Maria Jadwiga Kucharska. Zdasz Maturę. Geografia ekonomiczna. wydanie drugie

Transkrypt

1 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz Maturę z g e o g r a f i i Geografia ekonomiczna wydanie drugie Łódź 2005

2 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna Korekta Marek Walisch Korekta językowa Teresa Chwalińska Projekt okładki Jacek Wilk Mapy i skład Paweł Szewczyk Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2003, 2005 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z r., poz. 83). ISBN PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Michał Koliński i Michał Wiercioch Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./fax (0-42) , , tel (06) infolinia: (codziennie 8-22, także sms), gg , kot@piatek13.com.pl Łódź Wydanie II zmienione rok: ostatnia rzut: liczba Druk i oprawa Drukarnia na Księżym Młynie s.c., Łódź Printed in Poland 2

3 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna SPIS TREŚCI WSTĘP... 9 ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE PODSTAWĄ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA Pojęcie środowiska Środowisko jako system elementów Naturalne zasoby środowiska Człowiek a środowisko Wpływ środowiska na życie i działalność gospodarczą człowieka LUDNOŚĆ ŚWIATA Wzrost liczby ludności świata Przyrost naturalny i rzeczywisty ludności Fazy rozwoju demograficznego Konsekwencje eksplozji demograficznej Struktura demograficzna ludności świata Struktura zatrudnienia ludności świata Migracje ludności Bariery osadnicze Czynniki sprzyjające osiedlaniu się człowieka Główne obszary koncentracji ludności na świecie Gęstość zaludnienia Najludniejsze państwa świata

4 4 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna 13. Rasowe zróżnicowanie ludności świata Struktura językowa ludności świata Struktura wyznaniowa ludności świata Zróżnicowanie narodowościowe ludności świata Ludność świata wobec procesu globalizacji PROCESY OSADNICZE NA ŚWIECIE Czynniki wpływające na osadnictwo Sieć osadnicza Co to jest miasto? Funkcje miast Proces urbanizacji Typy zespołów miejskich Etapy procesu urbanizacji Regionalne zróżnicowanie procesów urbanizacji Największe miasta i zespoły miejskie świata Pozytywne i negatywne skutki urbanizacji GOSPODARKA ROLNA I LEŚNA Funkcje rolnictwa Przyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa Pozaprzyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa Typy gospodarki rolnej Regiony rolnicze świata Główne obszary leśne świata Funkcje lasu Gospodarka leśna GOSPODARKA ŻYWNOŚCIOWA Użytkowanie ziemi na świecie Produkcja roślinna Rośliny zbożowe Rośliny bulwiaste Rośliny oleiste (tłuszczodajne) Rośliny cukrodajne... 97

5 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna 7. Rośliny przemysłowe Używki i przyprawy korzenne Owoce i warzywa Produkcja zwierzęca Rybołówstwo Obszary nadwyżek i niedoborów produkcji żywności Światowe problemy wyżywienia GOSPODAROWANIE ENERGIĄ Nieodnawialne źródła energii Alternatywne źródła energii Bilans energetyczny świata Znaczenie energetyki w rozwoju gospodarczym Produkcja energii elektrycznej Hydroenergetyka Energetyka jądrowa PRODUKCJA PRZEMYSŁOWA Pojęcie przemysłu i jego podział Rola przemysłu w gospodarce Czynniki lokalizacji przemysłu Etapy rozwoju przemysłu Współczesne tendencje rozwoju przemysłu Główne regiony przemysłowe świata Przemysł wysokiej techniki Regionalne zróżnicowanie uprzemysłowienia DZIAŁALNOŚĆ USŁUGOWA Klasyfikacja działalności usługowej Rozwój usług Rola usług we współczesnym świecie KOMUNIKACJA Pojęcie, podział i rola komunikacji w gospodarce Transport kolejowy Transport samochodowy

