Zrozumieć Ciszę. Autor: Bożena Borowska

Transkrypt

1 Zrozumieć Ciszę Ekspertyza o charakterze historyczno poznawczym stworzona na potrzeby projektu pn PI Model wielostronnej diagnozy kompetencji osób niepełnosprawnych szansą na ich skuteczną aktywizację zawodową w Wielkopolsce. Autor: Bożena Borowska

2 Wprowadzenie Poszukiwanie nowych, skutecznych metod aktywizacji zawodowej i społecznej grup docelowych wymagających szczególnego wsparcia w odniesieniu do osób niepełnosprawnych słuchowo należy rozpocząć od zapoznania się ze sposobami funkcjonowania osób z dysfunkcją słuchu w społeczeństwie. Tylko taka wnikliwa analiza problemu głuchoty od podstaw daje możliwości wyciągnięcia wniosków i stworzenia odpowiedniej metody aktywizacji zawodowej i społecznej dla tej grupy niepełnosprawności. Osoby niepełnosprawne słuchowo są postrzegane bardzo często w różnoraki sposób. Najczęściej klasyfikowani są na dwa różne sposoby. Pierwszy to taki, że ubytek słuchu nie ma większego znaczenia albowiem potrafią czytać i pisać, są osobami samodzielnymi w czynnościach dnia codziennego, co pozwala ich zakwalifikować do grupy niepełnosprawności nie mającej większego wpływu na życie zawodowe i społeczne. Drugi sposób postrzegania osób niesłyszących to taki, który z uwagi na utrudniony kontakt werbalny podparty ogromną ekspansją mowy ciała i braku kontroli wydawanych dźwięków doprowadza do błędnej oceny stawiając głuchotę na równi z upośledzeniem umysłowym. Istotą problemu w prowadzonych działaniach na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej osób z uszkodzonym słuchem jest brak odpowiedniego narzędzia, które będzie w sposób odpowiedni dobrane do tej niepełnosprawności pod każdy kontem. Należy przez to rozumieć całkowite zapoznanie się z tą niepełnosprawnością tzn. jej przyczynami, środowiskiem wychowawczym, sytuacją rodzinną, drogą rehabilitacji i edukacji. Nie możemy bowiem mówić o skutecznej aktywizacji zawodowej używając jednakowych narzędzi i metod wsparcia dla różnych grup docelowych. Niniejsza ekspertyza pozwoli na zrozumienie i przeanalizowanie niepełnosprawności słuchowej i postawienie diagnozy historyczno przyczynowej wskazującej przyczyny i mechanizmy pojawiającego się od lat problemu społecznego i zawodowego w tej grupie niepełnosprawności.

3 Uszkodzenie słuchu pojęcie, klasyfikacja. Istnieje wiele różnych pojęć i określeń, które odnoszą się do problemu dysfunkcji słuchu i jego nazewnictwa. Najczęściej stosowanym pojęciem jest głuchy z dodatkowym uzupełniającym określeniem całkowicie lub częściowo. Takie nazewnictwo stosowane jest w otologii i audiologii. B. Hoffmann mówi: przez osobę uszkodzonym słuchem rozumiemy taką, która wskutek trudności w samodzielnym przyswajaniu języka i mowy, wynikających uszkodzenia analizatora słuchowego, wymaga specjalnej pomocy w nauczaniu, wychowaniu i przysposobieniu do życia społecznego. Według R. Muller uszkodzenie słuchu to każde uszkodzenie narządu słuchu lub indywidualnej zdolności przetwarzania wrażeń słuchowych na sensowne informacje. A zatem osoba z uszkodzonym słuchem to pojęcie obszerne, obejmujące zarówno osoby z lekkim, średnim i ciężkim niedosłuchem, osoby resztkami słuchu oraz niesłyszące względnie głuche. T. Gałkowski stwierdza, iż osobę, której ubytek słuchu uniemożliwia swobodny rozwój mowy ustnej określamy mianem głuchej. Osobę, która nie posługuje się mową ustną i nie potrafi jej odczytać z ust nadawcy w skutek głuchoty nazywamy osobą głuchoniemą. Natomiast niedosłuch pozwala opanować mowę w sposób naturalny pomimo ubytku słuchu. Istnieje wiele czynników determinujących konsekwencje uszkodzenia słuchu. Poniżej wymienię 15 najważniejszych: 1. Etiologia głuchoty, 2. Wiek pojawienia się głuchoty, 3. Stopień porozumiewania się, 4. Sposób porozumiewania się, 5. Poziom komunikacji, 6. Rozwój języka i jego deficyty. 7. Poziom rozwoju myślenia pojęciowego, 8. Dodatkowe wady (np.: wady wzroku, vertigo, epilepsja, ataksja), 9. Środowisko w okresie dorastania, 10. Typ kształcenia (szkoły lokalne, szkoły z internatem), 11. Pochodzenie geograficzne, 12. Stopień akceptacji i przystosowania do głuchoty,

