Panel Ekspertów DZIEDZICTWO LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM Termin: kwietnia 2014 r. SESJA 2

Transkrypt

1 Panel Ekspertów DZIEDZICTWO LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM Termin: kwietnia 2014 r. SESJA 2 TRADYCJE ŁOWIECKIE JAKO ELEMENT KULTURY NARODOWEJ Dr inż. Maciej STRAWA, Nadleśnictwo Sarbia (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Pile) 1. Wprowadzenie Zestawienie terminów tradycje łowieckie i kultura narodowa jest szczególnie przemawiające do wyobraźni i sugerujące duży wpływ łowiectwa na rozwój społeczeństwa i narodu. W historii dziejów rzeczywiście polowanie stanowiło zajęcie związane nierozerwalnie ze zdobywaniem pożywienia i potrzebnych surowców pochodzenia zwierzęcego. Przez setki i tysiące lat ukształtowało się w planowe gospodarowanie populacjami dzikich zwierząt. I chociaż jego wpływ na rozwój i funkcjonowanie ludzkości jest coraz mniejszy, to nie był i nie jest on bez znaczenia. Wydaje się, że łowiectwo i jego tradycje mocno widoczne są wśród polskiego społeczeństwa i jego kultury. Najbardziej jednak zakorzenione są w środowisku myśliwych. Pojęcie tradycja definiowane jest jako przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kulturowe (obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne), uznane przez zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej współczesności i przeszłości. Natomiast kultura to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzonego, utrwalanego i wzbogacanego w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie. W skład tak pojętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje

2 społeczne, ale także zasady współżycia społecznego, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania (Encyklopedia PWN 2004). Łowiectwo jest dziedziną gospodarki i jednocześnie zjawiskiem kulturowym. Polega na wspomnianej już planowej gospodarce gatunkami zwierząt wolno żyjących, ich ochronie i hodowli oraz użytkowaniu. Zadaniem łowiectwa jest także kształtowanie środowiska życia dzikich gatunków zwierząt. Jego historia i kultura przenika się z kulturą narodową. Zauważalna jest w różnych jej dziedzinach, od zwykłych i codziennych ludzkich zajęć do sztuki uprawianej przez artystów. Przestrzeganie tradycyjnych zachowań we współczesnym świecie wydawałoby się z pozoru archaiczne, w rzeczywistości jednak świadczy o niezwykłej wartości danego człowieka, organizacji czy środowiska. Jest wyrazem szacunku do historii, utrzymania ciągłości pokoleń i czerpania z tego do dalszego rozwoju. Powrót do korzeni, do źródeł jest podstawą myślenia o przyszłości, o misji i wizji, opracowania strategii działania czy programu perspektywicznego rozwoju. Tradycje łowieckie są nie tylko piękną symboliką myśliwskich postaw, ale przede wszystkim mają dalej wymiar praktyczny. Ułatwiają rozumienie łowiectwa jako zjawiska kulturowego, a nie tylko działalności gospodarczej. I chociaż realizacja zadań gospodarczych oparta jest na naukowych podstawach przyrodniczych, to do ich osiągania wykorzystywane są zainteresowania przyrodnicze i pasja myśliwska. Zasady tradycji działają porządkowo i dyscyplinują myśliwych w ich różnorodnych zajęciach i odpowiedzialności za czynienie sobie ziemi poddanej (Rdz 1, 28). Wprowadzając sposób myślenia i refleksji eliminują postawy nieetyczne oraz niezgodne z przepisami prawa i przyjętymi sposobami postepowania. Tradycje łowieckie są wspierane przez wszystkie grupy społeczne tworzące zbiorowisko myśliwych, przez prawników, lekarzy, rolników i innych. Wydaje się jednak, że największą rolę do spełnienia mają tutaj leśnicy jako osoby najlepiej przygotowane do pełnienia roli myśliwego. Warte podkreślenia jest samo odniesienie do tradycji łowieckich jako elementu kultury narodowej. Źródłem kultury w tym przypadku jest przede wszystkim myślistwo, czyli polowanie samo w sobie oraz przyroda, a właściwie środowisko bytowania dzikich zwierząt którym najczęściej jest las. 2

3 2. Przegląd literatury Literatura przedmiotu opisuje bardzo szeroko zagadnienie tradycji łowieckich. Liczne publikacje popularne i popularno-naukowe przybliżają poszczególne tradycje polskiego łowiectwa. Podręczniki łowiectwa (Krupka 1989, Biały 1994, Okarma i Tomek 2008, Łowiectwo 2011) zawierają specjalne rozdziały opisujące to zagadnienie. Natomiast specjalistyczne publikacje poświęcono wyłącznie zagadnieniu przeglądu tradycji łowieckich (Krzemień 1990, Szałapak 1992, Przybylski 1998, Szałapak 2002, Szałapak 2004, Poradnik 2005). Publikacje traktujące o poszczególnych elementach tradycji łowieckich, takich jak etyka łowiecka (Szałapak 1991, Szpetkowski 2004), religijność (Rusin 2003, Nogaj 2013), język łowiecki (Hoppe 1981, Jóźwiak 1994, Józwiak 2004, Szałapak 2004), sygnały myśliwskie (Strawa i Olejniczak 1994, Strawa 2001) i muzyka myśliwska (Dynak 1991, Kadlec 2011) wzbogaciły literaturę przedmiotu. Zagadnieniom tradycji łowieckich i szerzej kultury łowieckiej zostały poświęcone ważne wydarzenia, jakim były kongresy kultury łowieckiej. Pierwszy Kongres Kultury Łowieckiej pod hasłem Kultura łowiecka źródłem tożsamości polskich myśliwych odbył się w Pszczynie w 2008 roku. II Międzynarodowy Kongres Kultury Łowieckiej miał miejsce w Niepołomicach w 2011 roku i przebiegał pod hasłem Kultura łowiecka fundamentem wizerunku współczesnego myśliwego. Natomiast III Międzynarodowy Kongres Kultury Łowieckiej zorganizowano w 2013 roku w Jachrance pod Warszawą pod hasłem Polska kultura łowiecka na tle Europy. Kongresy zostały zwieńczone wydaniem materiałów kongresowych i wniosły duży wkład w rozwój kultury łowieckiej w Polsce (2008, 2011, 2013). 3. Przegląd prawodawstwa Podstawy prawnej stosowania tradycji łowieckich można dopatrywać się w ustawie z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (Dz. U. z 1995 r. Nr 127 poz z późn. zm.). Zapisano w niej, że celem łowiectwa j est m.in. spełnianie potrzeb społecznych w zakresie uprawiania myślistwa, kultywowania tradycji oraz krzewienia etyki i kultury łowieckiej (art.3). Natomiast do zadań Polskiego Związku Łowieckiego należy m.in.: pielęgnowanie historycznych wartości kultury materialnej i duchowej łowiectwa oraz czuwanie nad przestrzeganiem przez członków Polskiego Związku Łowieckiego prawa, zasad etyki, obyczajów i tradycji łowieckich (art. 34). 3

