Streszczenie: Przedmioty i metody:

Transkrypt

1 Temat: Obozy koncentracyjne Tytuł projektu: Praca nad historią lokalną w miejscu pamięci Breitenau Miejsce/land: Guxhagen/Hesja Instytucja: Miejsce Pamięci Breitenau Autor: Gunnar Richter Wiek: od 14 lat Streszczenie: W Breitenau był nazistowski obóz wyłącznie dla więźniów z regionu. Tym różnił się od większości obozów koncentracyjnych. Dlatego klasy szkolne i inni zwiedzający podczas wizyt poznają wiele informacji z historii lokalnej, które czerpią z akt więźniów i administracji obozowej oraz z wielu aktualnych publikacji na temat historii regionu. Przedmioty i metody: - nauka połączona z pracą badawczą w miejscu pamięci - praca w archiwum - zwiedzanie wystawy - badanie historii lokalnej - ustalanie współczesnych odniesień do historii - przygotowanie wyjazdu do miejsca pamięci Sprawozdanie z realizacji projektu: W pracy pedagogicznej w miejscu pamięci Breitenau szczególną wagę przywiązuje się do historii lokalnej. Ten aspekt wiąże się z dziejami powstania miejsca pamięci, funkcją Breitenau w okresie narodowego socjalizmu, niezwykłymi źródłami archiwalnymi na temat dawnego obozu oraz naszymi doświadczeniami w pracy pedagogicznej w minionych latach. Regionalna funkcja Breitenau w okresie nazistowskim W odróżnieniu od różnych centralnych obozów koncentracyjnych, jak np. Buchenwald, Ravensbrück czy Dachau, w których osadzano niemieckich i cudzoziemskich więźniów z wielu krajów, miast i regionów, Breitenau było nazistowskim obozem dla więźniów z określonego regionu, czyli z okręgu Kassel i częściowo z Turyngii. Od lata 1933 do marca 1934 roku znajdował się tam najpierw wczesny obóz koncentracyjny przeważnie dla przeciwników politycznych, a podczas drugiej wojny światowej obóz karny gestapo z Kassel, tak zwany wychowawczy obóz pracy (Arbeitserziehungslager). W obozie tym umieszczano ponadto więźniarki gestapo z Weimaru, którego zakres kompetencji obejmował całą Turyngię. Obie placówki gestapo osadziły łącznie w obu obozach około 9000 więźniów, wśród których znajdowało się 6500 cudzoziemców i 2500 Niemców. Wśród więźniów niemieckich zaś znajdowało się około 200 mężczyzn i kobiet pochodzenia żydowskiego. Poza

2 tym uwięziono w Breitenau 24 Żydów podczas nocy kryształowej. Zachowane akta zawierają wiele informacji o losie poszczególnych więźniów. Na podstawie dokumentów można też ustalić ostatnie miejsce zamieszkania ponad 4000 więźniów, a dzięki temu określić regionalnohistoryczne relacje między obozem w Breitenau a przeszło 1000 miast i miejscowości, leżących przeważnie w okręgu Kassel. W przypadku więźniów Niemców chodziło na ogół o długoletnie miejsca zamieszkania; w przypadku cudzoziemców były to miejscowości, w których musieli wykonywać prace przymusowe w różnych firmach, zakładach lub u chłopów. Niemieccy więźniowie trafiali do obozu głównie za wykroczenia przeciwko wspólnocie narodowej, natomiast więźniowie cudzoziemscy przede wszystkim za wykroczenia przeciwko regulaminowi zatrudniania robotników przymusowych. Regionalnohistoryczne podejście w pracy pedagogicznej Ostatnimi laty w naszej pracy w miejscu pamięci okazało się, że oprócz stałej ekspozycji wrażenie na zwiedzających wywierają przede wszystkim trzy zakresy działań. Są to: 1. zwiedzanie kościoła klasztornego: jego wschodnia część służyła jako świątynia, a nawa główna i część zachodnia jako więzienie, tam też zachowały się m.in. cele karne; 2. poznawanie losów pojedynczych więźniów, m.in. na podstawie oglądania kopii zachowanych akt, a także związanych z tym 3. regionalnohistorycznych odniesień do miejscowości rodzinnych zwiedzających/uczniów. Kierując się