6 6 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna 4. Żegluga śródlądowa Żegluga morska Transport lotniczy Transport przesyłowy (specjalny) Łączność TURYSTYKA I WYPOCZYNEK Przyczyny rozwoju turystyki Rozwój turystyki światowej Rodzaje turystyki Gospodarcze i społeczne funkcje turystyki Atrakcyjność turystyczna i ograniczenia turystyki Regiony turystyczne świata WYMIANA MIĘDZYNARODOWA Podstawowe pojęcia Znaczenie handlu zagranicznego w rozwoju gospodarczym państw Struktura towarowa handlu międzynarodowego Geograficzne kierunki handlu międzynarodowego Międzynarodowa wymiana usług i kapitału Rola organizacji międzynarodowych w wymianie towarowej ZRÓŻNICOWANIE POZIOMU ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA Mierniki poziomu rozwoju gospodarczego Kraje wysoko rozwinięte gospodarczo Kraje średnio rozwinięte gospodarczo Kraje słabo rozwinięte gospodarczo Dysproporcje między krajami wysoko a słabo rozwiniętymi PROCESY INTEGRACYJNE NA ŚWIECIE I ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE Pojęcie integracji Unia Europejska Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)

7 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna 4. Międzynarodowe organizacje finansowe Ważniejsze ugrupowania gospodarcze Wybrane ugrupowania regionalne Proces globalizacji POLITYCZNY PODZIAŁ ŚWIATA Podział państw świata Polityczny podział obszarów morskich Terytoria niesamodzielne i zależne Obszary konfliktów zbrojnych na świecie DEGRADACJA ŚRODOWISKA W WYNIKU DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Źródła zagrożeń Degradacja atmosfery Zanieczyszczenie hydrosfery Degradacja pedosfery Degradacja biosfery Obszary klęski ekologicznej KSZTAŁTOWANIE I OCHRONA ŚRODOWISKA Strategie ochrony środowiska Racjonalne gospodarowanie środowiskiem Współpraca międzynarodowa na rzecz ochrony środowiska Rozwój zrównoważony Globalny Program Działań Agenda Mapy i rysunki Autorzy zdjęć Wykaz literatury

8 8 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna

9 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna WSTĘP Książka Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna kierowana jest do uczniów szkół średnich, przede wszystkim tych, którzy wybrali geografię jako przedmiot maturalny. Będzie również pomocna przy bieżących powtórzeniach materiału w ciągu roku szkolnego. Publikacja obejmuje treści z geografii ekonomicznej ogólnej. Zawiera wyselekcjonowany i uporządkowany tematycznie materiał faktograficzny, definicje pojęć, klasyfikacje, wiadomości na temat prawidłowości oraz przyczyn i skutków procesów geograficzno-ekonomicznych. Zakres materiału odpowiada hasłom zamieszczonym w Podstawie programowej dla zakresu podstawowego i rozszerzonego. Charakterystyczną cechą książki jest ograniczenie do minimum danych statystycznych. Geografia ekonomiczna jest przez przeciętnego Polaka utożsamiana z liczbami prezentującymi stosunki demograficzne, wielkość produkcji, handel międzynarodowy oraz przemiany polityczne i gospodarcze na świecie. Tymczasem liczby ilustrują jedynie procesy i tendencje rozwojowe, służą analizowaniu, wyjaśnianiu i porównywaniu faktów, a także wnioskowaniu na ich podstawie. Z tych właśnie powodów nie ma potrzeby zamieszczania w repetytorium, w którym przeważają gotowe wnioski, zestawień statystycznych, aby nie sugerować konieczności uczenia się ich na pamięć. Geografia ekonomiczna jest książką inną niż podręczniki geografii, z których uczyłeś(-aś) się do tej pory. Została przygotowana jako syntetyczny zbiór wiadomości, które szybko sobie przypomnisz, uzupełnisz nowymi treściami, uporządkujesz i utrwalisz. 9