4 W Statucie Polskiego Związku Łowieckiego (Uchwała XXI Krajowego Zjazdu Delegatów PZŁ z dnia 2 lipca 2005 r. w sprawie uchwalenia Statutu Polskiego Związku Łowieckiego), określono zadania Zrzeszenia, do których należy m. in. pielęgnowanie historycznych wartości kultury materialnej i duchowej łowiectwa oraz czuwanie nad przestrzeganiem przez członków Zrzeszenia prawa, zasad etyki, obyczajów i tradycji łowieckich ( 6). Z kolei członek Zrzeszenia jest obowiązany przestrzegać prawa łowieckiego, Statutu, uchwał organów Zrzeszenia oraz zasad etyki i tradycji łowieckiej, a także kierować się zasadami koleżeństwa oraz dbać o dobre imię łowiectwa polskiego i Zrzeszenia ( 11). Szczegółowe przepisy związane z tradycjami łowieckimi, a zwłaszcza sygnałami myśliwskimi znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 marca 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków wykonywania polowania i znakowania tusz (Dz. U. z 2005 r. Nr 61 poz. 548 z późn. zm.). W rozdziale piątym rozporządzenie reguluje zagadnienia związane z polowaniem zbiorowym. Precyzuje m.in. obowiązki prowadzącego polowanie, który powinien np. omówić przewidziane sygnały i obowiązujące zasady bezpieczeństwa ( 31-33). Natomiast w rozdziale ósmym porusza sprawę pokotu, jako tradycyjnego sposobu ułożenia zwierzyny przed zakończeniem polowania zbiorowego. Precyzuje, że przy strzelonej zwierzynie, leżącej w określonym porządku według łowieckiej hierarchii i tradycji, zbierają się i ustawiają myśliwi oraz naganka ( 48). Prowadzący polowanie podaje wyniki polowania, ogłasza króla polowania oraz dokonuje dekoracji. Pokot powinien być, w miarę możliwości, uświetniony tradycyjnymi sygnałami myśliwskimi ( 49). Dokumentem określającym szczegółowo zastosowanie tradycji łowieckich jest Zbiór zasad etyki i tradycji łowieckich przyjęty uchwałą Naczelnej Rady Łowieckiej z 11 grudnia 2012 r. Uchwała ta zastąpiła dokument pt. Zbiór zasad etyki, tradycji i zwyczajów łowieckich, który obowiązywał zgodnie z poprzednią uchwałą NRŁ w tej sprawie od 6 czerwca 1992 r. Nowe opracowanie w sposób kompleksowy uzupełniło brakujące elementy i poprawiło istniejące błędy i dzięki temu spełnia już zasadniczo oczekiwania środowiska myśliwych w Polsce. Aktualnie jest obowiązującym przepisem regulującym zastosowanie tradycji łowieckich podczas polowań i uroczystości łowieckich. W preambule cytowanego zbioru znalazły się odniesienia do poszanowania etyki i tradycji łowieckiej oraz wpływie łowiectwa na kulturę i sztukę, w tym literaturę, malarstwo i muzykę, a także na uformowanie wartości etycznych i zwyczajów łowieckich. Muzyka myśliwska, w tym sygnalistyka ma utrwaloną pozycję w tradycji łowieckiej. W punkcie 22 zasad etyki łowieckiej, stanowiących pierwszą cześć zbioru, zapisano: Myśliwi kultywują 4

5 tradycje łowieckie, dbają o uroczystą oprawę polowań i wydarzeń łowieckich. Polowaniom towarzyszą zwyczaje i ceremoniał łowiecki, do których należą głównie: ślubowanie myśliwskie, chrzest myśliwski, pasowanie myśliwskie, dekorowanie złomem, odprawa myśliwych, pokot oraz stosowanie sygnałów myśliwskich. Szczegółowy opis zastosowania tradycji łowieckich i przebiegu ceremonii łowieckich z ich wykorzystaniem zamieszczony jest w drugiej części zbioru, tj. zasadach tradycji łowieckich. Kolejnym dokumentem spośród obwiązujących w Polskim Związku Łowieckim jest publikacja Sygnały myśliwskie wydana jako załącznik do uchwały nr 14 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 10 kwietnia 2001 r. przyjmująca zbiór sześćdziesięciu sygnałów myśliwskich jako obowiązujący w Polsce. Szczegóły wykonawcze sygnałów myśliwskich określa Regulamin regionalnych i ogólnopolskich sygnalistów myśliwskich przyjęty i okresowo nowelizowany przez zarząd Klubu Sygnalistów Myśliwskich PZŁ. Sprawy związane z wykonywaniem muzyki myśliwskiej zawarte są Regulaminie regionalnych i ogólnopolskich konkursów muzyki myśliwskiej, także przyjęty i okresowo nowelizowanym przez zarząd Klubu Sygnalistów Myśliwskich PZŁ. Regulamin określa m.in. klasy konkursowe i kryteria oceny jury. Należy podkreślić fakt, że obydwa regulaminy wyznaczają kierunki rozwoju muzyki myśliwskiej sygnałowej i artystycznej w Polsce. Ostatnim istotnym dokumentem regulującym podstawy prawne tradycji myśliwskich w Polsce jest Instrukcja w sprawie szkolenia i egzaminowania kandydatów do PZŁ oraz kandydatów na selekcjonerów wprowadzona uchwałą nr 18 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 25 września 2001 r. W 4 ust. 1 określono ramowy program szkolenia dla nowo wstępujących do PZŁ obejmujący m.in. w ppkt. g) znajomość zasad etyki, tradycji oraz języka łowieckiego, a także rozpoznawanie podstawowych sygnałów myśliwskich. W 4 ust. 2 określono z kolei ramowy program szkolenia dla kandydatów na selekcjonerów i objęto nim m.in. w ppkt. g) kulturoznawczą rolę łowiectwa ze szczególnym uwzględnieniem sygnałów i muzyki. Szczegółowe wytyczne Komisji Szkoleniowej Naczelnej Rady Łowieckiej precyzują wymagania umiejętności praktycznego rozpoznawania ośmiu sygnałów myśliwskich. Chodzi tutaj o sygnały najważniejsze pod katem organizacji i bezpieczeństwa polowania, czyli Powitanie, Apel na łowy, Naganka naprzód, Zakaz strzału w miot, Rozładuj broń, Zbiórka myśliwych, Koniec polowania i Darz Bór. Nie ma wśród nich sygnałów pokotu, które najczęściej można rozpoznać intuicyjne. 5