tymi doświadczeniami, szczególną rangę w swej pracy pedagogicznej przyznaliśmy regionalnohistorycznemu podejściu. Podczas wizyty w miejscu pamięci klasy szkolne i inne grupy zwiedzających dowiadują się nie tylko o historii Breitenau, czyli o nazistowskim obozie i miejscu izolacji, lecz także o historycznych odniesieniach do ojczystego regionu. Za podstawę informacji służą przy tym zachowane akta więźniów i administracji obozowej, udostępnione w ostatnich latach dodatkowe dokumenty i materiały, dzieła encyklopedyczne i liczne publikacji dotyczące historii regionu. Informacje na temat historii regionu podajemy zazwyczaj już przy wprowadzeniu grupy zwiedzających w tematykę. Na podstawie wyświetlanych przez rzutnik folii, na których skopiowane są dokumenty i zdjęcia, dajemy przegląd historii Breitenau ze szczególnym uwzględnieniem okresu narodowego socjalizmu. Przedstawiając wczesny obóz

3 koncentracyjny, żydowskich więźniów w roku 1938 oraz wychowawczy obóz pracy, w każdym przypadku tworzymy odniesienie do regionu zwiedzających, np. do - więźniów, którzy z regionu zwiedzających trafili do Breitenau do wczesnego obozu koncentracyjnego lub do obozu zorganizowanego później przez gestapo; - obozów robotników przymusowych, podobozów obozów koncentracyjnych lub innych miejsc uwięzienia lub prześladowań, które istniały w miejscu zamieszkania zwiedzających lub jego bezpośrednim otoczeniu; - dawnych gmin żydowskich, istniejących w ich regionie i zlikwidowanych w okresie nazistowskim. Włączanie tych wydarzeń z historii regionu okazało się dla nas bardzo pozytywnym doświadczeniem. Dla pogłębienia informacji o regionie zestawiliśmy materiały w segregatorach, które są do dyspozycji zwiedzających. Segregatory odnoszą się do tych okręgów w północnej i wschodniej Hesji, z których przybywali do Breitenau więźniowie w okresie nazistowskim. Każdy z nich podzielony jest na cztery działy: 1. wczesny KZ Breitenau i początek okresu nazistowskiego; 2. prześladowanie Żydów, żydowscy więźniowie, żydowskie gminy; 3. okres wojny, praca przymusowa, więźniowie cudzoziemscy i niemieccy, deportacje; 4. okres powojenny, podejście do czasów nazistowskich; 5. nowe inicjatywy w dziedzinie odświeżania i utrwalania pamięci. Segregatory zawierają kopie akt, współczesne artykuły prasowe oraz wypisy z literatury, zdjęcia itd. Nie jest to zamknięty zbiór materiałów, sukcesywnie zresztą przez nas uzupełniany, lecz uchwycony moment dziejowy. Ponadto stworzyliśmy w ostatnich latach bibliotekę, obejmującą przede wszystkim wyniki wielu regionalnych badań nad okresem narodowego socjalizmu, w tym także niepublikowane prace egzaminacyjne.

4 Pracą w miejscu pamięci chcielibyśmy nie tylko przekazywać wiedzę o ówczesnych wydarzeniach i przypominać o ofiarach, lecz także zainicjować u zwiedzających samodzielny rozrachunek z przeszłością. Założenia regionalnohistoryczne można pogłębić w ramach projektów mających na celu zabezpieczenie śladów. Dzięki samodzielnym badaniom i rozmowom ze świadkami historii można nie tylko zobaczyć kawałek przeszłości, ale także poznać aspekty stosunku do niej i jej wpływ na teraźniejszość. Pragniemy popierać tę formę rozrachunku i dlatego oferujemy pomoc w projektach zabezpieczenia śladów. Ostatnimi laty wiele takich projektów przeprowadzili uczniowie i młodzież, a także dorośli: - Uczniowie Szkoły im. Konrada Adenauera w Fuldzie zbadali np. losy katolickiego księdza Konrada Tragesera z Marbach pod Fuldą, który z powodu osłabiania siły obronnej został osadzony w Breitenau, a potem deportowany do Dachau, gdzie zmarł w roku Po odwiedzeniu miejsca pamięci i obejrzeniu akt księdza jako więźnia