4 13. Miejsce w kulturze Głuchych, świecie niedosłyszących, społeczności osób nagle ogłuchłych, 14. Poziom radzenia sobie i umiejętności psychospołeczne, strategie radzenia sobie, 15. Poziom rozwoju emocjonalnego. 1 Uszkodzenie słuchu klasyfikujemy zatem w oparciu o w/w czynniki. Biorąc pod uwagę stopień uszkodzenia słuchu wyróżniamy osoby z uszkodzonym słuchem w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym oraz głębokim. Jest to klasyfikacja audiometryczna przyjęta przez Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP) i mierzona w db. Uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim nie stanowi znaczącego utrudnienia w wypełnianiu ról społecznych przez osoby nim dotknięte. W dużej mierze osoby te nie korzystają z oprzyrządowania medycznego. Niewielka część z nich korzysta z aparatów słuchowych. Osoby z takim uszkodzeniem nazywamy także lekko niedosłyszącymi. Uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym umożliwia słyszenie i rozumienie dźwięków mowy jedynie w korzystnych warunkach akustycznych. Wiele osób dotkniętych takim uszkodzeniem korzysta z aparatów słuchowych oraz z innych pomocy technicznych. Osoby te posługują się mową, jako podstawowym środkiem porozumiewania się, jednak często w ich mowie występują wady z powodu naśladowania nieprawidłowo słyszanych dźwięków. Osoby z takim uszkodzeniem nazywamy także słabosłyszącymi lub niedosłyszącymi. Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym uniemożliwia słyszenie i rozumienie mowy bez zastosowania aparatów słuchowych. Istotną rolę w odbiorze mowy odgrywa wzrok i odczytywanie z ust. Uszkodzenie w stopniu głębokim uniemożliwia rozumienie mowy nawet przy pomocy aparatów słuchowych. 2 Osoba niesłysząca w stopniu lekkim słyszy dźwięki o natężeniu db. Fakt ten nie wpływa istotnie na jakość jej funkcjonowania w społeczeństwie. Wiąże się to głównie z trudnością w odbiorze mowy szeptanej oraz z rozumieniem mowy w dużym hałasie. Osoby mające uszkodzony słuch w stopniu lekkim mogą wypełniać te same role społeczne, co osoby słyszące. Osoba niesłysząca w stopniu umiarkowanym słyszy dźwięki o natężeniu od 40 do 70 db. Powoduje to trudność w słyszeniu odbiorze mowy potocznej szczególnie w warunkach nie korzystnych akustycznie. Osoby takie przeważnie korzystają z aparatów słuchowych oraz innych pomocy technicznych. Posługują się mowa, która nie zawsze jest poprawna. Wynika z trudności 1 Pod red. J. Kobosko, Młodzież głucha i słabosłysząca w rodzinie i otaczającym świecie, Stowarzyszenie Rodziców i przyjaciół dzieci i Młodzieży z Wada Słuchu Usłyszeć Świat, Warszawa 2009, s Marie - Lise Bargues, Źle słyszę. W. A. B. Warszawa 1994, s. 145.

