Elżbieta Grzyb Autoreferat

Transkrypt

1 Elżbieta Grzyb Autoreferat Przedstawiona praca doktorska nosi tytuł Miejsce dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza w polisystemie literatury amerykańskiej w świetle wybranych koncepcji z kręgu Translation Studies. Zagadnienie interesowało mnie nie tylko jako anglistę, ale także jako polonistę, pedagoga i nauczyciela. Zakładałam, że refleksja na temat przekładu tak złożonego dzieła, jakim są dramaty Witkacego może wzbogacić wiedzę o przekładzie. Do podjęcia badań skłonił mnie również fakt, że na gruncie badań polonistycznych nad Witkiewiczem wiedza o tłumaczeniach jego dzieł na języki obce ograniczała się do świadomości ich istnienia, listy nazwisk tłumaczy, tytułów przetłumaczonych dzieł i adresów bibliograficznych. Podczas pracy nad dysertacją nawiązałam kontakt ze środowiskiem witkacologów. Okazało się, że postawione w mojej pracy badawczej pytania korespondują z potrzebami środowiska. Dotyczyło to trzech zagadnień jakości przekładów dzieł Witkiewicza i ich roli w kulturze, kariery Witkiewicza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz jego związków z teatrem absurdu. Jednym z wydarzeń, które miało wpływ na moją pracę było Sympozjum Tłumaczy Witkacego w Zakopanem (2015). Spotkanie to było hołdem złożonym tłumaczom, docenieniem ich kunsztu i kompetencji oraz roli, jaką odegrali w kulturze, nie tylko polskiej, ale i światowej. Równocześnie ujawniło ono brak wspólnego języka do rozmowy, albowiem prowadzone tam dyskusje dotyczyły głównie trudności tłumaczenia neologizmów i nazwisk oraz barwnych anegdot o dziejach wędrówek dzieł Witkacego za granicę. Istniała więc potrzeba podjęcia takich badań i zaproponowania perspektywy, z której można głębiej wniknąć w zagadnienia przekładu. Rozdział I mojej pracy zatytułowany jest Translation Studies. Badanie przekładów dzieł o tak wysokim stopniu komplikacji formalnej, jakimi są dzieła Witkiewicza, każe sięgnąć po narzędzia, dzięki którym można przekroczyć ramy tradycyjnego podejścia opartego na ewaluacji i ocenie stopnia ekwiwalencji. W swojej pracy dociekam genezy przekładu, opisuję strategię wprowadzania nowego dzieła do kultury przyjmującej, rolę tłumacza i innych ludzi kultury zaangażowanych w ten proces, badam wpływ czynników pozaliterackich: politycznych, ekonomicznych i społecznych, podejmuję próbę scharakteryzowania strategii tłumaczeniowej, aby w efekcie zapytać, czy dzieło 1