uczniowie przeprowadzili wywiady ze świadkami historii, napisali do innych archiwów, a w końcu stworzyli obszerną wystawę, wyróżnioną nagrodą przez tamtejszą gminę ewangelicką. - Uczniowie Szkoły im. Króla Henryka we Fritzlar, w ramach rozpisanego przez Fundację Körbera konkursu uczniowskiego z historii Niemiec o nagrodę prezydenta federalnego, zbadali losy dawnego polskiego robotnika przymusowego Jana Nowaka i niemieckiej służącej Marie Mäding, osadzonych w Breitenau dlatego, że mieli wspólne dziecko. Za to wykroczenie przeciwko rasistowskim zarządzeniom Marie Mäding deportowano do obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrück, a Jana Nowaka publicznie powieszono. Również ci uczniowie wypytywali świadków historii, odwiedzili miejsca wydarzeń i pisali listy do różnych archiwów. Ich pracę nagrodzono nawet w końcu w konkursie Fundacji Körbera. - Jedna z klas szkoły zbiorczej w Guxhagen zajmowała się losami dawnych rodzin żydowskich z tej miejscowości. Uczniowie opierali się przy tym na dokumentach z miejsca pamięci i z archiwum gminy, rozmawiali ze starszymi mieszkańcami miejscowości i fotografowali ślady dawnego życia Żydów w Guxhagen: żydowski cmentarz, dawną synagogę, w której znajdują się obecnie mieszkania czynszowe, i ówczesne domy mieszkalne

5 rodzin żydowskich. Rezultatem tych badań była mała wystawa, pokazywana najpierw w szkole, a potem w miejscu pamięci. - Nie tylko uczniowie i młodzież, ale także starsi ludzie korzystali z pomocy miejsca pamięci w ramach projektów zabezpieczenia śladów. W 1992 roku grupa emerytów i rencistów z centrum dzielnicowego Agathof w Kassel-Bettenhausen opracowała imponujący cykl nagrań i przeźroczy na temat rozwoju tej dzielnicy w okresie narodowego socjalizmu. Grupie tej mogliśmy udostępnić informacje oraz szereg zdjęć otrzymanych przed kilkoma laty od dawnych robotników przymusowych z Holandii; zostały one wykorzystane przede wszystkim w rozdziale poświęconym licznym obozom robotników przymusowych, jakie podczas wojny istniały w tej przemysłowej dzielnicy Kassel. Cykl nagrań i przeźroczy, opracowany artystycznie przez fachowca z branży medialnej, można teraz otrzymać na kasecie wideo. W wymienionych przykładach mamy raczej do czynienia z nietypowymi projektami. Na ogół do miejsca pamięci zwracają się uczniowie, którzy mają np. przygotować referat o okresie narodowego socjalizmu w swoim mieście albo gminie. Także w takich przypadkach staramy się pomagać za pomocą swoich materiałów, doświadczeń i kontaktów. Kolejną dziedziną, w której w szczególny sposób uwidacznia się regionalny aspekt Breitenau, są przygotowania do podróży do innych miejsc pamięci. Około 1800 więźniów z Breitenau deportowano do różnych obozów koncentracyjnych, np. do Buchenwaldu, Ravensbrück, Sachsenhausen, Dachau, Flossenbürga, Neuengamme, Mauthausen i Auschwitz. W miejscu pamięci zachowały się akta 570 deportowanych, dzięki czemu istnieje możliwość badania indywidualnych losów i tworzenia regionalnych odniesień. Ostatnimi laty coraz więcej klas szkolnych i grup młodzieży przygotowywało się do odwiedzin miejsc pamięci w Buchenwaldzie lub Auschwitz przez studiowanie akt w Breitenau. Uczniowie śledzili np. gehennę 15-letniego Aleksieja Ch., robotnika przymusowego z Rosji, którego aresztowano w Bebrze, ponieważ uciekł z fragment pracy jako nielegalny pasażer w pociągu towarowym; w 1942 roku został deportowany przez Breitenau do Buchenwaldu, gdzie jego ślad się urywa. Albo los Sofie Schnitzler, Żydówki z Kassel, którą aresztowano i osadzono w Breitenau, ponieważ jako Żydówka zachowywała się bezczelnie i wyzywająco w stosunku do urzędnika policji listopada 1942 roku deportowano ją z Breitenau do Auschwitz. Niespełna cztery tygodnie później już nie żyła w albumie pamięci w archiwum federalnym w Koblencji podano 26 grudnia tego samego roku jako datę jej śmierci. Grupa młodzieży ewangelickiej z