6 4. Przegląd tradycji łowieckich Szczegółowy opis wszystkich tradycji łowieckich nie jest celem niniejszej publikacji, lecz ich przegląd służący zorientowaniu się o ich bogactwie i znaczeniu. Religijność. Niezwykle ważnym elementem tradycji łowieckich jest religijność. Wiara chrześcijańska i tradycja katolicka ma w Polsce szczególne znaczenie. Znaczna część myśliwych w swojej pobożności jest wzorowym przykładem dla innych grup społecznych, a z pewnością zdecydowana większość posiada wielki szacunek do tradycji katolickiej (Ojrzyński 2008). Jej szczególnym wyrazem jest odprawianie mszy św. hubertowskich w intencjach za zmarłych i żywych myśliwych (Rusin 2003). Msze święte hubertowskie oraz kult świętych patronów św. Eustachego, św. Sebastiana, św. Bawona, a zwłaszcza św. Huberta - jest wyrazem pobożności polskich myśliwych (Nogaj 2013). Materialnym wyrazem tego kultu są kościoły, kapliczki, ołtarze, rzeźby, obrazy poświęcone świętym patronom czczonym przez myśliwych (Adamczewski 2008). Etyka łowiecka. Etyka pojmowana jest jako zbiór norm moralnych przyjętych w danym środowisku. Etyka jest nauką o moralności i nie ogranicza się do relacji między ludźmi, ale zajmuje się także oceną moralną postepowania człowieka wobec przyrody. Łowiectwo jak każda dziedzina życia ludzkiego ma charakterystyczny wzorzec moralnego postepowania (Szpetkowski 2004). Etyka łowiecka jako kodeks moralny myśliwego wyrażą się w postawach i stosunku do zwierzyny, myśliwych, pomocników, psa myśliwskiego i ptaka łowczego, środowiska naturalnego, organizacji łowieckiej i społeczeństwa (Krzemień 1986). Niezależnie czy źródło naszej postawy leży w przekonaniach religijnych czy filozofiach laickich, to zawsze ma to związek z moralnością jako wartością uniwersalną. Etyczne postepowanie myśliwego to sprawa czystego sumienia (Przybylski 1998). Stanowienie prawa związanego z łowiectwem powinno czerpać ze źródeł zasad etycznych. Jest niezmiernie ważne, aby obowiązujące przepisy były zgodne z zasadami etycznymi. Z drugiej strony etykę łowiecką opisują także dokumenty o charakterze prawnym, np. Zbiór zasad etyki i tradycji łowieckich (2013), Kodeks etyki łowieckiej CIC Międzynarodowej Rady Łowiectwa i Ochrony Zwierzyny Łowiectwo w służbie przyrody (1998), Kodeks postepowania myśliwego Rady Europy (1995), Światowa Deklaracja Praw Zwierzęcia (1978). Fritz Nusslein (2005) w swoim Wielkim poradniku myśliwego zagadnienia etyki i tradycji łowieckich zawarł na początku rozdziału poświęconego gospodarce łowieckiej. Prawidłowa gospodarka musi być oparta na rzetelnej wiedzy i uczciwych zasadach korzystania ze środowiska przyrodniczego. 6

7 Tradycyjne prawodawstwo. Obowiązujące prawodawstwo w zakresie łowiectwa jest wynikiem kształtowania się systemu prawnego w Polsce przez minione wieki, a zwłaszcza ostatnie dziesięciolecia. Wynika ono zasadniczo z środkowoeuropejskiego kręgu kulturowego i występowania poszczególnych gatunków łownych oraz metod polowania na te gatunki. Prawodawstwo reguluje nie tylko listę gatunków łownych i chronionych oraz kalendarz polowań i czasów ochronnych. Zezwala na stosowanie określonych sposobów polowania i używania do tego celu określonych narzędzi w postaci broni palnej i różnego rodzaju akcesoriów. Jednocześnie zabrania stosowania innych, co jednoznacznie wynika właśnie z przekonania tego co dozwolone jest w obowiązujących zasadach etycznych. Niezwykle ważną kwestią regulowaną przez tradycję są zasady uśmiercania zwierzyny oraz kalendarz polowań. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest Regulamin polowań (PZŁ 2005). Prawidłowe wykonywanie polowania wymaga także znajomości i poszanowania przepisów prawa i etyki łowieckiej (Nüßlein 2005). Tradycyjne rodzaje polowań. Wśród organizowanych tradycyjnie polowań można wyróżnić te organizowane z bronią palną i te bez broni palnej. Do pierwszej grupy należą współczesne polowania zbiorowe i polowania indywidualne. Na szczególną uwagę zasługują polowania uroczyste, na przykład polowanie hubertowskie organizowane 3 listopada w dniu imienin patrona myśliwych Świętego Huberta, rozpoczynające się mszą świętą hubertowską, z udziałem zaproszonych gości, z tradycyjną oprawą muzyczną i specjalnym zakończeniem polowania w postaci biesiady myśliwskiej. Innym ważnym polowaniem zbiorowym jest polowanie wigilijne organizowane 24 grudnia w wigilię Świąt Bożego Narodzenia, którego ważnym elementem jest starosłowiański zwyczaj dzielenia się pokarmem ze zwierzętami (wyłożenie karmy do paśnika) oraz zakończenie polowania połączone z dzieleniem się opłatkiem i życzeniami świątecznymi. Warte podkreślenia są także wszystkie polowania szkoleniowe i reprezentacyjne, dzięki którym wzrasta umiejętność organizacji i prowadzenia polowań (Mielnikiewicz 2008). Natomiast polowania bez broni palnej to głównie sokolnictwo i polowania par force. Współczesne sokolnictwo rozumiane jest jako układanie i polowanie z dziennymi ptakami drapieżnymi oraz ich czynna ochrona. Kultywowane jest w Polsce przez grono kilkudziesięciu czynnych członków Gniazda Sokolników (Mąka 2008b). Innym rodzajem polowań bez broni palnej są polowania par force, czyli polowania konne z psami na jelenie, lisy i zające. Istota tych polowań polega na skłuciu kordelasem osaczonej zwierzyny. W Polsce polowania miały swoja tradycję w dużych majatkach magnackich, wywodzą się z tradycji francuskiej i angielskiej. Aktualnie w Polsce nie dozwolone. Współczesną imitacją polowań par force jest tzw. bieg myśliwski, czyli pogoń za lisem (Mąka 2008a). 7