5 w zidentyfikowaniu dźwięków oraz ich naśladowaniu. Napotykają różnego rodzaju trudności w pełnieniu ról społecznych. Osoba niesłysząca w stopniu znacznym słyszy dźwięki o natężeniu od 70 do 90 db. Rozumienie mowy bez wsparcia techniki jest w tym przypadku nie możliwe. Również aparat słuchowy nie gwarantuje identyfikacji wszystkich dźwięków. Ważną rolę odgrywa tutaj wzrok oraz umiejętność odczytywania z ust. Mowa dźwiękowa u tych osób nie rozwija się w sposób spontaniczny i naturalny, dlatego bardzo ważna jest wczesna rewalidacja tych osób oraz specjalnie kształcenie. Często zmagają się oni z trudnościami w funkcjonowaniu społecznym. Osoba niesłysząca w stopniu głębokim słyszy dźwięki o natężeniu powyżej 90 db. W tym przypadku nie ma możliwości rozumienia mowy nawet przy wsparciu pomocy technicznych. Natomiast aparat słuchowych może pomóc w odbiorze mocnych dźwięków i jedynie wspomóc odczytywanie mowy z ust. Tutaj bardzo ważna jest wczesna interwencja medyczna, pomoc logopedyczna oraz kształcenie specjalnie dostosowane do osób niesłyszących. Wszystkie to ma na celu dostosowanie jednostki do możliwie samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Osoby z uszkodzonym słuchem w stopniu głębokim porozumiewają się za pomocą mowy (często bardzo mocno zaburzonej mało zrozumiałej dla osób słyszących) oraz języka migowego, a w przypadku nie opanowania mowy, wyłącznie za pomocą języka migowego. Ze wzglądu na czas powstania uszkodzenia słuchu wyróżniamy: - głuchotę prelingwalną: powstała zanim zdążyła wykształcić się mowa; między 2 a 3 rokiem życia; powoduje duże utrudnienie w opanowaniu mowy; wymagane jest specjalistyczne wsparcie ze strony medycyny, psychologii oraz pedagogiki, ponieważ nauka mówienia w sposób spontaniczny jest niemożliwa, - głuchotę interlingwalna: powstała w czasie opanowywania przez dziecko mowy a więc miedzy 3 a 5 rokiem życia; uniemożliwia rozwiniecie mowy w sposób samodzielny; podobnie jak w przypadku głuchoty prelingwalnej potrzebne jest wielostronne wsparcie, - głuchotę postlingwalna: powstała po ukończeniu 5 roku życia, gdy mowa zazwyczaj została już opanowana; możliwe jest zachowanie tej umiejętności oraz możliwość kształcenia integracyjnego. 3 Biorąc pod uwagę miejsca uszkodzenia analizatora słuchowego rozróżniamy dwa rodzaje uszkodzenia słuchu: - o charakterze obwodowym i dotyczy samego narządu słuchu, 3 B. Szczepankowski, Komunikowanie się z osobami z uszkodzonym słuchem, Wydawnictwo Centrum Języka Migowego,Warszawa 2005, s. 17.

