4 września 2005 r. przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku oraz Zarząd Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarność, przy okazji obchodów 25. rocznicy podpisania Porozumień Sierpniowych. Była to druga konferencja, dotycząca dziejów Solidarności na tym terenie. Pierwsza, również zorganizowana przez OBEP IPN w grudniu 2001 r., nosiła tytuł Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach. Fenomen Solidarności ciągle trudny jest do ogarnięcia, nie tylko ze względu na samą swoją istotę, ale także krótką perspektywę czasową, jaka dzieli nas od tamtych wydarzeń. Stąd ukazywana tu wiedza ma ciągle charakter podstawowy, w dużej mierze sprowadzający się do informacji faktograficznych. Prezentowane artykuły opisują warunki, w jakich rodziły się wolne związki zawodowe: sytuację społeczną i gospodarczą Podlasia, stosunek Kościołów do powstającej w środowiskach robotniczych Solidarności, a wreszcie odkrywają działania Służby Bezpieczeństwa, początkowo mające na celu zapobieżenie niezależnej działalności związkowej, a następnie jej skanalizowanie i ubezwłasnowolnienie. W swoich pracach badawczych, autorzy po raz pierwszy na taką skalę korzystali ze zgromadzonych w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej dokumentów byłej SB. Rzucają one nowe światło na częściowo znany już przebieg wydarzeń, pokazując nie tylko skalę inwigilacji związku przez tajnych współpracowników SB, ale i niejawne działania operacyjne organów bezpieczeństwa wobec poszczególnych osób. Ta tematyka budzi szczególnie duże kontrowersje, w związku z toczącą się publiczną debatą na temat wiarygodności tych źródeł i ich przydatności dla badań historycznych. Abstrahując od jej politycznych aspektów, należy przyznać, że dokumenty operacyjne byłej SB wymagają jak każde źródło historyczne krytycznej oceny i konfrontacji z innymi materiałami. Efekty tej konfrontacji zdają się jednak przeczyć argumentom przeciwników wykorzystywania tych źródeł do badań, domagających się ich zaorania czy zalania betonem na zawsze. Stopniowo odsłaniana prawda historyczna dowodzi, że Solidarność, mimo inwigilacji, prze-

8 8 WSTĘP śladowań i brutalnej ingerencji w działalność tworzących ją wolnych, niepokornych ludzi, zdołała obronić swą niezależność i samorządność, i dopiero siła czołgów, wyprowadzonych 13 grudnia 1981 r. na ulice, zdołała ją na jakiś czas złamać. Trwająca przez lata niemożność poznania tej prawdy, budziła w wielu ludziach pierwszej Solidarności głęboką frustrację. Rozsiewane przez SB dezinformacje o agenturalnej działalności wielu działaczy związkowych skłóciły ich i podzieliły na lata. Dopiero dziś odzyskują swoje dobre imię. Konfrontacja materiałów SB z innymi źródłami nie byłaby możliwa bez relacji i wspomnień uczestników wydarzeń sprzed 25 lat. Dlatego w tomie tym zamieszczamy również trzy prace, nadesłane na konkurs Moja Pierwsza Solidarność, ogłoszony w lutym 2005 r. przez OBEP IPN w Białymstoku i nagrodzone przez jurorów. Prace te mają charakter szczególny charakter rozrachunku z przeszłością, widzianą z perspektywy ćwierćwiecza i konfrontacji celów podjętych przed laty działań, z ich skutkami. Rozrachunek ten nie jest optymistyczny. Gorycz niedocenienia, zapomnienia, porażki ekonomicznej i społecznej, miesza się w nich z dumą osiągniętego pokojowo sukcesu politycznego. Zawarte w nich, bardzo kategoryczne nieraz oceny, mogą dotykać dawnych współtowarzyszy walki o wolność czy oponentów politycznych. Bezstronnemu obserwatorowi trudno jest się z niektórymi z nich zgodzić. Nie sposób jednak również ich pomijać, bo stanowią swoiste memento dla działań podejmowanych przed laty. Tom niniejszy jest jednocześnie wyrazem hołdu i szacunku, jaki należy się wszystkim tym ludziom Solidarności, dzięki którym możemy dziś żyć w Wolnej Polsce. Tomasz Danilecki

9 MAREK KIETLIŃSKI NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) W 1979 r. województwo białostockie liczyło 633,5 tys. mieszkańców, zaś w 1980 r. 641 tys. mieszkańców, w tym miastach 350 tys. Pod względem wielkości zaludnienia województwo zajmowało dziewiętnaste miejsce w kraju (liczyło o 40 tys. mniej mieszkańców niż sąsiednie województwo olsztyńskie, ale dwukrotnie więcej niż województwa łomżyńskie i ostrołęckie oraz o połowę więcej niż suwalskie). Na 1 km 2 zamieszkiwały 63 osoby (w kraju 108 osób). Rozmieszczenie ludności było nierównomierne. Najmniejsze zaludnienie (poniżej 20 osób na km 2 ) było w gminach: Białowieża, Dubicze Cerkiewne, Gródek, Hajnówka, Mielnik, Narewka i Szudziałowo. Cechą charakterystyczną regionu białostockiego był stały wzrost ludności miast i systematyczne zmniejszanie się ludności wiejskiej. Notowano wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym, stanowiącej w latach ,4 proc. ogółu mieszkańców województwa. Ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowiła 28,2 proc., zaś w wieku poprodukcyjnym 14,4 proc. ogółu. Ze źródeł pozarolniczych utrzymywało się 411,5 tys. osób (65,3 proc.), natomiast z rolnictwa 219 tys. (34,7 proc.). Ogólna liczba czynnych zawodowo wynosiła ok. 330 tys. osób 1. Najbardziej zurbanizowanym rejonem w województwie była aglomeracja białostocka, która obejmowała miasto Białystok (ośrodek centralny) i przyległe miasta gminy: Wasilków, Czarną Białostocką, Choroszcz, Supraśl i Zabłudów oraz tereny gmin wiejskich: Dobrzyniewo Kościelne, Juchnowiec Dolny i Turośń Kościelna. Cechą charakterystyczną obszaru były codzienne dojazdy mieszkańców do Białegostoku, jako głównego skupiska miejsca pracy i centrum obsługi. Do pracy dojeżdżało codziennie około 18,7 tys. osób, które stanowiły 17,2 proc. zatrudnionych (w Polsce dojeżdżający stanowili około 33 proc. zatrudnionych) 2. Powierzchnia obszaru 1 E. Hahn, Społeczno-gospodarczy rozwój województwa białostockiego w 35-leciu PRL [w:] Miasta i gminy województwa białostockiego, red. K. Święcicka, t. I, Białystok 1980, s K. Podoski, Infrastruktura społeczna i jej kształt przestrzenny w aglomeracji białostockiej, Region Białostocki. Studia ekonomiczno-społeczne, t. VI, Białystok 1979, s. 133.