8 Tradycyjne metody polowania. Tradycyjne metody polowania wykształcone wieloletnią praktyką w dużej części zostały zapomniane lub zabronione. Wspomnienia wymagają choćby polowania z gończymi i chartami na zające, polowania z psami (dzikarzami) i broni białą (oszczep, rohatyna, miecz, kordelas, tasak) na dziki, polowania w kotły na zające, polowanie z łuku lub kuszy na zwierzynę grubą. Wysokich kwalifikacji myśliwskich wymaga polowanie na wab na jelenia byka podczas rykowiska naśladując ryk innego byka, na kozła podczas rui naśladując głos kozy tzw. mikotanie, na lisa naśladując kniazienie zająca, na cietrzewie naśladując czuszykanie innego koguta, na jarząbki naśladując głos innego jarząbka i na inne ptaki. Ważne z historycznego i praktycznego punktu widzenia jest używanie do polowań zwierząt, takich jak konie, psy (legawe, płochacze, gończe, dzikarze, tropowce, norowce) i sokoły (dzienne ptaki drapieżne) (Krupka 1989). Współcześnie dozwolone metody polowań określone są w prawie łowieckim (Rozporządzenie 2005). Polskie rasy psów myśliwskich. Wśród ras psów myśliwskich należy wymienić trzy polskie rasy ogara polskiego i gończego polskiego zaliczanych do grupy gończych i charta polskiego zaliczanego do grupy chartów. Chęć zachowania tradycyjnych i rodzimych ras zwłaszcza ogara polskiego i gończego polskiego oraz wieloletnie zabiegi hodowlane głównie w celach użytkowych doprowadziły wreszcie do uznania tych ras przez Międzynarodową Federację Kynologiczną (FCI) (Brabletz 2008). Organizacje łowieckie. Zrzeszanie się myśliwych w koła łowieckie, kluby i całe organizacje ma w Polsce historię sięgającą XVII wieku. W 1672 roku powstał Zakon Kawalerów Orderu Złotego jelenia, reaktywowany w 1998 roku (Krzemień 2011). Proces powstawania, a później jednoczenia organizacji łowieckich rozpoczęty w drugiej połowie XIX wieku został zwieńczony powstaniem w 1923 roku Naczelnego Związku Polskiego Łowiectwa przekształconego w Centralny Związek Polskich Stowarzyszeń Łowieckich, a następnie w 1936 roku w Polski Związek Łowiecki. Najstarszym kołem łowieckim w Polsce jest Towarzystwo Myśliwskie w Rzeszowie powstałe w 1880 roku (Przybylski 1998). Ciekawym ruchem zrzeszania się osób związanych z łowiectwem było powstanie specjalistycznych klubów zajmujących się poszczególnymi zagadnieniami tradycji łowieckich. Należą do nich: Krajowy Klub Sokolników i Ochrony Ptaków Drapieżnych PZŁ Gniazdo Sokolników, Klub Sygnalistów Myśliwskich PZŁ, Klub Kolekcjonera i Kultury Łowieckiej PZŁ, Klub Miłośników Języka i Literatury Łowieckiej i Klub Wabiarzy Zwierzyny PZŁ (Strawa 2008). 8

9 Język łowiecki. Język łowiecki jest językiem środowiskowym używanym przez myśliwych (Jóźwiak 2004). Za pomocą kilku tysięcy wyrazów, wyrażeń i frazeologizmów myśliwi porozumiewają się w swoim gronie. Język łowiecki wykształcił się w okresie staropolskim, a część wyrażeń nawet w okresie wspólnoty słowiańskiej. Język łowiecki jest pomnikiem kultury i najpiękniejszym elementem tradycji łowieckich. Mimo, że nie zrozumiały dla nie myśliwych pozostaje ciągle żywy i powszechnie używany przez współczesnych myśliwych (Krzemień 1990). Nieakceptowalne jest w środowisku myśliwych nie posługiwanie się językiem łowieckim lub popełnianie błędów w jego zastosowaniu. Sygnały myśliwskie. Sygnały myśliwskie są dźwiękowym system komunikacji społecznej. Sygnały myśliwskie służą do porozumiewania się na polowaniu myśliwych z naganką lub między sobą. Tym samym usprawniają one prowadzenie polowań zbiorowych i ułatwiają zachowanie bezpieczeństwa w czasie ich trwania. Pogłębiają przeżycia myśliwskie i są czynnikiem kulturotwórczym. Grane są na małych i dużych rogach myśliwskich w stroju muzycznym B. Sygnały myśliwskie są krótkimi utworami muzycznymi opartymi na dźwiękach naturalnych, zapisanymi jednogłosowo lub opracowanymi muzycznie na głosy. Sygnały myśliwskie dzielą się na sygnały porozumiewawcze, uroczyste i pokotu. Sygnały myśliwskie są ważnym elementem tradycji myśliwskich (Strawa 2001). Przebieg polowania zbiorowego. Tradycyjny przebieg polowania zbiorowego organizowanego współcześnie ukształtował się od czasu zastosowania polowań z naganką prowadzonych systemem pędzeń. Rozpoczyna się on pod pobudki przez odprawę przed polowaniem zbiorowym, pędzenia w trakcie polowania, przerwę na posiłek w trakcie polowania, ceremonie łowieckie, pokot po polowaniu, biesiadę, aż do ciszy nocnej. Polowanie zbiorowe tradycyjnie odbywa się systemem pędzeń. Regulamin polowań określa szczegółowo zasady odbywania takiego polowania, warunki oddania strzału, system sygnałów myśliwskich itd. w trakcie polowania, pomiędzy pędzeniami, organizuje się przerwę na posiłek. Podczas polowania mogą mieć miejsce ceremonie myśliwskie ślubowanie myśliwskie (podczas odprawy przed polowaniem), chrzest myśliwski i pasowanie myśliwskie (pomiędzy pędzeniami). Tradycyjnym podsumowaniem polowania zbiorowego jest pokot. Po zakończeniu polowania organizuje się tradycyjną biesiadę myśliwską, w domku myśliwskim lub przy ognisku. Ważnym elementem biesiady jest kuchnia myśliwska oraz opowiadania myśliwskie i muzyka myśliwska (Strawa 1990, Tyrawski 2010). Odprawa myśliwych. Odprawa myśliwych, a właściwe odprawa wszystkich uczestników polowania zbiorowego ma na celu przypomnienie zasad bezpieczeństwa na polowaniu, omówienie wszystkich spraw związanych z organizacją polowania, 9