10 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna Służy temu odpowiedni układ tekstu, w którym: pogrubiono podstawowe treści, pojęcia, klasyfikacje, etapy procesów geograficzno-ekonomicznych, wypunktowano czynniki warunkujące rozmieszczenie obiektów geograficznych, główne regiony koncentracji zjawisk, kryteria klasyfikacji, tendencje rozwojowe, przyczyny i skutki procesów, prawidłowości geograficzno-ekonomiczne, wymieniono umiejętności niezbędne do rozwiązywania geograficznych zadań testowych. Umiejętności podane pod tekstem większości rozdziałów wskazują treści wymagające dodatkowej analizy i przemyśleń. Wiele z nich występuje w zadaniach przykładowych arkuszy maturalnych. Stąd po przeczytaniu tekstu rozdziału koniecznie sprawdź, czy rozumiesz jego treść, wykonując polecenia odpowiadające poszczególnym umiejętnościom. Egzamin maturalny nie sprawdza bowiem, ile wiadomości pamiętasz, sprawdza natomiast, w jakim stopniu potrafisz zastosować posiadaną wiedzę do rozwiązywania zadań. Bardzo duża dynamika zmian politycznych i gospodarczych zachodzących we współczesnym świecie sprawia, że żaden podręcznik geografii ekonomicznej nie przedstawia wszystkich aktualnych wydarzeń. Dlatego musisz mieć świadomość potrzeby śledzenia bieżących informacji w internecie, prasie, programach radiowych i telewizyjnych. Autorka 10

11 ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE PODSTAWĄ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE PODSTAWĄ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA 1. Pojęcie środowiska Środowisko stanowi naturalny warunek życia każdego społeczeństwa. Człowiek żyje i gospodaruje w określonych warunkach środowiska, korzysta z jego zasobów, przekształca poszczególne elementy oraz wprowadza do środowiska nowe składniki wytwory własnego gospodarowania. Złożoność zagadnień powoduje, że w nauce pojęcie środowiska nie jest jednoznaczne. Uwzględniając stopień przekształcenia środowiska przez człowieka, wyróżnia się: środowisko przyrodnicze (naturalne), czyli zespół naturalnych elementów występujących na danym obszarze, takich jak: budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, klimat, wody, gleby i świat organiczny. Przyjmuje się, że ze środowiskiem przyrodniczym mamy do czynienia wtedy, gdy stopień przekształcenia jego elementów przez człowieka nie przekracza kilku procent. Obecnie na Ziemi takich obszarów jest niewiele. Należą do nich tereny okołobiegunowe, pustynne, wysokogórskie i najniżej położone części dna oceanów; 11

12 12 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna środowisko geograficzne (przekształcone) rozumiane jako zbiór przekształconych w ponad 50% elementów przyrodniczych oraz elementów sztucznych, wytworzonych przez człowieka, czyli infrastruktury osadniczej, przemysłowej, rolnej i transportowej; środowisko antropogeniczne (sztuczne), czyli środowisko geograficzne nasycone wytworami ludzkiego gospodarowania w około 90%, np. tereny miejskie i przemysłowe. Wszystkie składniki środowiska znajdują się na powierzchni Ziemi, wewnątrz skorupy ziemskiej i w troposferze, czyli trójwymiarowej przestrzeni geograficznej. Granice przestrzeni geograficznej stanowią obecnie: dolna granica skorupy ziemskiej i górna granica troposfery. W miarę rozwoju możliwości badawczych człowieka granice te mogą się rozszerzyć. Umiejętności: porównywanie zakresu następujących pojęć: środowisko naturalne, środowisko geograficzne, środowisko antropogeniczne, przestrzeń geograficzna. 2. Środowisko jako system elementów Wszystkie naturalne elementy środowiska są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie od siebie uzależnione. Wspólnie tworzą złożony, przenikający się ekosystem. Zmiana jednego z elementów tego systemu powoduje przekształcenia w pozostałych jego składnikach. Przykłady współzależności elementów środowiska: skały budujące podłoże bezpośrednio wpływają na rzeźbę terenu (różna podatność na procesy niszczące), stosunki wodne (przesiąkanie) i powstającą na nich glebę; rzeźba terenu jest jednym z czynników kształtujących klimat, który poprzez wysokość temperatur i wielkość opadów wpływa na intensywność zewnętrznych procesów rzeźbotwórczych; temperatura i wielkość opadów wpływają na stosunki wodne terenu, które kształtują jego rzeźbę, i naturalne formacje roślinne, które wpływają na typ genetyczny gleb.