10 10 MAREK KIETLIŃSKI aglomeracji białostockiej obejmowała dwa tys. km 2, co stanowiło około dwadzieścia proc. powierzchni województwa białostockiego 3. W czerwcu 1976 r. Białystok był jednym z piętnastu miast w Polsce, które przekroczyły 200 tys. mieszkańców 4. Dwa lata później Białystok liczył już 211 tys. mieszkańców, co stanowiło trzecią część ludności całego województwa i 64,3 proc. ogółu ludności miejskiej. Białystok był dużym miastem przemysłowym, zbudowanym na terenach słabo zurbanizowanych. Powstawał przez sukcesywne wchłanianie pod tereny zwartej zabudowy blokowej tradycyjnego budownictwa miasta lub włączanie okolicznych wsi. Było to miasto młode, w zdecydowanej większości rozbudowane w okresie powojennym, z oddzielnymi centrami przemysłowymi oraz dzielnicami mieszkaniowymi. Otaczające je miasteczka i wsie stanowiły duże zaplecze siły roboczej 5. W omawianym okresie oddano do użytku lub zmodernizowano w Białymstoku następujące obiekty produkcyjne: Fabrykę Domów OWT-75, Spółdzielnię Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego, Białostockie Zakłady Podzespołów Telewizyjnych Unitra-Biazet, rozpoczęto II etap budowy Przedsiębiorstwa Doświadczalnego Opakowań Pakpol, zakończono rozbudowę Zakładu Wapienno-Piaskowego Białostockich Zakładów Ceramiki Budowlanej, zakończono modernizację przędzalni średnioprzędnej i skręcalni w Białostockich Zakładach Przemysłu Bawełnianego Fasty, zakończono przebudowę Zakładu Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych Madro, oddano do użytku kaszarnię, magazyn wytwórni pasz i magazyn mąki w Okręgowym Przedsiębiorstwie Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego, rozbudowano Kolejowe Zakłady Konstrukcji Stalowych, rozpoczęto budowę Fabryki Wyrobów Runowych Agnella i Zakładu wyrobów ze srebra Biamet. Ponadto rozpoczęto budowę obiektu Politechniki Białostockiej, części C budynku ogólnotechnicznego oraz budynku Wydziału Maszyn i Urządzeń Przemysłu Rolno-Spożywczego w Kleosinie 6. W Białymstoku dominowały zakłady małe lub średnie w skali innych regionów Polski. Brakowało dużych zakładów pracy, takich jak: Huta Lenina, Huta Katowice czy Fabryka Samochodów Osobowych na Żeraniu, itp. Nie było na Białostocczyźnie wiodącego zakładu pracy, który skupiałby liczną i silną klasę robotniczą. W największym zakładzie województwa w BZPB Fasty zatrudnionych było ok. sześciu tys. pracowników, wśród których zdecydowaną większość stanowiły kobiety. 3 R. Sikorski, Białostocka aglomeracja miejska na tle osadnictwa północno-wschodniej Polski [w:] Studia nad procesami rozwoju regionu białostockiego w 40-leciu PRL, red. M. Gnatowski, W. Nieciuński, W. Pukniel, Białystok 1985, s W. Pukniel, Białystok w okresie PRL. Wybrane problemy, Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s. 191; zob. też: B. Skaradziński, Odnowa po białostocku, Więź 1981, nr A. Sadowski, Procesy ruralizacji. Ludność wiejska w mieście, Kraków 1994, s Miejska Rada Narodowa w Białymstoku. Kadencja , Białystok 1984, s ; Sprawozdanie z wykonania planu rozwoju społeczno-gospodarczego i budżetu województwa białostockiego w 1978 r., Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku 1979, s. 3; także: Archiwum Państwowe w Białymstoku, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej APB, KW PZPR), 55/IV t. 23, Informacja o stanie wykorzystania nakładów inwestycyjnych w gospodarce uspołecznionej w latach ze szczególnym uwzględnieniem I półrocza 1980 r., k. 105.

11 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 11 W gospodarce na terenie Białegostoku pracowało 105 tys. osób, co stanowiło ponad 56 proc. ogółu zatrudnionych w województwie. Najwyższe zatrudnienie występowało w przemyśle, w którym pracowało 36,4 tys. osób, tj. 34 proc. ogółu zatrudnionych w mieście 7. Na rynku pracy utrzymywał się niedobór męskiej siły roboczej, głównie robotników wykwalifikowanych w grupie zawodów metalowych, elektrycznych i budowlanych. W tej sytuacji dopływ pracowników zapewniano w pierwszym rzędzie do zakładów nowo uruchomionych, kompletujących załogi, np. do BZPT Unitra-Biazet (Był to nowoczesny zakład z jedną z najmłodszych na terenie Białegostoku, 2,5-tysięczną załogą, gdzie średnia wieku wynosiła 22 lata), Fabryki Wyrobów Runowych Agnella czy Zakładu Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Hortex 8. Rezerw siły roboczej poszukiwano na wsi i w małych miastach, skąd pochodziło ok. 75 proc. robotników. Co dziesiąty zatrudniony mieszkał nadal na wsi i dojeżdżał do pracy. Większość robotników miała ukończoną zasadniczą szkołę zawodową. W 25 zakładach przemysłowych co czwarty robotnik nie przekroczył 25 roku życia, a 69 proc. stanowiły osoby w wieku do czterdziestu lat 9. Rolę lokalnych ośrodków przemysłowych spełniały także Łapy ważny węzeł kolejowy, w którym zlokalizowano Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego i Cukrownię, Czarna Białostocka, gdzie w Fabryce Maszyn Rolniczych Agromet produkowano też sprzęt na potrzeby wojska, Hajnówka z rozwiniętym przemysłem drzewnym czy Wasilków z Zakładami Przemysłu Wełnianego im. E. Plater 10. W Sokółce działały: Zakład Wytwórczy Maszyn i Urządzeń Przemysłu Spożywczego Spomasz i Zakłady Stolarki Budowlanej Stolbud, w Mońkach Zakład Mleczarski, w Lewkowie Zakład Ceramiki Budowlanej, w Krynkach rozbudowany został Zakład Garbarski, w Siemiatyczach funkcjonowała Przetwórnia Owoców i Warzyw Hortex. Spore znaczenie w województwie miał również Bielsk Podlaski, gdzie w omawianym okresie nastąpił intensywny rozwój przemysłu metalowego, elektronicznego, dziewiarskiego i rolno-spożywczego. Na terenie miasta istniało 56 państwowych zakładów przemysłowych, w tym do najbardziej znaczących można zaliczyć: Zakład Montażu Kondensatorów Elektrycznych, Proszkownię Mleka i Zakład Dziewiarski Karo 11. W latach wzrósł ogólny poziom wykształcenia ludności. Na tysiąc mieszkańców wypadało w województwie piętnaście osób z wykształceniem wyższym, 101 ze średnim i 74 z zasadniczym zawodowym. W sumie liczba osób z wykształceniem ponadpodstawowym wyniosła około 177 tys. osób, tj. 34,5 proc. 7 Białystok w 35-leciu PRL, Wojewódzki Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 1979, s Sprawozdanie z wykonania terenowego planu społeczno-gospodarczego i budżetu województwa białostockiego w 1980 r., Białystok 1981, s. 55; J. Jachmann, Proszę tego nie pisać, Panorama Północy 1980, nr 34, s S. Świerad, Jacy są białostoccy robotnicy, Gazeta Współczesna, VI 1977 r. 10 APB, KW PZPR, 55/VII/3 t. 4, Informacja o stanie bhp w zakładach i pracy administracji w dziedzinie jego poprawy, k. 163, także: R. Sikorski, Problemy integracji Białegostoku w kontekście tworzącej się aglomeracji miejskiej, Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s A. Sadowski, Procesy ruralizacji..., s. 85.