6 okręgu Schwalm-Eder, która w 1996 roku wyjechała na tydzień do miejsca pamięci w Terezinie (Theresienstadt), wcześniej oglądała w naszym archiwum listy deportowanych z Kassel do getta w Theresienstadt w dniu 7 września Kassel służyło przed deportacją jako punkt zborny, dzięki czemu młodzi ludzie znaleźli na owych listach wiele nazwisk i danych Żydów pochodzących z ich miejsc zamieszkania. Jeśli uczniowie badają najpierw indywidualne losy, a następnie odwiedzają miejsca pamięci, to potrafią stworzyć odniesienia, na które prawdopodobnie inaczej nie zwróciliby uwagi. Z jednej strony mają przed oczami indywidualne losy prześladowanych, które wyróżniają ich z anonimowości przerażająco wysokiej liczby zamordowanych. W dodatku są to prześladowani, którzy pochodzili z ich najbliższych stron rodzinnych, możliwe, że byliby sąsiadami, a oni, uczniowie bądź młodzież, wędrują teraz ich śladami. Dzięki regionalnym odniesieniom można uzmysłowić sobie, że Auschwitz i inne obozy znajdowały się na końcu drogi, która zaczynała się u każdego w domu poniekąd przed każdymi drzwiami. Poprzez włączenie dokumentów regionalnych widać wyraźnie, że istniał szeroko rozgałęziony aparat represji, do którego oprócz gestapo należały liczne, pozornie cywilne urzędy, jak urzędy burmistrzów, sołtysów i landratów, urzędy finansowe, a także prywatne zakłady pracy. W ten sposób spojrzenie zwraca się ku współsprawcom, którzy nie odpowiadają wizerunkowi brutalnego mordercy z SS, zaliczali się raczej do całkiem zwyczajnych obywateli nazistowskich a mimo to byli trybikami w aparacie represji i eksterminacji. Kontakt: Gedenkstätte Breitenau Gunnar Richter Brückenstraße 12 D Guxhagen Tel.: +49 (0) 56 65/35 33 Fax: +49 (0) 56 65/17 27 Bibliografia: E. Crankshaw : Gestapo narzędzie tyranii. Warszawa J. Kosiński : Niemieckie obozy koncentracyjne i ich filie. Stephanskirchen Glosariusz:

7 Auschwitz (Oświęcim): Największy nazistowski obóz koncentracyjny, obóz pracy i zagłady w okupowanej Polsce podczas II wojny światowej, położony na zachód od Krakowa przy ujściu rzeki Soły do Wisły. Zbudowany przez SS w 1940 r., w latach obóz koncentracyjny Auschwitz rozbudowano i przekształcono w obóz zagłady. Składał się z trzech obozów głównych: AI - obóz macierzysty, AII Birkenau, obóz zagłady, AIII - Monowitz (Monowice), obóz pracy zakładów I.G. Farben, nazywany też BUNA. Do kompleksu obozowego Auschwitz należało wiele podobozów. Buchenwald (KZ): Otwarty w 1937 r. na Ettersbergu pod Weimarem (Turyngia) jako obóz koncentracyjny dla przeciwników politycznych, świadków Jehowy, Romów oraz pospolitych więźniów osadzanych tu na podstawie aresztu w celu profilaktycznego zwalczania przestępstw ("Element aspołeczny"). Pod koniec 1938 deportowano tutaj tysiące Żydów. Z ok więźniów w samym Buchenwaldzie i w 130 jego podobozach zmarło ok Od połowy 1938 r. więźniowie polityczni organizowali obozowy ruch oporu. Buchenwald należał do nielicznych obozów, w których więźniowie wszczęli bunt przed wyzwoleniem przez wojska amerykańskie 11 kwietnia Dachau (KZ): Himmler podał do wiadomości, że w Dachau pod Monachium zbudowano obóz koncentracyjny, w którym będą osadzani przeciwnicy polityczni. Drugi komendant, Theodor Eicke, późniejszy inspektor wszystkich obozów koncentracyjnych, uczynił z Dachau "obóz wzorcowy". Stopniowo zaczęto przekazywać do Dachau kolejne grupy więźniów, m.in. wielu