13 ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE PODSTAWĄ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA Wszystkie ekosystemy na całej kuli ziemskiej bazują na takich samych zasadach przemiany i przepływu energii. Dlatego posiadają zdolność samoregulacji, pozwalającej na utrzymanie stanu naturalnej równowagi. Zaburzenie nawet jednego z elementów ekosystemu może zakłócić cały układ. Im większe są te zaburzenia, tym dłużej trwa powrót całego ekosystemu do stanu równowagi. Jeśli zaburzenia w obrębie ekosystemu są zbyt duże, zdolność środowiska do samoregulacji zostaje zachwiana, a powrót do naturalnej równowagi nie jest możliwy. Środowisko ulega wtedy nieodwracalnej degradacji. 3. Naturalne zasoby środowiska Życie i gospodarowanie człowieka w środowisku polega m.in. na korzystaniu z naturalnych zasobów przyrody. Niektóre zasoby człowiek przetwarza na produkty zaspokajające jego bezpośrednie potrzeby, inne zaś służą jako źródła energii koniecznej do produkcji użytecznych przedmiotów. Z punktu widzenia stopnia odtwarzalności zasoby środowiska dzielimy na: nieodnawialne niepodlegające procesowi odtwarzania. Zasobami nieodnawialnymi są surowce mineralne, np. paliwa kopalne, rudy metali, skały; odnawialne czyli zasoby mogące ulec odtworzeniu nawet przy rosnącej ich eksploatacji. Należą do nich: woda, gleba, żywność, nawozy organiczne, surowce pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, np. drewno, skóra, kości, wełna; stałe zasoby pozostające w stanie niezmienionym mimo ich użytkowania w gospodarce, np. promieniowanie słoneczne, wody płynące, morskie i geotermiczne, pływy morskie, wiatr, surowce pozyskiwane z wody morskiej. Długotrwała eksploatacja zasobów przyrody spowodowała zachwianie równowagi ekologicznej, wydłużenie tempa odtwarzalności zasobów odnawialnych oraz wyczerpywanie się złóż niektórych surowców mineralnych. 13

14 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna Te ostatnie wymagają szczególnie racjonalnego gospodarowania z uwagi na ich ograniczoną ilość. Współcześnie podjęto szereg działań zmierzających do oszczędzania surowców. Należą do nich: poszukiwanie nowych złóż surowców; eksploatacja złóż dna morskiego i obszarów arktycznych; wielokrotne wykorzystywanie surowców (recykling), np. odzyskiwanie metali ze złomu, przerabianie makulatury na papier; zmniejszanie zużycia surowców przez miniaturyzację produkcji; rezygnacja z materiałochłonnych, energochłonnych i wodochłonnych metod wytwarzania; zastępowanie surowców naturalnych tworzywami sztucznymi; poprawa jakości wytwarzanych wyrobów, przez co wydłuża się czas ich użytkowania, co tym samym zmniejsza produkcję i wydobycie. Widmo kryzysu surowcowego doprowadziło do wykształcenia się dynamicznego sposobu traktowania zasobów środowiska. Polega on na przyjęciu tzw. zamkniętego obiegu surowców: produkcja konsumpcja produkcja, w którym zasoby wydobywane stanowią jedynie uzupełnienie surowców znajdujących się w obiegu. Umiejętności: podanie przykładów (innych niż w rozdziale) współzależności zachodzących w obrębie środowiska geograficznego; ocena stopnia wykorzystania środowiska we współczesnym świecie. 4. Człowiek a środowisko Znaczenie środowiska w rozwoju społeczeństw zmienia się wraz z rozwojem cywilizacji. W miarę postępu nauki i techniki rola środowiska maleje. Zawsze jednak przyroda w jakimś stopniu wpływa na działalność człowieka. Relacje między środowiskiem geograficznym a rozwojem społeczno-gospodarczym ujęto w naukach geograficznych w teorie. Trzy z nich uzyskały najwięcej zwolenników. 14