2 przetłumaczone odegrało w kulturze jakąś rolę, a jeśli udzielimy tu odpowiedzi twierdzącej jaka to była rola. Na tak szerokie, holistyczne ujęcie tematu pozwala stosunkowo nowe podejście badawcze, reprezentowane przez grupę tłumaczy trudniących się też teorią przekładu, znane jako Translation Studies. Itamar-Even Zohar, André Lefevere, Lawrence Venuti, by wymienić tylko tych, do których odwołuję się w moich badaniach, doprowadzili też do znacznego poszerzenia pola badawczego, korzystając z dorobku pokrewnych dziedzin humanistyki: antropologii, semiotyki, kulturoznawstwa czy teorii komunikacji. W pracy wykorzystuję również badania Susan Bassnett i Mary Snell-Hornby dotyczące specyfiki tłumaczenia dramatu. Badacze z kręgu Translation Studies upominają się również o docenienie roli tłumacza w kulturze. Ta perspektywa dochodzi do głosu we wszystkich rozdziałach mojej pracy, albowiem pokazują one tłumacza podczas pracy w procesie podejmowania decyzji, jako rzecznika autora, egzegetę jego dzieła, inicjatora dialogu kultur czy ambasadora kraju reprezentowanego przez przekład. Już moja wstępna wiedza o aktywności Daniela C. Geroulda w promocji dorobku Witkiewicza, posiadana w chwili przystąpienia do pisania pracy doktorskiej, zachęcała, by pokazać, w jaki sposób tłumacz pełnił te role i jaki to miało wpływ na kulturę polską i amerykańską. Rozdział II zatytułowany jest Witkacy jako absurdysta. Strategie wprowadzania dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza do polisystemu literatury Stanów Zjednoczonych Ameryki. Jako że artykuły na temat Witkacego w języku angielskim funkcjonują w literaturze przedmiotu w postaci pism rozproszonych w różnych publikacjach i pismach, ta część pracy posłużyła również ich usystematyzowaniu według podejmowanej problematyki. Proces negocjowania miejsca polskiego twórcy w kulturze przyjmującej miał charakter twórczego dialogu pomiędzy krytyką rodzimą i amerykańską. Ze strony polskiej użyczali Witkacemu swojego autorytetu Czesław Miłosz, Edmund Czerwiński, Andrzej Wirth. Zwracali oni uwagę przede wszystkim na przesłanie tej twórczości, rozległy horyzont obserwacji i oceny kondycji cywilizacji Zachodu w XX wieku oraz zagrożeń dla Jednostki Istnienia Poszczególnego, które niosą obserwowane i opisywane przez Witkiewicza przemiany kulturowe. Z kolei krytyka amerykańska doceniała głównie nowatorstwo formalne polskiego autora. Jak wykazuję, odwołując się do pism krytycznych Martina Esslina i Jana Kotta, kluczową rolę pełniło tu wskazywanie związków Witkiewicza z absurdyzmem. Pytam w tym rozdziale głównie o funkcję tego 2

3 porównania. W kolejnych częściach mojej pracy badam, czy ta klasyfikacja miała wpływ na przekłady dzieł dramatycznych Witkiewicza. W tym celu poddaję analizie przekłady dramatów ONI, Wariat i zakonnica, Szewcy (1968). Autorami tych tłumaczeń są Daniel C. Gerould, teatrolog i wykładowca uniwersytetu w Nowym Jorku oraz urodzony w Polsce pisarz i wykładowca związany z kilkoma amerykańskimi uniwersytetami, Christopher S. Durer. Rozdział III nosi tytuł Presja kultury przyjmującej na przekład. Refrakcje w tekstach krytycznych i dziele tłumaczonym. Analiza przekładu dramatu ONI. Badam tu, jaki wpływ na kształt tłumaczenia mogły mieć czynniki kulturowe wymieniane przez Lefevere a: patronat, obowiązująca poetyka i ograniczenia na poziomie języka, traktowanego głównie jako odzwierciedlenie kultury przyjmującej. W przekładzie ONYCH zauważyć można silny wpływ klimatu kontestacji kulturowej oraz dążenie do nawiązania kontaktu z odbiorcą, którym, jak wiemy na podstawie komentarzy i wywiadów udzielonych przez Geroulda, byli głównie studenci sympatyzujący z alternatywnymi nurtami. Wpływ ten można zaobserwować m.in. na poziomie kreacji głównego bohatera. Protagonista w przekładzie upodabnia się do kontestatora lat 60. XX wieku, outsidera, który ocala swoją wolność wewnętrzną. Ma to kluczowe znaczenie dla przesłania dramatu, albowiem główny bohater dramatu Witkiewicza w oryginalnym dziele, wobec nieuchronnego upadku kultury, skazany jest na całkowitą klęską. Ta swoista transformacja bohatera ma również wpływ na inne relacje w tekście, na przykład na ukształtowanie przestrzeni. W rozdziale IV badam Problem literackości i sceniczności w przekładzie dramatu. Analiza porównawcza przekładu dramatu Wariat i zakonnica i powstałej na jego kanwie uwspółcześnionej wersji. Podążam tu za pytaniami o uniwersalną strategię tłumaczenia dzieł dramatycznych, postawionymi przez Bassnett i Snell-Hornby, a mianowicie kwestią, czy dramat należy tłumaczyć przede wszystkim jako dzieło literackie, czy dzieło przeznaczone do wystawienia na scenie. W tym celu poddaję analizie porównawczej dwa przekłady Wariata i zakonnicy, przekład wydany w roku 1968 autorstwa Geroulda i Durera oraz jego uwspółcześnioną wersję z 2014 roku, opracowaną przez reżyserkę pracującą w USA, Dorotę Krimmel. Analiza tych tekstów przynosi dalszą wiedzę o strategiach wybieranych przez tłumaczy. W przypadku Geroulda i Durera jest nią nacisk na sceniczność, ale wywiedziony z głębokiego badania, jakie znaczenia niesie ze sobą słowo i w jakie relacje to słowo 3