12 12 MAREK KIETLIŃSKI (w kraju 43,8 proc. miało wykształcenie ponadpodstawowe). Najszybciej wzrastała liczba osób zdobywających wykształcenie wyższe i zawodowe. Jednocześnie spadał odsetek osób nie posiadających wykształcenia podstawowego. Odsetek ludności z wykształceniem ponadpodstawowym w miastach województwa był ponad 2,5-krotnie wyższy niż na wsi. Różnice te były szczególnie duże w grupie osób z wykształceniem wyższym oraz średnim. Ludność ta koncentrowała się w Białymstoku 12. Mimo postępu cywilizacyjnego, dokonanego na Białostocczyźnie pod koniec lat siedemdziesiątych, poprawy sytuacji materialnej ludności, zwiększenia tempa wzrostu nakładów inwestycyjnych, pozostawała ona nadal zapóźnionym zakątkiem kraju. Rozbudowując przemysł, władze zaniedbały tzw. infrastrukturę cywilizacyjną. I tak np. niewystarczająca była liczba miejsc w przedszkolach 13. Zaniedbania dotyczyły transportu, komunikacji i łączności, obejmując również handel, usługi, ochronę zdrowia, kulturę i oświatę 14. Udział województwa w nakładach inwestycyjnych na infrastrukturę społeczną był nieznaczny. Wynosił on w nauce 0,1 proc. nakładów ogólnokrajowych, w oświacie i wychowaniu 2,4 proc., w kulturze i sztuce około 1,9 proc., natomiast w ochronie zdrowia, opiece społecznej i kulturze fizycznej 1,8 proc. 15 Mimo dynamicznego rozwoju budownictwa, w Białymstoku występował znaczny deficyt lokali mieszkalnych 16. Braki mieszkań pogłębiały liczne migracje, osiedlanie się osób dotychczas dojeżdżających, co związane było ze wzrostem zatrudnienia i rozwojem miasta. Przeciętna wielkość mieszkania wynosiła 43 m 2. Różna też była ich jakość. Najlepsze były mieszkania spółdzielcze, stanowiące około 43 proc. zasobów mieszkaniowych. Zamieszkiwało je ponad 71 tys. osób, co stanowiło 35,6 proc. ogółu mieszkańców 17. W Białymstoku funkcjonowało pięć wyższych uczelni: Akademia Medyczna, Politechnika Białostocka oraz trzy filie uczelni warszawskich: Wyższej Szkoły Muzycznej, Wydział Lalkarski Wyższej Szkoły Teatralnej i filia Uniwersytetu Warszawskiego. Białystok był największym ośrodkiem akademickim w regionie północno-wschodnim. Szkoły wyższe i placówki naukowe Białostocczyzny, wraz ze środowiskami twórczymi, świadczyły o potencjale naukowo-kulturalnym, o jego możliwościach oddziaływania na przemiany zachodzące w regionie. Brakowało tu jednak tradycji ośrodka naukowego, nie było własnej kadry naukowo-dydaktycznej, 12 J. Łukaszyński, Procesy demograficzne w regionie białostockim [w:] Studia nad procesami..., s. 222; także: A. Boruch, Podlaska Stocznia Gdańska, Kurier Poranny, 10 V 2002 r. 13 APB, KW PZPR, 55/IV t. 23, Informacja o stanie realizacji postulatów załóg zakładów pracy zgłoszonych w okresie sierpień 1980 marzec 1981, k Ibidem, Informacja o stanie wykorzystania nakładów inwestycyjnych w gospodarce uspołecznionej w latach ze szczególnym uwzględnieniem I półrocza 1980 r., k. 113; także: A. Kupidłowski, Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność Region Białystok w latach , Warszawa 2001, s K. Podoski, op. cit., s W. Cyuńczuk, H. Kulesza, Problem mieszkaniowy Białegostoku w perspektywie, Region białostocki..., s Ibidem, s

13 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 13 ani też bazy materialnej. W latach studiowało na białostockich uczelniach 5333 studentów. Przyspieszenie nastąpiło w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. W roku akademickim 1975/1976 kształciło się 7708 studentów, zaś w roku akademickim 1978/ , zatrudnionych było 999 pracowników naukowo- -dydaktycznych, w tym 28 profesorów 18. Ponadto na terenie województwa działały cztery punkty konsultacyjne: Wydziału Prawa UW, na którym studiowało 66 studentów, Warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego, w którym kształciło się 135 studentów, Szkoły Głównej Planowania i Statystki w Warszawie 276 studentów, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie 185 studentów 19. Podobnie jak w całym kraju, braki w zaopatrzeniu można było zaobserwować już latem 1975 r. Na półkach sklepowych zaczynało brakować niektórych gatunków wędlin i mięsa. Niedostateczne było zaopatrzenie w artykuły mleczarskie o wyższej zawartości tłuszczu. Ich brak powodował, że indywidualni rolnicy zamieszkujący w pobliżu ośrodków miejskich, sprzedawali na targowiskach mleko i jego przetwory po wyższych niż w sklepach cenach. Brakowało wyrobów czekoladowych i trwałych cukierniczych, szybko znikały niektóre przetwory owocowe i warzywne oraz cytryny, banany czy też pomarańcze. Notowano słabe zaopatrzenie w meble (ok. siedemdziesiąt proc. popytu). Brakowało zestawów segmentowych i mieszkaniowych, szaf ubraniowych. Około pięćdziesiąt proc. w stosunku do potrzeb, stanowiło zaopatrzenie w materiały budowlane, przy czym niedobór dotyczył szczególnie cementu, wapna, grzejników, materiałów pokryciowych. Również słabe było zaopatrzenie w węgiel. Niedobory wynosiły w granicach 2,5 tys. ton dzienne. Ujemne były wskaźniki zaopatrzenia w sprzęt gospodarstwa domowego (naczynia kuchenne, garnki, wózki dziecięce). Szczególnie dotkliwe dla kobiet były braki (na poziomie pięćdziesięciu proc.), bielizny osobistej, rajstop, koszul, artykułów konfekcyjnych 20. Rok 1976 nie przyniósł poprawy gospodarczej, ani też lepszego zaopatrzenia rynku w deficytowe artykuły. 1 kwietnia w kilku miastach województwa nastąpił wzmożony wykup cukru. Pojawiały się głosy o niedostatecznym zaopatrzeniu w artykuły żywnościowe i mających nastąpić podwyżkach cen na te artykuły. Władze, pomne wydarzeń grudnia 1970 r., obawiały się wszelkich podwyżek. Jednak rosnące dysproporcje między siłą nabywczą obywateli, a ciągle ograniczanym zaopatrzeniem rynku (szczególnie w mięso i cukier), skłoniły je do przeprowadzenia operacji cenowej. 24 czerwca 1976 r. premier Piotr Jaroszewicz przedstawił w Sejmie projekt podwyżki cen żywności (mięso zdrożało o 69 proc., a cukier o sto proc.), która godziła w poziom życia wielu robotniczych rodzin E. Gawryluk, Studenci Białegostoku [w:] Białystok w świetle badań społecznych, red. A. Sadowski, Białystok 1987, s ; zob. także: Z. Pezowicz, Przemiany kulturowe w Białymstoku w okresie PRL, Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. IV, Białystok 1985, s Sprawozdanie z wykonania planu rozwoju społeczno-gospodarczego województwa białostockiego w 1975 r., Białystok 1976, s APB, KW PZPR, 55/VII/3 t. 1, Informacja o zaopatrzeniu rynku w województwie białostockim, k A. Albert [W. Roszkowski], Najnowsza historia Polski , Londyn 1991, s