15 ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE PODSTAWĄ DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA Determinizm geograficzny najstarszy, sięgający starożytności pogląd, który w pełni rozwinął się w XVII w., zakłada nadrzędną rolę środowiska w rozwoju społeczno-gospodarczym. Determiniści szczególną rolę przypisywali klimatowi decydującemu o rozmieszczeniu stałego osadnictwa. Nihilizm geograficzny (indeterminizm) kierunek będący przeciwstawieniem determinizmu, zakładający brak zależności między środowiskiem a rozwojem społeczno-gospodarczym. Skrajny nihilizm (woluntaryzm) neguje jakikolwiek wpływ środowiska na działalność ekonomiczną człowieka. Posybilizm geograficzny (racjonalizm) pogląd uznający współzależność i wzajemne oddziaływanie naturalnych elementów środowiska i efektów ludzkiego gospodarowania. Bierny posybilizm zakłada unikanie trudnych, niekorzystnych dla człowieka warunków przyrodniczych, natomiast posybilizm czynny zakłada dostosowywanie środowiska do aktualnych potrzeb ludności. Umiejętności: porównywanie założeń determinizmu, nihilizmu i posybilizmu geograficznego; ocena poglądów dotyczących relacji człowiek środowisko przyrodnicze. 5. Wpływ środowiska na życie i działalność gospodarczą człowieka Rola poszczególnych elementów środowiska w życiu człowieka zmienia się wraz z rozwojem cywilizacji. Generalnie wpływ środowiska maleje, gdy poziom rozwoju gospodarczego rośnie. Zawsze jednak na działalność człowieka środowisko wywierało bezpośredni lub pośredni wpływ, np.: ukształtowanie powierzchni utrudniało lub ułatwiało zagospodarowanie rolnicze, budowę stałych osiedli ludzkich i szlaków komunikacyjnych; 15

16 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna warunki klimatyczne kształtowały zasięg upraw poszczególnych roślin i ograniczały stałe osadnictwo (bariera termiczna, świetlna); hydrografia terenu decydowała o rozmieszczeniu ludności oraz ułatwiała (rzeki to najstarsze szlaki komunikacyjne) lub utrudniała (obszary bagienne) kontakty między ludźmi; budowa geologiczna była jednym z czynników rozwoju przemysłu (surowce mineralne); pokrywa glebowa do chwili obecnej ma podstawowe znaczenie w produkcji żywności. Środowisko przyrodnicze wywierało największy wpływ na kształtowanie się społeczeństw w początkowej fazie ich rozwoju zależność człowieka od przyrody była wtedy największa. W miarę rozwoju cywilizacji wpływ ten zmniejszał się. W początkowej fazie rozwoju, ze względu na niewielką liczbę ludności na Ziemi, dominował krajobraz naturalny. Człowiek, stopniowo podporządkowując sobie przyrodę, zaczął przekształcać krajobraz naturalny w krajobraz kulturowy, np. rolniczy, miejski, przemysłowy. Dalszy rozwój gospodarczy doprowadził do sytuacji, w której działalność człowieka zaczęła zagrażać środowisku, gdyż naruszyła jego równowagę biologiczną. Za początek tego okresu przyjmuje się lata II wojny światowej. Największe zmiany w środowisku zostały spowodowane przez osadnictwo, przemysł i komunikację, gdyż równocześnie wpłynęły one na wszystkie jego składniki. Umiejętności: ocena wpływu środowiska na działalność gospodarczą prowadzoną w regionie, w którym mieszkasz. 16

17 LUDNOŚĆ ŚWIATA LUDNOŚĆ ŚWIATA 1. Wzrost liczby ludności świata Liczba ludności współcześnie zamieszkującej naszą planetę kształtowała się w ciągu wielu tysiącleci. Według danych szacunkowych, na początku naszej ery na Ziemi żyło ok. 250 mln ludzi, skupionych przede wszystkim w basenie Morza Śródziemnego, Chinach i Indiach. Do XVIII w. wzrost liczby ludności był bardzo powolny, co było spowodowane wysoką śmiertelnością (zwłaszcza wśród dzieci) wywoływaną epidemiami, klęskami żywiołowymi i wojnami. Na podwojenie wymienionej liczby ludności trzeba było czekać ponad 1600 lat, ale następne podwojenie nastąpiło już w ciągu 200 lat przypuszczalnie ok r. liczba ludności Ziemi przekroczyła 1 mld. Czas potrzebny na kolejne podwojenie liczby ludności systematycznie się skraca i obecnie wynosi około 35 lat. W 1999 r. liczba ludności Ziemi przekroczyła 6 miliardów, w 2002 r. wynosiła 6 mld 211 mln. W historii rozwoju ludzkości notuje się trzy przełomowe okresy, w których nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności: ok lat p.n.e., spowodowany przejściem człowieka od zbieractwa i myślistwa do osiadłej gospodarki rolnej, która dawała możliwość wyżywienia znacznie większej liczby ludności; 17