10 wyznaczeniem gatunków zwierzyny i ich ilości do polowania i tym podobnych spraw, o których mówi Regulamin polowań (PZŁ 2005). W trakcie oprawy obowiązuje odpowiednie ustawienie, program odprawy i zastosowane sygnały myśliwskie. Ceremonie łowieckie. Ceremonie łowieckie związane z polowaniem w sposób uroczysty podkreślają proces rzeczywistego stawania się wytrawnym myśliwym. Należą do nich przede wszystkim ślubowanie myśliwskie, chrzest myśliwski i pasowanie myśliwskie. Ślubowanie myśliwskie przeprowadza się podczas odprawy przed pierwszym w życiu polowaniem zbiorowym. Podobnie jak żołnierze, nauczyciele czy sportowcy, także myśliwi składają publicznie uroczystą przysięgę zawierającą zobowiązanie bycia prawym myśliwym (Szałapak 2002). Chrzest myśliwski odbywa się podczas przerwy pomiędzy pędzeniami, po upolowaniu przez myśliwego pierwszej sztuki zwierzyny drobnej (Szałapak 2002). Pasowanie myśliwskie przeprowadza się podczas przerwy pomiędzy pędzeniami, po upolowaniu przez myśliwego pierwszej sztuki zwierzyny grubej. Ceremonia pasowania myśliwskiego składa się z trzech części: odnowienia ślubowania, właściwego pasowania nawiązującego do tradycji rycerskiej oraz wręczenia złomu. Pasowanie jest tradycyjną ceremonią przyjęcia do grona wytrawnych myśliwych zgodnie z przekonaniem, że prawdziwym myśliwym zostaje się dopiero wówczas gdy pokona się grubego zwierza. Dopiero pasowanemu myśliwemu przysługuje prawo noszenia kordelasa, występowania w składzie pocztu sztandarowego czy bycia opiekunem stażysty (Szałapak 2002). Dekorowanie gałązką złomu. Ceremonia wręczenia złomu ma miejsce po upolowaniu każdego osobnika zwierzyny grubej. Jej celem jest wyrażenie szacunku dla zwierzyny pokonanej w walce oraz uhonorowanie zwycięzcy tego pojedynku (Szałapak 2002). Dekoracja następuje przed wypatroszeniem zwierzyny i przy dźwiękach sygnału granego na cześć upolowanej zwierzyny. Gałązkę złomu dzieli się na trzy części: ostatni kęs wkładany do pyska zwierzyny, pieczęć przykrywającą ranę postrzałową i złom Darz Bór wręczany myśliwemu i noszony przez niego po prawej stronie kapelusza. Ułożenie zielonej gałązki na zwierzynie symbolizuje legalność jej pozyskania oraz prawo do jej własności. Złomy uroczyste (okazjonalne) i złom ostatni (na pogrzebie) nosi się po lewej stronie kapelusza. Pokot. Ceremonia pokotu polega on na rozłożeniu upolowanej zwierzyny zgodnie z hierarchią łowiecką i odpowiednim ustawieniu uczestników polowania. Na pokocie zwierzyna układana jest w sposób estetyczny według obowiązującej hierarchii łowieckiej, każdy gatunek w odrębnym rzędzie. Zwierzynę układa się na prawym boku. Podczas pokotu 10

11 następuje ogłoszenie wyników polowania, otrąbienie pokotu, ogłoszenie króla polowania i króla pudlarzy, składane są podziękowania na koniec następuje odtrąbienie polowania (Zbiór 2013). Głównym celem pokotu jest przegląd upolowanej zwierzyny, jej ilości i jakości. Wynik polowania jest zwykle funkcją ilości zwierzyny opanowania sztuki polowania (umiejętności strzeleckich myśliwych i umiejętności przeprowadzenia polowania). Hierarchia łowiecka. Starszeństwo zwierzyny według którego układa się pokot, wyłania króla polowania i otrąbia pokot nazywa się hierarchią łowiecką. Zgodnie z polską tradycją zwierzynę dzieli się na grubą i drobną. Do zwierzyny grubej należą: żubr, wielkie drapieżniki (niedźwiedź, ryś, wilk), zwierzyna płowa (łoś, jeleń szlachetny, jeleń sika, daniel, sarna), muflon, kozica, dzik oraz dwa gatunki ptactwa (głuszec, drop). Do zwierzyny drobnej zalicza się: małe drapieżniki futerkowe (borsuk, lis, kuna, tchórz, jenot, szop pracz, norka amerykańska i inne), turzyca (zając, królik) i ptactwo (czyli pióro - jarząbki, słonki, bażanty, kuropatwy, grzywacze, dzikie gęsi, dzikie kaczki, łyski i inne). Jednakże Zbiór zasad etyki i tradycji łowieckich wprowadzony uchwałą NRŁ z dnia 11 grudnia 2012 roku podaje zmienioną hierarchię łowiecką przyznając pierwszeństwo dzika przed sarną, co faktycznie na polowaniu zbiorowym jest uzasadnione. Pogrzeb myśliwego. Wszystkie uroczystości łowieckie mają określony ceremoniał. Miedzy innym uroczystość pogrzebu myśliwego podkreśla specjalny charakter. Poza intencją modlitwy i obecnością kolegów myśliwych także udział pocztów sztandarowych, oprawa muzyczna na rogach myśliwskich, złom ostatni i ostanie pożegnanie nad grobem wygłoszone przez przedstawiciela myśliwych z pogrzebu tradycję łowiecką. Kuchnia myśliwska. Głównym celem polowania z punku widzenia myśliwego jest pozyskanie dziczyzny, czyli smacznego mięsa pochodzącego od różnych gatunków zwierząt łownych. Polowanie ma wymiar praktyczny i także współcześnie służy zaspokajaniu ludzkich potrzeb. Zdrowa i smaczna dziczyzna jest podstawą kuchni myśliwskiej. Jej zadaniem jest zarówno sztuka przyrządzenia i podania potraw z dziczyzny, ale również promocja dziczyzny wśród myśliwych i społeczeństwa. Kuchnia myśliwska jest nieodłącznym elementem polskiej kuchni narodowej i regionalnej (Russak 2008). Trofeistyka. Drugorzędnym celem polowania dla myśliwego jest zdobycie trofeum. Może nim być spreparowane całe zwierzę lub jego część (rogi żubrów, wieńce jeleni, parostki saren, rosochy łosi, łopaty danieli, ślimy muflonów, haki kozic, oręża dzików, czaszki i skóry drapieżników, kęsy lisów, liry cietrzewi, wachlarze głuszców, medaliony bażantów, pióra kaczek i słonek, itp.). Z przygotowaniem trofeum do przechowywania wiąże się sztuka jego preparacji. Trofeum jest pamiątką polowania, ale także materialnym wyrazem sukcesu 11