duchownych, świadków Jehowy, Żydów i jeńców wojennych. Od 1942 r. budowano sieć podobozów. Z przeszło więźniów, którzy przeszli przez obóz w latach , zginęło oprócz zarejestrowanych - wiele tysięcy nierejestrowanych więźniów wyzwolenie przez armię amerykańską. Deportacja: Przymusowe przesiedlenie Żydów i Romów z ich własnych mieszkań najpierw do specjalnych pomieszczeń, domów i miejskich obozów, w Europie Wschodniej do gett, obozów koncentracyjnych, obozów pracy i karnych oraz ośrodków zagłady. Deportacje określano jako wysiedlenia lub ewakuacje, żeby zamaskować właściwy cel, czyli zamiar wymordowania deportowanych. Flossenbürg (KZ): Obóz koncentracyjny w północno-wschodniej części Bawarii. Otwarty w 1938 r. w pobliżu dużych kamieniołomów granitu jako obóz męski dla "elementów aspołecznych" i więźniów pospolitych, od 1943 więziono w nim także kobiety. Do KZ Flossenbürg należało ok. 100 podobozów i komand pracy. Łącznie zarejestrowano więźniów, z których zamordowano ok W ostatnim roku wojny stracono ok więźniów politycznych, np Dietricha Bonhoeffera i uczestników nieudanego zamachu na Hitlera (20 lipca 1944). KZ Flossenbürg został wyzwolony przez wojska amerykańskie Gestapo: Skrót od Geheime Staatspolizei, utworzone przez Göringa jako premiera Prus (centralny urząd: Geheimes Staatspolizeiamt = Gestapa) centralny urząd Rzeszy podlegający Himmlerowi jako reichsführerowi SS i szefowi Policji Niemieckiej, połączony z Policją Kryminalną w Policję Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei), od 1939 jako Wydział IV w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Nie wiążąc się prawem ani ustawą, gestapo osadzało ludzi w więzieniach i obozach, torturowało, mordowało więźniów politycznych, cudzoziemskich robotników przymusowych, jeńców wojennych i uczestniczyło w akcjach eksterminacyjnych prowadzonych przez einsatzgruppen.

8 Noc kryształowa (pogrom listopadowy): Termin niewyjaśnionego pochodzenia dla oznaczenia aktów przemocy wobec Żydów, żydowskich sklepów, mieszkań, synagog i instytucji w Niemczech i w Austrii ze strony członków SA, HJ i NSDAP w nocy z 9 na 10 listopada Zniszczono ponad 7000 sklepów i mieszkań, zabito 91 osób, ok Żydów osadzono w obozach koncentracyjnych, a Żydówki w miejskich więzieniach. Terror miał skłonić Żydów do masowego opuszczania Rzeszy Niemieckiej. KZ (kacet): Obóz koncentracyjny (nazistowski skrót: KL). Obozy koncentracyjne były zakładane po 1933 r. w celu eliminowania przeciwników politycznych, zastraszania ludności oraz izolacji i eksterminacji niepożądanych mniejszości społecznych, etnicznych i religijnych, a także jeńców wojennych. Z racji podporządkowania SS obozy były wyłączone spod jurysdykcji sądów powszechnych. Śmierć milionów osób wskutek niedostatecznego wyżywienia i prymitywnych warunków bytowania, pracy przymusowej, chorób i znęcania się była zamierzona. Do 1945 r. pod władzą nazistów znajdowało się tysiące obozów, podobozów i komand pracy. Mauthausen (KZ): Otwarty KZ pod Linzem w Austrii, posiadający 62 podobozy. Praktykowano tam "wyniszczenie przez pracę" w kamieniołomach. Osławione były "schody śmierci" (186 stopni). Od 1941 zamordowano gazem w Hartheim 5000 więźniów w ramach "akcji specjalnej 14 f 13" uruchomienie komór gazowych. Z więźniów niem. i austr. komunistów, uczestników hiszpańskiej wojny domowej, Żydów, Romów, bojowników ruchu oporu, jeńców wojennych z okupowanych krajów Europy od końca 1943 były też wśród nich kobiety zginęło ok , w tym ok Żydów wyzwolenie przez amerykańską jednostkę pancerną. Neuengamme (KZ): Obóz koncentracyjny na przedmieściu Hamburga, otwarty w roku 1938, pierwotnie podobóz KZ Sachsenhausen, od 1940 roku stał się samodzielnym obozem posiadającym wiele podobozów (np. Wöbbelin w Meklemburgii), wyzwolony 4 maja 1945 przez wojska brytyjskie. Ravensbrück (KZ): Obóz koncentracyjny dla kobiet w pobliżu Fürstenbergu, 80 km na północ od Berlina, otwarty w maju 1939, pod koniec kwietnia 1945 wyzwolony przez armię radziecką. Obóz zbudowali na bagnach zimą 1938/39 więźniowie z Sachsenhausen. Przewidziany był na więźniów, lecz czasami stłaczano w nim ponad kobiet z 23 krajów, m.in. członkinie politycznego ruchu oporu, świadków Jehowy, Romki oraz Żydówki. Do Ravensbrück należał osobny obóz dla mężczyzn i młodzieżowy KZ Uckermark dla dziewcząt. Jeszcze na początku 1945 r. zainstalowano tam nową komorę gazową. Sachsenhausen (KZ): Od 1936 roku budowany przez więźniów KZ Esterwegen (Emslandlager) w Oranienburgu pod Berlinem, gdzie w latach istniał już obóz pod zarządem SA. Warunki pracy i życia odpowiadały koncepcji wyniszczenia przez pracę. Miejsce kształcenia kadry kierowniczej SS i strażników obozowych, od 1938 siedziba inspekcji nadzorującej wszystkie obozy koncentracyjne. W obozie głównym z ok. 100 komandami pracy przebywało przeszło więźniów 40 narodowości. Nie przeżyło ok Ewakuacja większości więźniów w ramach tzw. marszów śmierci wyzwolenie przez armię radziecką. SS (esesman): Skrót od Schutzstaffel (drużyna ochronna), założone w 1925 roku jako gwardia przyboczna Hitlera. Od 1929 pod kierownictwem Himmlera ewolucja w kierunku jednostki elitarnej NSDAP. Po pozbawieniu wpływów SA w 1934 samodzielna organizacja wewnątrz partii, krok po kroku połączenie z policją państwową. SS odpowiadało za

9 zabezpieczenie władzy w polityce wewnętrznej, inspekcję i ochronę obozów koncentracyjnych przez uzbrojone formacje Totenkopfu. Po 1939 SS odgrywało decydującą rolę w polityce podbojów i eksterminacji. Kolor mundurów był czarny, znakiem rozpoznawczym podwójne S w formie runicznej oraz trupia czaszka (Totenkopf). Theresienstadt (Terezin): 60 km od Pragi. Po zajęciu przez Niemców przesiedlenie mieszkańców, utworzenie getta dla żydowskich prominentów i artystów z Czech i Moraw oraz ok dzieci. Od lipca 1942 pokazowe getto dla starszych i uprzywilejowanych niemieckich Żydów, w rzeczywistości obóz przejściowy przed deportacją do Auschwitz. Od 1940 r. w Małej Warowni istniało osobno więzienie, przez które przeszło ok więźniów politycznych i Żydów. Ze osób deportowanych do T. zmarło , a łącznie straciło tam życie Wyzwolenie przez armię radziecką. Osłabianie siły obronnej: Czyn noszący znamiona przestępstwa karanego śmiercią na mocy zarządzenia z zgodnie z prawem wojennym. Za osłabienie siły obronnej uważano: uchylanie się od służby wojskowej, np. przez samookaleczenie, odmowę wykonania obowiązków służbowych, dezercję lub wzywanie do niej. Jako osłabienie siły obronnej osądzano nawet krytyczne uwagi na temat sytuacji wojennej w kręgu prywatnym. Trybunał Ludowy, sądy specjalne, wojenne i wojskowe wydały podczas wojny tysiące wyroków śmierci. Roboty/prace przymusowe: Już od 1936 r. zsyłano Romów do komunalnych obozów koncentracyjnych i zmuszano do pracy. Pod koniec 1938 r. do pracy przymusowej kierowano "elementy aspołeczne" i bezrobotnych Żydów. Podczas wojny zmuszano więźniów obozów koncentracyjnych i rekrutowanych pod przymusem robotników cywilnych z okupowanych krajów, zwłaszcza z Europy Wschodniej, do pracy w niemieckim przemyśle, rolnictwie oraz budownictwie i produkcji zbrojeniowej, przetrzymywanych w prymitywnych warunkach ( wyniszczenie przez pracę ) w ponad obozów. Oskarżenie w procesie norymberskim przyjęło, że ogólna liczba robotników przymusowych wynosiła 12 milionów.