14 14 MAREK KIETLIŃSKI Następnego dnia załogi około pięćdziesięciu zakładów pracy w dziesięciu województwach podjęły strajki, protestując przeciw podwyżce cen mięsa. Dramatyczny przebieg miał protest w Radomiu i Ursusie. W Radomiu robotnicy wyszli z zakładów na ulice i podobnie jak w grudniu 1970 r. udali się pod gmach KW PZPR. Gdy nie otrzymali odpowiedzi na żądanie odwołania podwyżki, przystąpili do plądrowania budynków, które później podpalili. Po południu, na ulicach miasta toczyły się walki między robotnikami, a oddziałami milicji, wyposażonymi w pałki, broń gazową, armatki wodne. W czasie walk zginęło dwóch demonstrantów, było kilkuset rannych. Po stłumieniu zajść, milicja przystąpiła do aresztowań wśród domniemanych uczestników. Podczas strajku w Ursusie, część robotników wyszła na tory kolejowe i zatrzymała pociągi. Strajkujący chcieli w ten sposób poinformować kraj o swym proteście. Wieczorem oddziały milicji rozproszyły demonstrantów. Do manifestacji na mniejszą skalę doszło w Płocku 22. Fala strajkowa zalała inne miasta Polski i nie ominęła Białegostoku, gdzie zastrajkowały Uchwyty (I i II zmiana do rana), Zakład Wytwórczy Maszyn i Urządzeń Spożywczych Spomasz (I i II zmiana), Białostockie Zakłady Zielarskie Herbapol (od rana strajkowało pięćdziesiąt osób), Oddział Remontowy PKS (od rana przerwało pracę pięćdziesiąt osób), Zakład Mechaniczny Białostockich Zakładów Ceramiki Budowlanej (I i II zmiana), Huta Szkła Gospodarczego (II zmiana od godziny osiemnastej), Huta Szkła Oświetleniowego, Zakład Aparatury Akustycznej (cała załoga od rana), Fasty (II zmiana tkalni białej), Oddział Towarowy PKS (I zmiana, na której strajkowało piętnaście osób). Załogi zakładów (w tym wielu członków PZPR i związków zawodowych) przystąpiły do strajku spontanicznie. Nie organizowano komitetów strajkowych, nie koordynowano działań. Do strajkujących zakładów pracy wysłano partyjnych instruktorów, którzy nie zdołali jednak przekonać załóg do podjęcia pracy. Strajkujący żądali m.in. zmniejszenia zbyt wysokiej podwyżki cen mięsa, zmiany tabeli rekompensat na korzyść najmniej zarabiających, podniesienia jakości wyrobów mięsnych niższych gatunków, obniżenia ceny cukru 23. Łącznie w 1976 r. za strajki zwolniono w Białymstoku w trybie artykułu 52. Kodeksu Pracy 56 pracowników. Decyzje władz politycznych poparły rady zakładowe 24. Pod koniec lipca 1980 r. w województwie białostockim panował nastrój wyczekiwania. W Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego w Łapach rozdrażnienie załogi spowodowały pustki w sklepach, w których zabrakło żyletek, szamponu, proszku do prania i innych środków czystości. Chwalono robotników w Lublinie, iż nie wyszli na ulice, ale wywarli presję na rząd, poprzez masowe strajki, dzięki którym dostali podwyżkę płac. W Fastach, Uchwytach, Biazecie i innych zakładach pracy trwały gorące dyskusje na temat strajków w Lublinie. Załogi dochodziły do wniosku, że poprawę warunków życiowych można uzyskać tylko poprzez 22 A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu , Warszawa 2003, s APB, KW PZPR, 55/VII/9 t. 1, Ocena postaw aktywu związkowego wobec rządowego projektu zmian struktury i poziomu cen artykułów żywnościowych oraz działań polityczno-organizacyjnych aktywu od 25 czerwca do 1 VII 1976 r., k Ibidem.

15 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 15 naciski na rząd. Dyskutowano również o tym, że podwyżki wykazały, że rząd jest słaby i ugina się przed żądaniami robotników. Na Białostocczyźnie krążyło wtedy hasło: Czy się leży, czy się stoi, partia płaci, bo się boi 25. Na Białostocczyźnie pojawiły się ulotki sygnowane przez Komitet Samoobrony Społecznej KOR, informujące o strajkach na Śląsku, w Zagłębiu, w PKP 26. W połowie sierpnia 1980 r. na Białostocczyznę zaczęła docierać podziemna literatura. Wśród załogi Fast krążyły ulotki, na których wyszczególniono żądania strajkujących na Wybrzeżu. W kilku miejscach na murach pojawiły się napisy o treści antypartyjnej 27. W Uchwytach, na Wydziale Odlewni, robotnicy przerwali pracę. Przerwa nie była jednak długa, gdyż interweniował dyrektor Jerzy Kosma. W Sokółce Kazimierz Bakun, pracownik stacji PKP, zbierał wśród pracowników podpisy pod petycją z żądaniami udostępnienia telewizji Kościołowi. Na dworcu kolejowym w Bielsku Podlaskim oraz w Siemiatyczach kolportowano podziemną literaturę i ulotki. W Fastach, Instalu i Agromecie w Czarnej Białostockiej załogi żądały podwyżek płac. Dla mieszkańców Białostocczyzny ważnym źródłem informacji o wydarzeniach w Polsce stało się Radio Wolna Europa 28. O strajkach na północy kraju informowali również wczasowicze, powracający z wypoczynku nad Bałtykiem oraz pracownicy wyjeżdżający w delegacje 29. Gazeta Współczesna jedyny lokalny dziennik zamieszczała oficjalne komunikaty, w których strajki na Wybrzeżu przedstawiano jako działanie elementów antysocjalistycznych, godzących w podstawy ustrojowe PRL, w elementarne czynniki bezpieczeństwa i bytu narodowego. Podkreślano, iż strajki pogarszają także warunki życia społeczeństwa 30. Sierpień na Białostocczyźnie przebiegał spokojnie, chociaż pod koniec miesiąca zawrzało. 28 sierpnia w FPiU, na Oddziale uchwytów precyzyjnych CT, pierwsza zmiana załogi, licząca 385 osób proklamowała strajk. Utworzono Komitet Strajkowy w składzie: Wiesław Lenio, Piotr Podwysocki, Sławomir Kotyński, Zbigniew Lenkiewicz i Zofia Godlewska. Na czele Komitetu stanął Wiesław Lenio 31. Po przerwie śniadaniowej, w starym zakładzie Uchwytów przy ulicy Łąkowej, cała załoga licząca 1048 osób, w ramach solidarności z Oddziałem CT, nie przystąpiła do pracy. Poszczególni pracownicy zgłaszali postulaty do mistrzów, które następnie 25 Ibidem, k. 17v, Ibidem, 55/VIII/16 t. 4, Opracowania dotyczące wydawnictw NSZZ Solidarność , k Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku (dalej AIPN Bi), 0044/293, Informacje dotyczące sytuacji społeczno-politycznej na terenie województwa białostockiego za okres styczeń 1980 maj 1981, k J. Beszta Borowski, Pół wieku zarazy , Moje zapiski faktów i refleksji, Komorów 2002, s. 35; także: Relacja Jerzego Rybnika z lutego 1999 r., w zbiorach autora. 29 Relacja Kazimierza Kamińskiego z maja 1999 r., w zbiorach autora. 30 (PAP), Strajki na Wybrzeżu utrudniają życie mieszkańcom, Gazeta Współczesna, 21 VIII 1980 r.; także: (PAP), Przede wszystkim liczy się praca, Gazeta Współczesna, 22 VIII 1980 r.; także: (PAP), Rytmiczna praca zakładów pracy, Gazeta Współczesna, 26 VIII 1980 r. 31 A. Różalski, Rozmowy w Uchwytach, Gazeta Współczesna, IX 1980 r.; także: AIPN Bi, 0037/54, Materiały dotyczące rozpracowania działalności związkowej , k. 74.

16 16 MAREK KIETLIŃSKI miały być rozpatrzone przez dyrekcję. Brygadzista Bogusław Korecki wybrał komisję, która w starym zakładzie sporządziła na jednej liście postulaty w imieniu całej załogi. Strajkujący wysunęli 42 postulaty, w których zażądali ogłoszenia w środkach masowego przekazu, iż solidaryzują się z postulatami robotników z Wybrzeża, żądali też zapewnienia nietykalności delegatów przedstawiających wnioski i postulaty załogi. Postulowali także zwiększenie zaopatrzenia w sklepach w mięso i artykuły pierwszej potrzeby, zniesienie cen komercyjnych na artykuły spożywcze, zniesienie przywilejów członków partii w podziale dóbr socjalnych, wprowadzenie emerytur od sześćdziesiątego roku życia dla mężczyzn i 55. roku życia dla kobiet, ujednolicenie zasiłków rodzinnych wszystkich grup społecznych, zlikwidowanie żłobków i przedłużenie urlopów macierzyńskich, a także podwyżki płac. Wniesiono również o odwołanie dyrektora Jerzego Kosmy. Ostatni postulat robotników zrealizowano bardzo szybko. Nowym dyrektorem został Grzegorz Szutkiewicz długoletni pracownik Uchwytów 32. Z postulatów politycznych na uwagę zasługiwały m.in.: zgoda ze strony władz na tworzenie wolnych związków zawodowych, wprowadzenie do programu TV mszy świętej, zrównanie rangi województwa białostockiego pod względem zaopatrzenia i zarobków do Polski centralnej i Śląska, nie wyciąganie konsekwencji służbowych w stosunku do tych, którzy zechcą wystąpić z szeregów PZPR 33. Aktywny udział w strajku wzięli: Bogusław Korecki, Józef Sokół, Andrzej Żebrowski, Stanisław Kornyszko, Stanisław Miodowski, Stanisław Żwirko, Mirosław Trusiewicz, Wiesław Sokólski, Jerzy Wanicki, Eugeniusz Mastyna, Włodzimierz Charkiewicz 34. Następnego dnia akcję strajkową podjęto w Białostockiej Hucie Szkła (przerwało pracę około tysiąca osób). Utworzony został Komitet Strajkowy, w składzie którego znaleźli się m.in.: Sławomir Ciulkin, Władysław Radziewicz, Adam Kalisz, Jan Siemieniuk, Czesław Obłocki, Bogdan Rutkowski, Ryszard Tomaszczuk. Na czele KS stanął Edward Talma. Strajkujący wysunęli 43 postulaty, w których żądali m.in. zmian organizacyjnych na stanowiskach kierowniczych, przeprowadzenia nowych wyborów do rad zakładowych, zmiany regulaminu podziału premii i nagród, podwyżek płac, poprawy warunków socjalnych i bhp, a także poprawy zaopatrzenia w mięso i wędliny poprzez wprowadzenie rozdziału mięsa za pośrednictwem kartek lub bonów, rozdzielania mieszkań pod ścisłą kontrolą Rady Zakładowej. Załoga poparła 21 postulatów robotników z Wybrzeża. Dyrektor Aleksander Sokół zgodził się na spełnienie postulatów płacowych robotników. W związku z tym, już następnego dnia załoga przystąpiła do pracy APB, KW PZPR, 55/IV t. 21, Protokół nr 19/1980 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR w dniu 26 VIII 1980 r., k Ibidem, 55/IX/5 t. 2, Postulaty załogi FPiU Uchwyty z dnia 28 VIII 1980 r., k AIPN Bi, 0037/54, Materiały..., k APB, Komitet Miejski PZPR (dalej KM PZPR), 56/IV t. 11, Informacja nt. sytuacji społeczno-politycznej w pionie przemysłu, k. 111; także: APB, KW PZPR, 55/IX/5 t. 2, Postulaty załogi Huty Szkła z dnia 29 VIII 1980 r., k. 22; także: D. Sidorski, Gorzki smak awansu, Gazeta Współczesna, II 1982 r., s. 3.

17 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 17 Inne zakłady pracy nie podjęły akcji strajkowej. Jednak wśród załóg rozgorzały dyskusje o wydarzeniach w kraju. Organizowały się grupy inicjatywne, które w oparciu o przesłane z Gdańska materiały, artykuły ukazujące się w prasie ogólnopolskiej zaczęły spisywać własne postulaty. Załogi żądały, aby w zakładach tej samej branży i o zbliżonym profilu produkcji zarobki były jednakowe. Pracownicy uważali, że należy wszystkie zgłoszone problemy rozwiązywać generalnie w całym kraju, a nie jednostkowo i doraźnie. Silne niezadowolenie załogi wystąpiło w Przedsiębiorstwie Technicznym Sprzętu Pożarniczego Supon w Białymstoku. Solidaryzując się z robotnikami z Wybrzeża, żądano powołania wolnych i niezależnych związków zawodowych, podniesienia płac średnio o dwa tys. zł i poprawy zaopatrzenia w artykuły żywnościowe. Spisane postulaty przekazano dyrekcji i zakładowej organizacji PZPR. W razie ich niespełnienia, pracownicy zagrozili strajkiem sierpnia 1980 r. załoga FMR Agromet w Czarnej Białostockiej postanowiła zwołać zebranie z dyrekcją zakładu oraz sekretarzem Komitetu Zakładowego PZPR i przewodniczącym Rady Zakładowej. Na zebraniu robotnicy żądali wyjaśnień, o ile wzrosną ich zarobki po wprowadzeniu nowych norm akordowych. Dyrektorowi i przewodniczącemu Rady Zakładowej zarzucano, że nie uczestniczą w zebraniach załogi i nie interesują się jej sprawami. Władzom administracyjnym wytknięto, iż zaopatrzenie sklepów w Czarnej Białostockiej jest bardzo słabe. Z podobną krytyką spotkało się zaopatrzenie bufetów zakładowych. Załoga nie przerwała pracy, chociaż następnego dnia wysunęła 104 postulaty, w których żądała m.in. przeprowadzenia nowych wyborów do władz związkowych, podwyżki płac o minimum tysiąc zł, określenia minimalnych zarobków, zapłaty za przestoje pracownikom akordowym, podwyższenia premii, wyrównania zasiłków rodzinnych tak, jak w całym kraju, dla wszystkich grup pracowniczych. Żądano również zmian kadrowych na szczeblach kierowniczych, odwołania komisji kontroli społecznej sklepów w Czarnej Białostockiej i powołania nowych robotniczych, zmiany ekspedientek w bufetach zakładowych, lepszego zaopatrzenia w żywność w miejscowych sklepach, wprowadzenia bonów towarowych na wyroby mięsne i mięso oraz likwidacji wszelkiej sprzedaży komercyjnej i uprzywilejowanej. Były też postulaty o charakterze politycznym. Żądano zwiększenia uprawnień samorządu pracowniczego, zaprzestania zastraszania osób, które ubiegały się o swoje prawa i wytykały nieprawidłowości w funkcjonowaniu zakładu 37. W Siemiatyckich Zakładach Obuwniczych załoga sformułowała 39 postulatów, w których żądała utworzenia Wolnych Związków Zawodowych, zmiany przewodniczącego Rady Zakładowej, zmniejszenia zatrudnienia w administracji zakładu, utworzenia bufetu, lepszego traktowania pracowników fizycznych przez kierownictwo zakładu, poprawy warunków pracy. Były też mniej istotne żądania: np. zlikwidowanie wychodzenia w czasie pracy pracowników umysłowych po zakupy, jawności 36 APB, KW PZPR, 55/VII/3 t. 10, Informacje nt. odczuć wśród aktywu partyjnego po podpisaniu porozumień w Gdańsku i Szczecinie. Teleks nr 119, k ; także: AIPN Bi, 0037/54, Materiały..., k AIPN Bi, 0037/54, Materiały..., k. 160.