18 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna XVIII w., w którym nastąpił znaczny wzrost produkcji żywności na skutek intensyfikacji produkcji rolnej oraz postęp nauk medycznych powodujący gwałtowny spadek śmiertelności. Okres ten nazwano pierwszą rewolucją demograficzną; druga połowa XX w., nazwana drugą rewolucją demograficzną, będąca wynikiem dalszego postępu medycyny, który spowodował spadek śmiertelności oraz wydłużenie średniej długości życia. Przy zachowaniu wysokiej rozrodczości gwałtownie wzrósł przyrost naturalny ludności do ponad 20, co nazwano eksplozją demograficzną lub wybuchem bomby D. Przyrost liczby ludności nie przebiegał równomiernie w poszczególnych rejonach świata. Pierwsza rewolucja demograficzna objęła głównie Europę, co doprowadziło do przeludnienia kontynentu i masowej migracji ludności na inne obszary. Z kolei druga rewolucja demograficzna występowała przede wszystkim na obszarach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Umiejętności: wyjaśnianie przyczyn eksplozji demograficznych w różnych okresach rozwoju ludzkości i na różnych obszarach świata; interpretacja wykresów i zestawień statystycznych przedstawiających wzrost liczby ludności świata, kontynentu, państwa. 2. Przyrost naturalny i rzeczywisty ludności Liczba ludności na danym obszarze zależy od wartości przyrostu naturalnego i skali migracji. Przyrost naturalny to różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów zanotowanych w danym przedziale czasu (najczęściej w ciągu 1 roku). Przyrost naturalny podajemy w postaci wskaźnika uzyskanego z przeliczenia tej różnicy na 1000 mieszkańców, wyrażanego w promilach. Przyrost rzeczywisty to przyrost naturalny ludności powiększony lub pomniejszony o saldo migracji. 18

19 LUDNOŚĆ ŚWIATA Wskaźnik przyrostu naturalnego i przyrost rzeczywisty mogą przybierać wartości dodatnie lub ujemne. Wartości wskaźnika przyrostu naturalnego w skali świata są bardzo zróżnicowane. W 2003 r. dla świata wynosił on 13,6, podczas gdy np. w wielu państwach afrykańskich przekraczał 30, a np. w Niemczech, Rosji, we Włoszech i w Polsce był ujemny. Czynnikami wpływającymi na poziom przyrostu naturalnego są: sytuacja społeczno-ekonomiczna i polityczna kraju, poziom opieki lekarskiej, poziom kultury i wykształcenia, warunki bytu ludności, poziom rozwoju gospodarczego, sytuacja demograficzna społeczeństwa (liczba kobiet w wieku rozrodczym), stopień zurbanizowania kraju, polityka demograficzna państwa, religia. Generalnie obserwuje się zależność przyrostu naturalnego od poziomu rozwoju kraju wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego wskaźnik przyrostu naturalnego maleje. Utrzymujący się od lat wysoki przyrost naturalny w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo wynika z: powszechnie przyjętego modelu rodziny wielodzietnej (silne wpływy wzorców kulturowych i niektórych religii); dużej liczby kobiet w wieku rozrodczym; powszechnego braku dostępu do środków antykoncepcyjnych, aborcji i nieznajomości zasad świadomego planowania rodziny; niskiego standardu życia i niskiego poziomu kultury społeczeństw; zmniejszenia śmiertelności w wyniku zwiększenia poziomu opieki zdrowotnej oraz odmłodzenia społeczeństw (długotrwale utrzymująca się wysoka stopa urodzeń). Przyczynami niskiego przyrostu naturalnego w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo są: powszechnie przyjęty model małej rodziny; duża aktywność zawodowa kobiet ograniczająca chęć posiadania potomstwa; 19

20 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna Rys. 1. Przyrost naturalny ludności w 2002 r. 20 brak danych ujemny pow. 30