12 łowieckiego, rozumianego jako zwieńczenie sztuki myślistwa. Polowanie nie zawsze jest skuteczne, nie zawsze uda się spotkać zwierzynę, nie zawsze można oddać do niego strzał i nie zawsze jest on celny. Trofeum jest jednocześnie bardzo często wyrazem jakości cech osobniczych gatunku uzależnionych od prowadzonej hodowli, warunków środowiskowych oraz selekcji osobniczej i populacyjnej. W Polsce istnieje silna i uzasadniona tradycja szacunku do upolowanej zwierzyny, postępowania z nią i zachowania trofeum. Jakość trofeum w postaci poroża jeleniowatych i rogów pustorożców, a także oręża dzików jest wyceniana, natomiast jej rozwój jest oceniany w stosunku do wieku zwierzyny i rodzaju zezwolenia na odstrzał według obowiązujących kryteriów i zasad (Dziedzic 2008). Kolekcjonerstwo. Kolekcjonerstwo jako rodzaj hobby jest zwyczajem łowieckim polegającym na gromadzeniu różnorodnych rzeczy związanych z łowiectwem. W pierwszej kolejności są to trofea myśliwskie (całe okazy zwierząt lub ich) i dzieła sztuki. Zachowanie trofeów ma ogromne znaczenie dydaktyczne, naukowe i historyczne. Innym przedmiotami kolekcjonerstwa mogą być broń palna i biała, książki, medale i odznaki, znaczki pocztowe, monety, sztuka użytkowa z motywami łowieckimi, dzieła sztuki (obrazy, grafiki, rzeźby i fotografie). Wszystkie kolekcje łowieckie są dorobkiem kultury narodowej, a najcenniejsze z nich podlegają ochronie zabytków. Zabezpieczone są w muzeach narodowych lub pawilonach i domach prywatnych (Gwiazdowicz 2013). Wystawiennictwo i muzea łowieckie. Wystawy, ekspozycje czasowe i stałe maja na celu prezentację różnorodnych kolekcji i zbiorów. Dzięki temu służą promocji łowiectwa i ochrony przyrody. Aktualnie rzadko organizuje się ekspozycje złożone z samych trofeów, najczęściej urozmaica się je kolekcjami broni i akcesoriów myśliwskich oraz dziełami sztuki i rękodzieła inspirowanymi łowiectwem. Wystawy są okazją do prezentacji dorobku myśliwych, kolekcjonerów i artystów. Ekspozycje łowieckie znajdują się najczęściej w muzeach o profilu łowieckim lub przyrodniczym. Wśród nich wymienić należy przed wszystkim Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie w Uzarzewie, Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa w Warszawie, Muzeum Leśnictwa w Gołuchowie, Muzeum Zamkowe w Pszczynie, Muzeum Regionalne w Szczecinku, Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie Knieja w Nowosiółkach, Muzeum w Brodnicy, Muzeum na Zamku w Niepołomicach (Gwiazdowicz 2013). Sztandar i ceremoniał sztandarowy. Sztandar (z łacińskiego ex-tendere co znaczy rozwijać), inaczej chorągiew, w szerszym pojęciu stanowi znak państwa, formacji militarnej, organizacji, towarzystwa czy szkoły. Posiada on ustalone barwy, a często godło. Sztandar jest najważniejszym znakiem i symbolem wyróżniającym i jednoczącym daną zbiorowość oraz 12

13 podnoszącym jej prestiż. W Polsce tradycja sztandaru wywodzi się z czasów rycerskich i jest szeroko rozpowszechniona wśród różnych zorganizowanych społeczności. Przykładem takiej społeczności są myśliwi zrzeszeni w Polskim Związku Łowieckim. Sztandar łowiecki jest symbolem Polskiego Związku Łowieckiego oraz zrzeszonych w nim kół łowieckich i myśliwych. Stanowi znak jedności i prawości oraz wyraża szczytne wartości duchowe polskiego łowiectwa (Siewierski i Ziobrowski 2013). Natomiast ceremoniał jest zbiorem zasad dotyczących przeprowadzania uroczystości oraz określających sposoby zachowania się podczas tych uroczystości. Ceremoniał sztandarowy PZŁ z kolei określa zagadnienia sztandaru na szczeblu centralnym, okręgowym, koła łowieckiego i klubów specjalistycznych, określa zasady udziału sztandaru w uroczystościach, precyzuje wygląd sztandaru, sprawy związane z pocztem sztandarowym oraz chwyty i komendy dla pocztu sztandarowego, przekazanie sztandaru i jego pożegnanie (Ceremoniał 2013). Ubiór myśliwski i akcesoria. Trudne warunki polowania wymagają właściwego ubioru zapewniającego sprawne poruszanie się i zabezpieczenie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Ważny jest także estetyczny wygląd i charakter świadczący o stylu myśliwskim (krój, kolor). Ubiór myśliwski zmieniał się na przestrzeni wieków, był i jest ważnym elementem kultury i tradycji łowieckich. Dowodem na to są różne style ubioru utrwalone przez wybitnych malarzy. Poza ubiorem terenowym istnieje współcześnie także ubiór wyjściowy, np. łowiecki strój organizacyjny (Uchwała NRŁ 2008). Nakrycie głowy jest obowiązkowe, na przykład kapeluszem myśliwskim. Z ubiorem myśliwskim i wykonywaniem polowania kojarzy się wykorzystywanie (noszenie) akcesoriów myśliwskich np. broni myśliwskiej, lornetki, torby myśliwskiej, kordelasa czy rogu myśliwskiego. Przy czym kordelas nosi się po lewej stronie (dopiero po pasowaniu myśliwskim ), a róg myśliwski po prawej stronie. Podobnie, jak atrybutami wizerunku leśnika jest czapka z orzełkiem (tzw. maciejówka) i mundur z dystynkcjami, tak atrybutami wizerunku myśliwego jest broń, pies i róg myśliwski (Strawa 2011). Odznaczenia łowieckie. Odznaczenia łowieckie służą honorowemu wyróżnieniu za szczególne zasługi lub wybitne osiągnięcia w pracy zawodowej i społecznej dla łowiectwa. Nadawane są zarówno myśliwym, jak i nie myśliwym oraz różnym organizacjom i instytucjom. W narodowym systemie odznaczeń wyróżnia się ordery, krzyże, medale, gwiazdy i odznaki. Odznaczenia łowieckie nadawane są przez Kapitułę Odznaczeń Łowieckich Polskiego Związku Łowieckiego. Współcześnie wyróżnia się: Złom (najwyższe odznaczenie łowieckie), Medal Zasługi Łowieckiej (Złoty, Srebrny i Brązowy), Odznaka Za Zasługi dla Łowiectwa (dla osób i instytucji spoza PZŁ), Medal św. Huberta (za zasługi dla 13