18 18 MAREK KIETLIŃSKI wycieczek zagranicznych czy też korzystania z obiadów przez rodziny pracowników. Załoga poparła postulaty robotników z Wybrzeża 38. Pod koniec sierpnia 1980 r. w Fastach pojawiły się ulotki oraz egzemplarze Strajkowego Biuletynu Informacyjnego z Gdańska. Na teren zakładu przyniósł je Jan Dembiński, pracownik Przędzalni Średnioprzędnej. Niezadowoleni pracownicy Fast ostro krytykowali dyrektora Adama Karwowskiego, któremu zarzucali wykorzystywanie stanowiska do załatwiania własnych spraw 39. W Białymstoku zawrzało 4 września 1980 r., kiedy do strajku przystąpili kierowcy komunikacji miejskiej i właściciele taksówek osobowych, BZPB Fasty, gdzie pracę przerwało dwa tys. zatrudnionych i powołany został trzynastoosobowy Komitet Strajkowy 40. Strajkujący zorganizowali pilnującą porządku milicję robotniczą, poparli postulaty wysunięte przez komitety strajkowe Śląska i Wybrzeża. Zażądali też podwyżki płac w wysokości tysiąca zł oraz rozpisania nowych, demokratycznych wyborów do Oddziałowych Rad Związkowych oraz Rady Zakładowej. Strajkująca załoga postulowała także o traktowanie Białostocczyzny przez rząd na równi z innymi regionami kraju pod względem płac, cen, zaopatrzenia i inwestycji, nauczania religii w szkołach podstawowych oraz wyrównania zasiłków rodzinnych do poziomu funkcjonariuszy SB i MO 41. Żądano również zapewnienia bezpieczeństwa członkom Komitetu Strajkowego oraz osobom wspomagającym i nie wyciągania żadnych konsekwencji po zakończeniu strajku 42. Dyrekcję reprezentował w rozmowach zastępca dyrektora ds. produkcji Marian Sobczyk. W Białostockich Zakładach Podzespołów Telewizyjnych Unitra-Biazet strajk zorganizował Stanisław Gościniak. Załoga żądała podwyżki płac i utworzenia WZZ. W Uchwytach, gdzie postulowano podwyżki w wysokości półtora tys. zł, uzgodniono wzrost płac o zł. Tutaj również żądano utworzenia WZZ APB, KW PZPR, 55/IX/5 t. 2, Zestawienie wniosków i postulatów zgłoszonych przez załogę Siemiatyckich Zakładów Obuwniczych, k Ibidem, k W skład Komitetu weszli: Wanda Dyśko, Antoni Dymko, Zenon Citko, Szczepan Fronc, Szymon Bielski, Mirosław Piszczatowski, Ryszard Marciuk, Halina Kłosowska, Józef Łukaszewicz, Agnieszka Daszeń i Teresa Paczkowska. Na jego czele stanęli Cezary Nowakowski i Kazimierz Manicz; APB, Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego Fasty w Białymstoku (dalej BZPB Fasty w B ), 1/1, Sprawy dotyczące strajków 1980 r. i okresu stanu wojennego, k. 3; także: Relacja Jerzego Jamiołkowskiego z kwietnia 1999 r., w zbiorach autora; także: R. Klimaszewski, Lekcja słuchania. Zapiski fastowskie, Gazeta Współczesna, IX 1980 r., s Na fakt, że postulaty strajkowe miały głównie charakter ekonomiczny, wpływ miała struktura zawodowa olbrzymia przewaga kobiet (ponad 70 proc. zatrudnionych) i bardzo niski udział pracowników z wyższym wykształceniem. Znaczenie zapewne miał fakt, że płace w przemyśle lekkim były w tamtym czasie o około trzydzieści proc. niższe od przeciętnego wynagrodzenia w kraju, zob. J. Jamiołkowski, W pogoni za złudzeniami. Solidarność w»fastach« , Białystok 2000, s ; także: B. Skaradziński, Odnowa po białostocku, Więź 1981, nr 7/8, s. 5 35; także: J. Siedlecka, Hala i biurowiec, Kultura 1980, nr 42, s Nadal występują przerwy w pracy, Gazeta Współczesna, 11 IX 1980 r., s. 1 2; także: APB, BZPB Fasty w B , 1/1, Sprawy dotyczące strajków 1980 r. i okresu stanu wojennego, k. 3, 15, Relacje: Jerzego Jamiołkowskiego..., Stanisława Marczuka z marca 1999 r., Romana Wilka z lipca 1999 r., w zbiorach autora; także: APB, KM PZPR, 56/IV t. 11, Protokół nr 24 z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR odbytego dnia 9 IX 1980 r. Informacja na temat aktualnej sytuacji społecznej, gospodarczej i politycznej w pionie przemysłu, k. 111.