4 wchodzi z innymi elementami przedstawienia. Wskazuje to na nierozerwalny związek pomiędzy literackością i scenicznością. Zderzenie przekładu Geroulda i Durera z tłumaczeniem Krimmel ujawnia głęboką wrażliwość duetu starszych tłumaczy na słowo w kontekście jego scenicznej funkcji, ich wielki szacunek dla oryginału, wyrażający się w dążeniu do uchwycenia nadzwyczaj skomplikowanych relacji między elementami strukturalnymi dramatu; dialogiem, scenografią, proksemiką, warstwą foniczną, scenografią, światłem. Porównanie dwóch tłumaczeń mówi nam również wiele o niebezpieczeństwach związanych z przekładem pełniącym rolę służebną wobec planowanej inscenizacji. Rozdział V to Wysyłanie widza za granicę. Analiza przekładu dramatu Szewcy. To dzieło Witkiewicza jest głęboko osadzone w polskich realiach i na wszystkich poziomach podejmuje polemikę z kulturą polską historią, tradycją literacką, w szczególności Weselem Stanisława Wyspiańskiego. Badam tu, czy przekład bliższy jest strategii przyswojenia czy wysyłania odbiorcy za granicę. Gerould i Durer przygotowują zagranicznego odbiorcę do kontaktu z dziełem, objaśniając rolę Wyspiańskiego w kulturze polskiej we Wprowadzeniu do The Shoemakers. Jednym z przykładów strategii wyobcowania jest zachowanie w przekładzie nazwisk polskich luminarzy kultury tj. Henryka Sienkiewicza, Juliana Tuwima, Karola Szymanowskiego, Leona Chwistka i objaśnienie w przypisach, kim byli. Wobec niemożności przekazania nawiązań do literatury polskiej, ukrytych w aluzjach literackich i melodii tekstu, autorzy przekładu dokonują zabiegu, który nazwać można uniwersalizacją tekstu. Echa kanonicznych dzieł polskich (tj. wspomnianego już Wesela Wyspiańskiego, a także Psalmów przyszłości Zygmunta Krasińskiego czy Odpowiedzi na psalmy przyszłości Juliusza Słowackiego, by wymienić tu tylko kilka), przywołane na zasadzie intertekstów zawartych w brzmieniach, rytmach i rymach, zostają zastąpione przez nawiązania do utworów konstytuujących jądro kultury europejskiej, takich jak Don Kichot z La Manczy Miguela Cervantesa czy Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana. W ten sposób autorzy przekładu nie tylko wysyłają odbiorcę za granicę, ale też zapraszają do wędrówki ku źródłom kultury europejskiej i rozważań na temat procesu przemian w cywilizacji Zachodu. Refleksja nad językiem tego przekładu okazała się też znakomitym narzędziem hermeneutycznym. Pozwoliła spojrzeć świeżym okiem na wartość semantyczną i stylistyczną wyrażeń, które jak sądzę, błędnie traktowano jako twory 4