14 kultury łowieckiej i nauki w dziedzinie łowiectwa), Medal za 50 lat członkostwa w PZŁ, odznaczenia regionalne (np. Medal za Zasługi w Rozwoju Łowiectwa Wielkopolskiego). Z odznaczeniami wiąże się też zagadnienie medali i oznak. Medalierstwo w tradycji polskiego łowiectwa jest bardzo popularne. W celu uczczenia osoby lub wydarzenia wykonuje się okolicznościowe medale. Oznaki dotyczą z kolei organizacji łowieckich (np. Oznaka Klubu Kolekcjonera i Kultury Łowieckiej PZŁ). Ceremonia dekorowania odznaczeniami łowieckimi. Szczegóły uroczystości reguluje projekt Ceremoniału dekorowania odznaczeniami łowieckimi. Dekoracja powinna mieć uroczystą formę ze względu na uznanie zasług dla łowiectwa przez wyróżnianych myśliwych. Mity i przesądy łowieckie. Zagadnienia związane z mitologią i przesądnością towarzyszą codzienności myśliwskiej, są zjawiskiem historycznym i stanowią element kultury łowieckiej. Zachowywanie mitów i przesądów jest charakterystycznym zwyczajem myśliwskim (Szałapak 2001). Należy jednak pamiętać, że wiara w istnienie związku przyczynowo - skutkowego pomiędzy danymi zdarzeniami jest pozbawiona racjonalnych podstaw i niemożliwa do weryfikacji. Wypływa ze stereotypów zakorzenionych w tradycji i kulturze i jest pozostałością dawnego systemu wierzeń (Wikipedia). Wiara w zabobony, czary i wróżby jest grzechem przeciwko pierwszemu Przykazaniu Bożemu (KKK 1994). Przysłowia myśliwskie. Przysłowia związane z łowiectwem utrwalone są w tradycji i współcześnie często przytaczane. Ich cechą jest sens moralny polegający na przestrodze, nakazie, zakazie czy pouczeniu. W tej relacji związane są one bardzo często z etyką łowiecką. Humor myśliwski. Charakterystyczną cechą kultury spotkań myśliwych jest humor i opowiadania myśliwskie z cyklu nieprawdopodobne, ale jednak możliwe. Umiejętność prowadzenia dialogu i monologu jest sztuką posługiwania się słowem. Sztuka. Sztuka jest zagadnieniem odrębnym, charakterystycznym dla kultury łowieckiej. Jednakże uprawianie jej wynika często z tradycji pokoleniowej przekazywanej wśród rodziny lub przyjaciół. Przekazywanie umiejętności artystycznych odbywa się więc na zasadzie tradycji, czyli z pokolenia na pokolenie. Wspomnienia wymaga tutaj film, kabaret, komiks, literatura, muzyka, taniec, teatr oraz sztuki plastyczne - malarstwo, rysunek, kaligrafia, grafika, fotografika, architektura, rzeźba, ceramika, instalacja, scenografia, wzornictwo przemysłowe. Zespoły artystyczne. Zadaniem zespołów artystycznych jest pielęgnowanie tradycji łowieckich, nauka i doskonalenie śpiewu oraz gry na rogach myśliwskich, a także propagowanie wśród myśliwych i społeczeństwa wszystkich tradycji myśliwskich, a zwłaszcza tradycji muzycznych. Ich zadaniem jest zachowanie od zapomnienia przede 14

15 wszystkim polskiej pieśni myśliwskiej i sygnałów myśliwskich, a także innych utworów muzycznych dawnych i współczesnych o tematyce myśliwskiej. Tradycje muzyki myśliwskiej zarówno instrumentalnej, jaki i wokalnej pielęgnują różnorodne zespoły artystyczne. Wśród myśliwskich zespołów artystycznych w Polsce istniej już ponad sto zespołu sygnalistów myśliwskich oraz kilka profesjonalnych zespołów instrumentalnych i kilka zespołów wokalnych specjalizujących się w wykonawstwie muzyki artystycznej. Brak jest niestety dużych zespołów artystycznych w postaci orkiestr dętych czy chórów myśliwskich. Największym przedsięwzięciem artystycznym ostatnich lat było kilkukrotne wystawienie najstarszej polskiej opery, jakim jest opera myśliwska pt. Heca albo polowanie na zająca (Kadlec 2011). 5. Podsumowanie Łowiectwo jest ważnym działem leśnictwa, a gospodarka łowiecka ważnym działem gospodarki leśnej. Związki przyrodnicze i ekonomiczne pomiędzy łowiectwem a leśnictwem są bardzo ścisłe. Tradycje łowieckie są ważnym elementem kultury narodowej. Są przejawem świadomości narodowej i patriotyzmu. Tradycje łowieckie i zasady etyki uszlachetniają łowiectwo, a ich przestrzeganie uszlachetnia myśliwych. Tradycje łowieckie są nie tylko przejawem ciągłości historii, ale wszystkie mają swój cel i praktyczne znaczenie. Tradycje łowieckie decydują o tożsamości polskiego łowiectwa, czyniąc z niego jednocześnie ważny element kultury narodowej. Polskie łowiectwo należałoby wpisać na światową listę reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Ceremoniał łowiecki stanowi element ceremoniału leśnego, a w zakresie organizacji polowań indywidulanych i zbiorowych ma bezpośrednie zastosowanie. Na polowaniach organizowanych przez Lasy Państwowe w ośrodkach hodowli zwierzyny powinien być stosowany wzorowo. Jednocześnie powinien spełniać warunek szkoleniowy i być właściwym przykładem dla polowań organizowanych przez koła łowieckie, zgodnie z art. 28 ust. 2 pkt. 6 Ustawy Prawo łowieckie i projektem Ceremoniału leśnego przygotowanym przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych. W związku z procesem integracji europejskiej wrasta społeczne zapotrzebowanie na tożsamość narodową i powrót do tradycji. W chwili kiedy społeczeństwa czują zagrożenie swojej odrębności reagują poprzez zainteresowanie się własną historią i rozwijaniem swojej kultury. W tym procesie należy upatrywać nowej szansy odrodzenia polskiej kultury 15