19 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 19 Następnego dnia do strajku dołączyli: kierowcy taksówek zrzeszeni w PKS Oddział w Białymstoku, którzy zjechali się na lotnisko, pracownicy Przedsiębiorstwa Transportowo-Sprzętowego Budownictwa Transbud Białystok. Wstrzymali pracę robotnicy ZPW im. Emilii Plater w Wasilkowie i Zakładów Przemysłu Sklejek. Strajkowali pracownicy Przedsiębiorstwa Handlowo-Technicznego Sprzętu Pożarniczego i Ochronnego Supon oraz Zakład Wytwórczy Maszyn i Urządzeń Spożywczych Spomasz, Spółdzielnia Pracy Promot. Krótkie przerwy w pracy odnotowano w: Przedsiębiorstwie Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego PZZ, Zakładach Mleczarskich, Zakładzie Remontowo-Montażowym Przemysłu Mleczarskiego, Cukrowni w Łapach oraz w Przedsiębiorstwie Obsługi i Elektryfikacji Rolnictwa Eltor 44. Strajkujący żądali podwyżek płac, poprawy zaopatrzenia w mięso i wędliny, pełnego informowania społeczeństwa o wydarzeniach w kraju. Ponad sto osób zebrało się na placu zakładowym w Białostockich Zakładach Graficznych. Wysunięto żądania zmiany na stanowiskach: dyrektora ds. technicznych, głównego księgowego, kierownika kadr, wyboru nowej rady zakładowej, redukcji administracji, 35-godzinnego tygodnia pracy, poprawy warunków bhp. W tym samym czasie zakończono strajk w MPK września 1980 r. rozpoczęli strajk kolejarze województwa białostockiego. Pracę przerwały też załogi MPK, Przedsiębiorstwa Eksploatacji Ulic i Mostów, Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania. W terenie strajkował w tym dniu Stolbud w Sokółce oraz Kombinatu Budownictwa Komunalnego w Hryniewiczach, gdzie obok postulatów płacowych i socjalnych, domagano się powołania niezależnych związków zawodowych. Wieczorem, po osiągnięciu porozumienia z władzami, większość zakładów przystąpiła do pracy. Przestoje zanotowano w Spółdzielni Inwalidów Odnowa, Spółdzielni Pracy Zakłady Meblarskie oraz Zakładach Obuwniczych w Siemiatyczach. Rozpoczął się strajk w Miejskim Przedsiębiorstwie Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Bielsku Podlaskim września zakończył się strajk w Zakładzie Transportu i Spedycji Przemysłu Mięsnego. Strajkująca załoga żądała odwołania dyrektora oraz podwyżki płac. Dyrektor oraz członkowie Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR, Rady Zakładowej i Związku Młodzieży Socjalistycznej zostali wyłączeni z rozmów. Negocjacje z Komitetem Strajkowym prowadził dyrektor jednostki nadrzędnej i przedstawiciel KW PZPR. Następnego dnia akcję strajkową rozpoczęli pracownicy Zarządu Budynków Mieszkalnych. Żądano podwyżki płac oraz zorganizowania WZZ. Strajki objęły także rolnictwo. Przerwała pracę załoga PGR w Kryn- 44 APB, KW PZPR, 55/IV t. 21, Protokół nr 22/1980 r. z posiedzenia Egzekutywy w dniu 5 IX 1980 r., k. 184; także: B. Bujwicki, Od poparcia do uczestnictwa, Pierwsza Solidarność, Biuletyn Więzionych Internowanych, Represjonowanych, 2000, nr 2, s APB, KM PZPR, 56/IV t. 11, Protokół z posiedzenia Egzekutywy KM PZPR z dnia 9 IX 1980 r., Informacja..., k ; także: Ibidem, 55/VII/3 t. 10, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie białostockim. Teleks nr 132, k APB, KW PZPR, 55/VII/3 t. 10, Informacja..., Teleks nr 132, k. 66; także: Trwają rozmowy z przedstawicielami załóg, Gazeta Współczesna, 6 7 IX 1980 r.

20 20 MAREK KIETLIŃSKI kach (żądano natychmiastowego zwolnienia kierownictwa) oraz Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolniczego. Strajkujące załogi domagały się podwyżek płac i zmiany norm. Po południu przerwały pracę załogi Białostockiego Przedsiębiorstwa Robót Zmechanizowanych i Maszyn Budowlanych oraz BZGraf., gdzie na czele Komitetu Robotniczego stanął Stanisław Przestrzelski 47. Z powodu tegoż strajku nie ukazała się Gazeta Współczesna. Kolejne zakłady Białostocczyzny ogarniała fala strajków: Spółdzielnię Pracy Inwalidów w Szczuczynie, Zakłady Usług Mechanicznych w Grajewie, Białostockie Przedsiębiorstwo Przemysłu Wełnianego im. Sierżana, Uchwyty, gdzie strajk zorganizował Jerzy Zacharczuk września Komitet Strajkowy w BZGraf. zawarł porozumienie z dyrektorem, który zgodził się na podwyżkę płac i istnienie niezależnego związku zawodowego. Po rozwiązaniu Komitetu Strajkowego, nadzór nad realizacją podpisanych postulatów przejął nowo wybrany Komitet Robotniczy 49. W tym dniu w Przedsiębiorstwie Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodę Wodrol ukonstytuował się Komitet Założycielski nowych związków, na którego czele stanął Bernard Bujwicki 50. Także w Uchwytach Komitet Robotniczy 51 zawarł porozumienie z dyrektorem Grzegorzem Szutkiewiczem. Przywódcy strajkujących zobowiązali się do podjęcia pracy przez załogę, zaś dyrektor do wypłacenia poborów za czas strajku, a także spełnienia wszystkich wcześniejszych postulatów. Po zakończeniu strajku, Komitet Robotniczy przekształcił się w Tymczasowe Prezydium Zakładowej Komisji NSZZ Solidarność 52. Tego samego dnia zakończył się trwający od 4 września strajk w BZPB Fasty. Porozumienie podpisał przewodniczący Zakładowego Komitetu Strajkowego Kazimierz Manicz oraz dyrektor BZPB Fasty Adam Karwowski. W Fastach nie budowano nowego związku, ale przeprowadzono radykalne zmiany w związku branżowym. Przewodniczącym Rady Zakładowej wybrano Antoniego Chodorowskiego, członka PZPR (więźnia czasów stalinowskich). Funkcję Sekretarza Konferencji Samorządu Robotniczego powierzono Jerzemu Jamiołkowskiemu 53. Do władz związ- 47 Ibidem, 55/VIII/16 t. 3, Dokumentacja NSZZ Solidarność Białostockich Zakładów Graficznych i NSZZ Solidarność Poligrafów Komisji Krajowej w Szczecinie , k. 31; także: Relacja Wojciecha Łowca z lipca 1999 r., w zbiorach autora. 48 APB KW PZPR, 55/VII/3 t. 10, Informacja..., Teleks nr 132, k W skład Komitetu weszli: Jerzy Gołoński, Bogdan Krzywiźniak, Wojciech Łowiec, Zenon Szypluk, Czesław Kudelenko, Stanisław Przestrzelski, Jan Bożyk, Jerzy Kołtun, Alfreda Lijewska, Wojciech Białołus, Teresa Aponowicz; APB, KW PZPR, 55/VIII/16 t. 3, Dokumentacja NSZZ Solidarność Białostockich Zakładów Graficznych i NSZZ Solidarność Poligrafów Komisji Krajowej w Szczecinie , k. 8; także: Relacja Wojciecha Łowca Relacja Bernarda Bujwickiego z czerwca 1999 r., w zbiorach autora. 51 W skład Komitetu wchodzili: Jan Wołowski, Jerzy Zacharczuk, Tadeusz Jankowski, Stanisław Marczuk i Eugeniusz Simonowicz. 52 Tekst porozumienia pomiędzy Komitetem Robotniczym i dyrektorem G. Szutkiewiczem, w zbiorach prywatnych. 53 J. Jamiołkowski był członkiem PZPR, dziennikarzem gazety zakładowej. Ostro krytykował poczynania partii.