6 - o charakterze centralnym. wad słuchu. Podział ten jest szczególnie ważny w medycynie, dzięki której możliwe jest protezowanie Uszkodzenie słuchu o charakterze obwodowym obejmuje: - głuchotę typu przewodzeniowego, - odbiorczego, - głuchotę mieszaną. Zaburzenie słuchu typu przewodzeniowego dotyczy narządu odpowiedzialnego za odbiór fal akustycznych, czyli ucha zewnętrznego oraz środkowego. W tym przypadku ubytek słuchu nie przekracza 60 db. Znacznie utrudnione jest słyszenie tonów niskich, rzadziej wysokich. Wpływa to na ilość odbieranych dźwięków. Siła dźwięku jest słabsza jednakże przy wsparciu pomocy technicznej słyszenie i rozumienie mowy zostaje zachowane. Mowa nie jest zaburzona. Przyczyną takiego typu zaburzenia słuchu mogą być np. zaczopowanie drogi słuchowej, stany zapalenie ucha, uszkodzenie błony bębenkowej. W zależności od przyczyny zaburzenia możliwe jest leczenie farmakologiczne oraz interwencja medyczna. Zaburzenia słuchu typu odbiorczego spowodowane są nieprawidłowościami w uchu wewnętrznym oraz nerwie słuchowym, które to odpowiadają za percepcje dźwięku. Jest to zaburzenie, które silnie deformuje odbiór dźwięku. Słyszenie tonów wysokich tak ważnych w odbiorze spółgłosek jest praktycznie niemożliwe, co jednocześnie znacznie utrudnia rozumienie mowy. Łatwiej usłyszeć tony niskie niż wysokie. Warunki niekorzystne akustycznie dodatkowo utrudniają rozróżnienie dźwięków. Osoba posiadająca takie zaburzenie może mieć trudność z kontrolowaniem własnej mowy, ponieważ nie usłyszy różnicy między dobrze a źle wypowiedzianymi słowami. Nie można poprawić stan słuchu za pomocą farmakologii. Jednakże wszczepienie implantu ślimakowego może wspomóc odbieranie dźwięków płynących z otoczenia. Zaburzenia słuchu typu mieszanego spowodowane jest zarazem uszkodzeniem przewodzeniowej oraz odbiorczej części narządu słuchowego. Konsekwencją takiego ubytku jest słabsze oraz mniej wyraźne słyszenie. Może pojawić się trudność w zidentyfikowaniu źródła słyszanego dźwięku. Zdarza się ze po wykryciu głuchoty odbiorczej nie podejrzewa się współistnienie zaburzeń słuchu typu przewodzeniowego. Zaburzenia słuchu o charakterze centralnym wiąże się z lokalizacją uszkodzenia narządu słuchu. Od każdego ucha biegną drogi słuchowe do ośrodków słuchowych zlokalizowanych po obu stronach płata skroniowego. Uszkodzenie tego typu obejmuje dalszą drogę słuchową aż do ośrodków mózgowych. W tym przypadku jest możliwe uszkodzenie jednostronne. Natomiast rozpoznanie i

7 rozróżnienie dźwięków mowy jest nie możliwe. W związku z tym także nie możliwe jest rozwinięcie mowy. Poprawna diagnoza rodzaju oraz stopnia uszkodzenia słuchu pozwoli dostosować odpowiedni sposób leczenia, rehabilitowania, a także kształcenia. Szczególnym przypadkiem uszkodzenia narządu słuchu jest uszkodzenie przekazywane genetycznie. Dotyczy ono szczególnie dużej liczby osób z uszkodzonym słuchem w stopniu znacznym lub głębokim. Może być typu: - dominującego w której z reguły oboje rodzice niesłyszącego dziecka także są niesłyszący, - recesywnego znacznie trudniejsza do wykrycia, w której kolejne pokolenia są nosicielami genu powodującego głuchotę, ale występuje ona tylko w niektórych przypadkach, często po kilkupokoleniowej przerwie. Głuchota dziedziczna charakterze dominującym występuje wówczas, gdy jedno z rodziców przekazuje cechę głuchoty bezpośrednio swemu dziecku. Ponieważ osoby niesłyszące z reguły zawierają związki małżeńskie w ramach swej społeczności, najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, w której w małżeństwie osób niesłyszących rodzi się również niesłyszące dziecko. Jednak nie zawsze stopień uszkodzenia słuchu jest taki sam jak u rodziców. Zdarza się też tak, że część dzieci jest głucha, a część ma tylko lekko uszkodzony słuch - niedosłuch. Niekiedy uszkodzenie słuchu ujawnia się u dziecka w późniejszym czasie, np. w wieku przedszkolnym lub szkolnym i może mieć charakter postępujący. Sposoby komunikowania się osób niesłyszących Potrzeba komunikowania się z innymi ludźmi jest jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych każdego człowieka. Ma ona podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju zarówno dziecka, jak i człowieka dorosłego. 4 Każdy człowiek ma potrzebę przekazywania innym ludziom informacji, swoich odczuć, uczuć, próśb. Pozwala to na nawiązywanie relacji między ludzkich. Do tego jest niezbędny określony system sygnałów, znaków. Najwygodniejszy i chyba najłatwiejszy w użyciu jest język dźwiękowy mowa werbalna. Niestety jest ona niedostępna dla osób niesłyszących. Brak możliwości odbioru mowy dźwiękowej stwarza trudne warunki do opanowania języka poprawnego pod względem gramatycznym, co przekłada się na trudności w przekazywaniu komunikatów słownych, a także rozumienia słowa odczytywanego. Naturalną zatem koniecznością życiową osób niesłyszących stało się ukształtowanie własnego sposobu 4 Red. R. Ossowski, Trudności w komunikowaniu się osób z uszkodzonym słuchem, WSP, Bydgoszcz 1996, s. 13.