5 Witkiewiczowskiej wyobraźni językowej, nie zauważając ich powiązań choćby z gwarą podhalańską. Wiele rozwiązań translatorskich, by wymienić tu jedno: God s triple jewel dla tryjont Boży, prowadzi do odkrycia w Szewcach nowych interpretacyjnych przestrzeni; obecności metafizyki. Tymczasem na deskach polskich teatrów traktuje się ten dramat zazwyczaj jak polityczny kabaret; w programie nauczania szkół średnich interpretowany jest jako sztuka o trzech rewolucjach, którą autor nazywał sztuką naukową ze śpiewkami. Właśnie w jednej z takich śpiewek Kmieć odwołuje się do tryjontu Bożego jako siły sprawczej i opiekuńczej. Dopiero gdy wiemy, że słowo tryjont utworzone jest od gwarowego tryjoncić siać zamęt, chaos (a do ustalenia znaczenia niejako zmusili nas tłumacze), nabieramy przekonania, że ten tekst wymaga reinterpretacji. Rozpaczliwe bluźnierstwa, którymi przesycony jest ten dramat, kierują naszą uwagę w stronę jeszcze jednej rewolucji, antymetafizycznego przełomu, który zachodzi w świadomości człowieka wieku XX i XXI. W rozdziale V koncentruję się na Obecności Stanisława Ignacego Witkiewicza w polisystemie literatury amerykańskiej. Czytelnik znajdzie tu skróconą historię obecności Witkacego w kulturze Stanów Zjednoczonych, od momentu wstępnej fascynacji końca lat 60. XX wieku, poprzez czas stosunkowo dużej popularności na przełomie lat 60. i 70., po współczesne próby ożywienia gasnącego zainteresowania Witkiewiczem, którymi były konferencje naukowe w Londynie (2009) i Waszyngtonie (2010). Zawarłam w tej części informacje o kolejnych przekładach dzieł Witkiewicza, konferencjach i wydarzeniach kulturalnych promujących jego dzieło, poświęconych mu wydawnictwach anglojęzycznych i pracach doktorskich, do których udało mi się dotrzeć. Lista ta z pewnością wymaga jeszcze uzupełnień. Dążenie do ustalenia miejsca dramatów Witkacego w polisystemie literatury amerykańskiej wykazuje, że pomimo okresu fascynacji, głównie w środowiskach naukowych i wśród młodzieży akademickiej w latach 60. i 70. XX wieku, sztuki Witkacego pozostały na peryferiach systemu literackiego i nie wywarły nieomal żadnego wpływu na amerykańską dramaturgię. Sądzę jednak, że odwołując się do mniej znanej, choć w moim przekonaniu niezwykle ważnej koncepcji repertuaru kulturowego, którą Zohar w latach 90. XX wieku wprowadził na grunt badań przekładoznawstwa, zasadnie można mówić o trwałej obecności Witkiewicza w tymże repertuarze, zarówno w jego pasywnej, jak i aktywnej części. Głos Witkacego w obronie jednostki 5

6 korespondował z potrzebami młodych ludzi poszukujących tożsamości. Zachęcał do rozwoju intelektualnego i twórczych poszukiwań. Inscenizacje dzieł dramatycznych Witkiewicza, dziś głownie Wariata i zakonnicy oraz Matki, są nadal obecne w repertuarze teatrów off- i off-off Broadway. Badanie zagadnienia wskazuje wiele obszarów, które wręcz domagają się kontynuacji i pogłębienia. Jednym z nich jest choćby dialog dwóch kultur, którego podmiotem był i nadal jest Witkacy. Drugi to historia tak zwanej międzynarodówki Witkiewiczowskiej amerykańskich, europejskich i polskich reprezentantów świata nauki i kultury, którzy poświęcili swoje kariery na walkę o promowanie dzieła polskiego twórcy. Jednym z ważnych aspektów tego dialogu jest rola, jaką w tym procesie odegrali tłumacze twórczości Witkiewicza. Podejmuję ten wątek w cyklu artykułów dla półrocznika Witkacy!, zatytułowanym Uczynić widzialnym. Tłumacz Witkacego Istnienie Poszczególne. Wykorzystuję też jego twórczość w pracy ze studentami do rozmów o: potrzebie zadawania fundamentalnych pytań i udzielania na nie odpowiedzi (!), konieczności zdefiniowania własnej tożsamości, dążeniu do wypracowania własnego oglądu świata i znalezienia w nim swojego miejsca. Od autora Szewców uczymy się sztuki prowadzenia dialogu, który opiera się na wymianie argumentów i poszanowaniu stanowiska interlokutora. Zwykle zaczynamy od eseju Miłosza z 1967 roku, o zadziwiająco aktualnym tytule Stanisław Ignacy Witkiewicz, a Polish Writer for Today, w którym poeta wskazuje Witkacego jako sojusznika do walki z miałkością myśli. 6