21 LUDNOŚĆ ŚWIATA wydłużanie się okresu nauki i późne zawieranie małżeństw; powszechny dostęp do środków antykoncepcyjnych oraz przyjęcie zasad planowania rodziny i świadomego macierzyństwa; zmniejszenie liczby kobiet w wieku rozrodczym w wyniku starzenia się społeczeństw. W wielu krajach podejmowane są próby wpływania przez państwo na wielkość przyrostu naturalnego. W krajach wysoko rozwiniętych opracowano system zachęt materialnych w celu zwiększenia ilości urodzeń. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych, aby obniżyć przyrost naturalny podnosi się dolną granicę wieku zawierania małżeństw, ogranicza dodatki dla rodzin wielodzietnych, propaguje model małej rodziny i regulacji urodzeń. Najbardziej radykalną politykę demograficzną prowadzi się w Chinach i Indiach. 3. Fazy rozwoju demograficznego Wielkość przyrostu naturalnego kształtowana jest przez stopę urodzeń i stopę zgonów. Demografowie, analizując ich dynamikę w wielu krajach świata, stwierdzili, iż rozwój liczby ludności odbywa się zgodnie z kolejnymi etapami tzw. cyklu demograficznego, w którym wyróżniono 5 faz rozwoju: I faza stopa urodzeń i stopa zgonów jest bardzo wysoka, co w konsekwencji powoduje niezbyt duży przyrost naturalny. W społeczeństwach będących w tej fazie cyklu demograficznego właściwie nie ma ludzi starych, gdyż średnia długość trwania życia wynosi lat. Obecnie w fazie tej znajdują się zacofane ludy koczownicze, np. w strefie Sahelu; II faza stopa urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie, natomiast zmniejsza się stopa zgonów, co powoduje dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego. Spadek śmiertelności jest wynikiem poprawy wyżywienia i opieki medycznej, natomiast wysoka stopa urodzeń wzorców wielodzietnej rodziny i dużej liczby kobiet w wieku rozrodczym. Średnia długość trwania życia w tej fazie rozwoju 21

22 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna demograficznego wzrasta do 60 lat. Dla tej fazy cyklu charakterystyczna jest eksplozja demograficzna społeczeństwa. Obecnie występuje ona w wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji i do niedawna Ameryki Łacińskiej; III faza stopa urodzeń spada, natomiast spadek stopy zgonów jest nieznaczny. Przyrost naturalny jest umiarkowanie wysoki. Średnia długość życia wzrasta do 65 lat. III faza transformacji demograficznej jest charakterystyczna dla krajów o wzrastającej zamożności społeczeństwa; IV faza nadal zmniejsza się stopa urodzeń przy utrzymującej się na tym samym poziomie stopie zgonów. W efekcie przyrost naturalny jest niski. Średnia długość trwania życia przekracza 65 lat. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego wykazują wyraźne starzenie się. Zmiany te są charakterystyczne dla społeczeństw bogatych, np. rozwiniętych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych; V faza stopa urodzeń jest na poziomie stopy zgonów i wykazuje tendencję malejącą, natomiast stopa zgonów wzrasta. Przyrost naturalny jest zerowy lub ujemny. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego przeżywają regres liczby ludności. Należą do nich najbardziej rozwinięte gospodarczo kraje świata, np. Niemcy, oraz kraje Europy Środkowej: Polska, Czechy, Bułgaria, Rumunia i Węgry. Najniższy przyrost naturalny na świecie w 2002 r. odnotowano na Ukrainie ( 7,6 ), co daje roczny ubytek rzędu 380 tys. mieszkańców. Umiejętności: obliczanie wskaźnika przyrostu naturalnego na podstawie liczbowych wartości urodzeń i zgonów; charakteryzowanie poszczególnych faz rozwoju demograficznego; określanie fazy rozwoju demograficznego społeczeństw na podstawie zestawień statystycznych; prognozowanie rozwoju ludnościowego społeczeństwa znajdującego się w określonej fazie cyklu demograficznego. 22