21 NSZZ SOLIDARNOŚĆ W BIAŁYMSTOKU W OKRESIE LEGALNEJ DZIAŁALNOŚCI ( ) 21 kowych weszła większość liderów związku poza Cezarym Nowakowskim, który był zwolennikiem tworzenia nowych związków zawodowych września 1980 r. odbyło się w Białymstoku nadzwyczajne zebranie dziennikarzy z ośrodków: białostockiego, łomżyńskiego i suwalskiego, poświęcone wydarzeniom ostatnich tygodni i problemom informowania o nich społeczeństwa. Postanowiono wysłać do dyrekcji zakładów pracy, w których utrudniano dziennikarzom wypełnianie ich obowiązków, pisma z prośbą o wyjaśnienia w tych sprawach. Postanowiono także obiektywnie i szybko informować czytelników o sytuacji strajkowej, bez względu na czynione utrudnienia 55. Strajki na Białostocczyźnie wybuchały spontanicznie. Istotną rolę w ich organizowaniu odegrali młodzi robotnicy. Aktywny udział wzięli w nich także członkowie PZPR, którzy utożsamiali się z postulatami strajkujących załóg. We wrześniu 1980 r. głównym motywem protestów było uzyskanie od administracji państwowej konkretnych gwarancji, że porozumienia w Gdańsku będą dotyczyć wszystkich pracowników, w tym także z zakładów z terenu województwa białostockiego. Strajki charakteryzowały się różnorodnym przebiegiem. Trwały od kilku godzin, do kilku dni. W większości przypadków powoływano komitety strajkowe, które brały na siebie odpowiedzialność za porządek, zabezpieczały maszyny, urządzenia i majątek zakładu pracy. Starano się minimalizować straty spowodowane przestojem produkcji. Prawie wszystkie załogi podjęły zobowiązania, iż nadrobią straty wynikłe w trakcie strajków. W okresie od sierpnia do listopada 1980 r. załogi zgłosiły w województwie białostockim około 4919 wniosków i postulatów o różnym charakterze, skierowanych pod adresem władz centralnych, wojewódzkich oraz kierownictw zakładów pracy. Do władz terenowych skierowano 917 wniosków, do władz centralnych 1496, a dyrektorzy zakładów pracy przyjęli do załatwienia 2486 wniosków 56. Strajki były objęte szczególnym zainteresowaniem funkcjonariuszy SB. W każdym zakładzie, w którym wybuchał strajk, funkcjonariusze Wydziału IIIA 57 zakładali tzw. sprawy obiektowe. W czasie sierpniowych i wrześniowych strajków SB prowadziła pracę operacyjną w ramach szesnastu spraw obiektowych, z tego dziesięć spraw obiektowych obejmowało ważniejsze przedsiębiorstwa przemysłowe, a sześć wojewódzkie struktury przemysłowe. Sprawy obiektowe prowadzone były we wrześniu 1980 r. dla 83 jednostek gospodarki uspołecznionej, w tym trzydziestu jednostek szczebla wojewódzkiego i regionalnego. Łącznie w tych jednostkach organizacyjnych Wydział IIIA posiadał 110 tajnych współpracowników, 153 kontakty operacyjne i trzydziestu konsultantów. Jak wyliczyli funkcjonariusze SB, w sierpniu 54 Relacja Jerzego Jamiołkowskiego...; także: APB, BZPB Fasty w B , 1/1, Sprawy dotyczące strajków 1980 i okresu stanu wojennego, k Kronika. Wrzesień 1980, Kontrasty. Miesięcznik społeczno-kulturalny 1980, nr 11, s. 43; także: J. Kwasowski, Wejście w mrok, Kurier Poranny, XI 1991 r. 56 APB, KW PZPR, 55/II t. 11, Informacja wojewody białostockiego o realizacji postulatów przedłożonych władzom wojewódzkim w okresie od sierpnia do listopada 1980 r., k stycznia 1978 r. przy KW MO w Gdańsku utworzono Wydział IIIA. W rok później wydziały IIIA powstały w pozostałych województwach. Zajmowały się one ochroną zakładów pracy przed tzw. sabotażem, szkodnictwem gospodarczym i dywersją, zakłóceniami prowadzącymi do konfliktów społecznych, strajkami, zob.: G. Majchrzak, Działania Służby Bezpieczeństwa w celu przejęcia kontroli nad Solidarnością w latach , Dzieje Najnowsze 2003, nr 3, s

22 22 MAREK KIETLIŃSKI i wrześniu w województwie białostockim wybuchło osiemdziesiąt strajków, w tym w 21 jednostkach operacyjnie chronionych przez SB. Działania powyższe koordynował Zespół Rozpoznania i Działań Operacyjno-Politycznych, w składzie którego znaleźli się płk Sylwester Rogalewski, płk Jerzy Michałkiewicz, ppłk Anatol Antończyk, ppłk Piotr Kruk, ppłk Jan Ciosek, ppłk Piotr Zińczuk, mjr Władysław Żukowski, mjr Leszek Iwanowicz, mjr Paweł Borowik. Na kolejnych spotkaniach Zespołu nakreślono zadania funkcjonariuszom SB, którzy mieli wyjaśniać mechanizmy powstawania strajków, ustalania osób aktywnych kierujących strajkami, rozpoznawania powiązań strajkujących z tzw. grupami antysocjalistycznymi, dokumentowania tzw. działań antysocjalistycznych przez określone osoby. Główną rolę odgrywali funkcjonariusze Wydziału IIIA. Pod szczególną pieczą SB znajdowały się Fasty, Uchwyty, Fabryka Mebli, Biruna, MPK i BZGraf 58. W początkowym okresie strajków przedstawiciele Komitetów Strajkowych poszczególnych zakładów pracy nie utrzymywali wzajemnych kontaktów. Nie podejmowano również prób tworzenia szerszego porozumienia w postaci Międzyzakładowych Komitetów Strajkowych. Brakowało na Białostocczyźnie wiodącego zakładu pracy, który koordynowałby akcje protestacyjne. Strajkujący byli przy tym pozbawieni fachowej pomocy prawnej 59. W miarę upływu czasu i rozszerzania się akcji strajkowej, przedstawiciele komitetów strajkowych podjęli próby stworzenia szerszych struktur związkowych. Pierwszy Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ Solidarność powstał 12 września 1980 r. i obejmował dwa zakłady ze Starosielc: PZRW Wodrol, gdzie nowe związki organizował Bernard Bujwicki i PEOR Eltor z Michałem Pietkiewiczem na czele. Na przewodniczącego MKZ wybrano Michała Pietkiewicza 60. Za najważniejsze działanie związkowcy uznali kontakt z MKZ w Gdańsku i zgłoszenie tam faktu powstania MKZ w Białymstoku 61. W związku z tym, 17 września 1980 r. do Gdańska, gdzie odbywało się spotkanie trzydziestu delegatów MKZ i Międzyzakładowych Komitetów Robotniczych z całego kraju, udali się Michał Pietkiewicz i Bernard Bujwicki. Zarejestrowali wtedy MKZ. Otrzymali także pełnomocnictwa od Lecha Wałęsy na reprezentowanie MKZ w Białymstoku 62. Aby rozszerzyć zasięg działania powstającego MKZ, podjęto akcję, która miała propagować jego istnienie. Wydrukowane ulotki zawierały informacje o tworzącym się MKZ, o możliwościach otrzymania potrzebnych materiałów instruktażowych, a także adresy osób, z którymi można się było kontaktować w sprawach nowych związków zawodowych. Spotkania organizacyjne odbywały się w prywatnych 58 AIPN Bi, 0037/53, Materiały..., k ; Relacja Tadeusza Waśniewskiego z marca 1999 r., w zbiorach autora. 60 Relacja Bernarda Bujwickiego W połowie września do Gdańska wydelegowano przedstawiciela MKZ Bogdana Radeckiego, który miał zorientować się w sytuacji. Po jego powrocie, do Gdańska udał się Bernard Bujwicki, który uczestniczył w posiedzeniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej, Relacja B. Bujwickiego AIPN Bi, 047/2302, Kontrwywiadowcza charakterystyka województwa białostockiego Analiza stanu porządku i bezpieczeństwa województwa białostockiego w październiku 1980 r., k. 1v; także: Relacja Romana Wilka z lipca 1999 r., w zbiorach autora.