16 narodowej poprzez rozwój tradycji łowieckich. Właśnie polowania i szeroko pojęte tradycje łowieckie jako element kultury narodowej mogą stać się szansą promocji i rozwoju Polski. Literatura Adamczewski J Małe formy architektury sakralnej jako materialny przejaw kultu świętego Huberta. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Biały K. (red.) Podstawy łowiectwa. PZŁ Łowiec Polski. Brabletz A Ogar i gończy polski żywe relikty polskiej kynologii łowieckiej. W: Kongres Kultury Łowieckiej. Pszczyna. Ceremoniał dekorowania odznaczeniami łowieckimi PZŁ. Projekt. Ceremoniał Leśny ORWLP w Bedoniu. W druku. Ceremoniał sztandarowy Polskiego Związku Łowieckiego PZŁ Łowiec Polski. Dynak W Z dziejów polskiej pieśni łowieckiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Dziedzic R Współczesna problematyka trofeów łowieckich. W: Kongres Kultury Łowieckiej Pszczyna Encyklopedia Popularna PWN Wydawnictwo Naukowe PWN. Gwiazdowicz D., Wiśniewski J Polskie ekspozycje łowieckie. Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Hoppe S Słownik języka łowieckiego. PWN. Instrukcja w sprawie szkolenia i egzaminowania kandydatów do PZŁ oraz kandydatów na selekcjonerów. Uchwała nr 18 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 25 września 2001 r. Józwiak Z., Biały K Słownik podstawowych terminów łowieckich i ekologicznych. PZŁ Łowiec Polski. Jóźwiak Z Trofeum z myśliwego. PZŁ Łowiec Polski. Kadlec K Muzyczna kultura myśliwska w powojennych dziejach polskiego łowiectwa. W: II Międzynarodowy Kongres Kultury Łowieckiej. Niepołomice. Katechizm Kościoła Katolickiego Wydawnictwo Pallottinum. Krupka J. (red.) Łowiectwo. PWRiL. Krzemień M.P słów o łowiectwie. KAW. Krzemień M.P Tradycje i zwyczaje łowieckie. Krajowa Agencja Wydawnicza. Krzemień M.P Książę Jerzy IV Wilhelm i jego Zakon Kawalerów Orderu Złotego Jelenia. Agencja Reklamowo-Wydawnicza OSTOJA. 16

17 Łowiectwo PZŁ Łowiec Polski. Mąka H. 2008a. Muzyka myśliwska w tradycji i praktyce łowieckiej. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Mąka H. 2008b. Sokolnictwo od pradziejów do współczesności. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Mielnikiewicz K Święty Hubert na straży tradycji łowieckich. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Nogaj T Dwie ambony, łowiectwo i kościół. Wydawnictwo WAM. Nüßlein F Wielki poradnik myśliwego. Wydawnictwo Świat Książki. Ojrzyński W Cześć oddawana świętemu biskupowi Hubertowi. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Okarma H., Tomek A Łowiectwo. Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe H 2 O. Poradnik dla kół łowieckich i komisji kultury Polskiego Związku Łowieckiego PZŁ Bielsko-Biała. Przybylski W Łowiectwo historia, obyczaje, etyka, kultura. PZŁ Łowiec Polski. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 marca 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków wykonywania polowania i znakowania tusz. Dz. U. z 2005 r. Nr 61, poz. 548 z późn. zm). Rusin E Integracyjny charakter kultu Świętego Huberta. Rzeszów. Russak G Dziedzictwo narodowe polska kuchnia myśliwska. W: Świętemu Hubertowi Cześć! Ośrodek Kultury Leśnej, Gołuchów. Siewierski Z., Ziobrowski Z Sztandar łowiecki w Polsce. W: III Międzynarodowy Kongres Kultury Łowieckiej. Abstrakty. Statut Polskiego Związku Łowieckiego Uchwała XXI Krajowego Zjazdu Delegatów PZŁ z dnia 2 lipca 2005 r. w sprawie uchwalenia Statutu Polskiego Związku Łowieckiego. Strawa M Sygnały myśliwskie. Tradycje, obyczaje, praktyka. Łowiec Polski, cz. I nr 10, cz. II nr 11. Strawa M Sygnały myśliwskie. PZŁ Łowiec Polski. Strawa M Rola Klubu Sygnalistów Myśliwskich Polskiego Związku Łowieckiego w kształtowaniu kultury łowieckiej w Polsce. W: Kongres Kultury Łowieckiej Pszczyna s Strawa M Myśliwy i jego róg myśliwski. W: II Międzynarodowy Kongres Kultury Łowieckiej Niepołomice s Strawa M., Olejniczak R Myśliwskie instrumenty muzyczne, dawne i współczesne. Muzeum Środowiska Przyrodniczego i Łowiectwa w Uzarzewie (folder wystawy). Szałapak E Prawość łowiecka. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu. 17

18 Szałapak E Opisanie łowów. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Szałapak E Magia, mity i przesądy myśliwskie. Wydawca AMIA. Szałapak E Tradycyjne zwyczaje łowieckie. Wydawca AMIA. Szałapak E Myśliwy i łowiectwo. Wydawca AMIA. Szałapak E Słownik myśliwego. Wydawca AMIA. Szpetkowski K. J Etyka łowiecka. PZŁ Łowiec Polski. Tyrawski A Polowanie zgodne z tradycją. Biblioteczka leśniczego, zeszyt 303. Uchwała nr 60/2008 Naczelnej Rady Łowieckiej z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie stroju organizacyjnego i dystynkcji. PZŁ Łowiec Polski. Ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie. (Dz. U. z 1995 r. Nr 127 poz z późn. zm.) Wikipedia. Encyklopedia internetowa. Zbiór zasad etyki i tradycji łowieckich Uchwała Naczelnej Rady Łowieckiej z 11 grudnia 2012 r. PZŁ, Łowiec Polski. 18