23 LUDNOŚĆ ŚWIATA 4. Konsekwencje eksplozji demograficznej Lawinowy przyrost liczby ludności występujący w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo powoduje szereg negatywnych skutków nie tylko na terenie państw objętych eksplozją demograficzną. Skutki te są i będą odczuwane również w innych regionach świata. Ze względu na ich globalny charakter określa się je mianem bomby D. Konsekwencje eksplozji demograficznej widoczne są w sferze: demograficznej: zachwianie struktury wiekowej ludności widoczne w zbyt dużej liczbie dzieci w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym, co pogłębia biedę, a w przyszłości może być przyczyną wtórnej eksplozji demograficznej; lęk przed przeludnieniem powoduje stosowanie drastycznych metod kontroli urodzeń, co w przyszłości może prowadzić do konfliktów społecznych i politycznych, np. w Chinach doprowadziło to do nadmiaru liczby mężczyzn w stosunku do liczby kobiet; społecznej: przeludnienie wsi, gdzie przyrost naturalny jest największy, powoduje masowe migracje ludności do miast; wzrost bezrobocia; brak możliwości zaspokojenia zwiększonych potrzeb w zakresie oświaty i ochrony zdrowia powoduje wzrost analfabetyzmu, niedobór wykwalifikowanych kadr oraz szerzenie się chorób; wzrost patologii społecznej, zwłaszcza w wielkich miastach; klęska głodu i niedożywienie ludności; gospodarczej: gwałtowne powiększanie się miast; powiększanie powierzchni upraw kosztem obszarów leśnych i nadmierny rozwój hodowli w związku ze wzrostem zapotrzebowania na żywność powodują zwiększoną erozję gleb, jałowienie pól oraz przyspieszenie pustynnienia obszarów i nasilenie efektu cieplarnianego; 23

24 Maria Jadwiga Kucharska Zdasz maturę z geografii. Geografia ekonomiczna zwiększone pozyskiwanie drewna w strefie lasu równikowego i sawanny (brak innego opału) pogłębia degradację środowiska na tych terenach; utrwalanie nieracjonalnej struktury gospodarki (dominacja rolnictwa) spowodowane głównie naciskiem na zwiększenie produkcji żywności; ekonomicznej: stagnacja ekonomiczna, spowodowana koniecznością przeznaczania dużych środków na utrzymanie egzystencji biologicznej społeczeństwa, powoduje zwalnianie tempa przyrostu produktu krajowego brutto; brak środków na cele inwestycyjne w związku ze zwiększoną konsumpcją; stagnacja stopy życiowej i pogłębianie się przepaści cywilizacyjnej w stosunku do bogatych społeczeństw; niedorozwój działów gospodarki przynoszących większe zyski, np. nowoczesnych gałęzi przemysłu i usług; politycznej: migracja ludności do krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, co może w przyszłości spowodować liczne konflikty narodowościowe i religijne; regionalne konflikty etniczne i wojny spowodowane sporami o ziemię lub wodę, np. wojny na Bliskim Wschodzie; zwiększenie udziału krajów Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej w zaludnieniu świata (w 1999 r. niemal 80% ludności) wyzwala chęć tych państw do podejmowania globalnych decyzji politycznych i gospodarczych. 24

25 LUDNOŚĆ ŚWIATA 5. Struktura demograficzna ludności świata Zróżnicowane tempo przyrostu naturalnego i długość trwania życia w poszczególnych krajach świata decydują o strukturze wiekowej społeczeństw. Biorąc pod uwagę udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności, wyróżniamy społeczeństwa demograficznie: młode o progresywnej strukturze wieku, w których odsetek ludności do 19 roku życia jest wyższy niż 35%, ludności w wieku lata wynosi poniżej 50%, a ludności powyżej 65 roku życia jest mniejszy niż 5%; dojrzałe określane jako stacjonarne (zastojowe), w których dzieci i młodzieży poniżej 19 roku życia jest 25-35%, ludności w wieku lata 55-60%, natomiast ludności powyżej 65 roku życia jest 5-15%; stare czyli społeczeństwa regresywne, w których ludność do 19 roku życia stanowi mniej niż 25%, ludność w wieku lata powyżej 55%, a ludność powyżej 65 roku życia ponad 15% ogółu społeczeństwa. Największe różnice w strukturze wiekowej ludności zauważyć można, porównując społeczeństwa krajów wysoko i słabo rozwiniętych gospodarczo. Tab. 1. Udział grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności Grupa krajów Udział ludności wg wieku w % 0-19 lat lata 65 lat i więcej kraje rozwinięte kraje rozwijające się ok. 5 Najbardziej obrazowym odzwierciedleniem struktury wiekowej ludności jest piramida wieku. 25