8 porozumiewania się. Z uwagi na fakt, iż nie mogła to być mowa dźwiękowa, która jest bardzo trudna do czynnego opanowania, jak i do odczytywania z ust przez osoby niesłyszące (wymaga wieloletniego stosowania specjalnych technik dydaktycznych i ogromnego wysiłku, pracy) naturalnym środkiem przekazu stał się język migowy. Metoda migowa zwana także ideograficzną polega na porozumiewaniu się za pomocą umownych znaków migowych.). Według B. Szczepankowskiego język migowy jest to zespół środków stosowanych przez osoby niesłyszące w porozumiewaniu się pomiędzy sobą i osobami słyszącymi, obejmujący właściwe danym środowiskom słownictwo zbiór społecznie wytworzonych i obowiązujących znaków migowych oraz reguły określające ich użycie. 5 Język migowy jest uzupełniany mową palcową zwaną daktylografią. Obejmuje ona alfabet palcowy, znaki liczb, ułamków, znaki interpunkcyjne, którym odpowiada określony układ palców jednej lub obydwu dłoni. U. Eckert wyróżnia następujące metody porozumiewania się osób głuchych: metoda migowa, daktylografia, fonogesty, mowa kombinowana, metoda totalnej komunikacji, metoda ustna. Porozumiewanie się osób niesłyszących pomiędzy sobą i z osobami słyszącymi jest możliwe przy zastosowaniu większej liczby różnych środków komunikacji, chociaż nie wszystkie są dla nich jednakowo dostępne. Osoby niesłyszące często, bowiem nie mogą opanować w wystarczającym stopniu języka polskiego, natomiast wśród osób słyszących znajomość kodów manualnych jest rzadkością. Część możliwych środków porozumiewania powiązana jest z językiem narodowym, część z naturalnym językiem osób niesłyszących migowym, niektóre zaś można wywodzić się z obu językowych. 6 Porozumiewanie się w języku migowym pozwala osobom niesłyszącym na wyrażanie myśli, emocji, prowadzenie dyskusji, zdobywanie informacji, uczenie się. Jednak język migowy nie jest jedynym sposobem porozumiewania się osób z uszkodzonym słuchem. W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi dominują środki porozumiewania, które wywodzą się lub są bezpośrednio powiązane z językiem migowym. Należą do nich: - Znaki migowe ideograficzne w systemie migowym (klasyczny język migowy), - Znaki migowe daktylograficzne (alfabet palcowy i znaki liczb), przy czym alfabet palcowy pełni głównie funkcje pomocnicze i uzupełniające, 5 B. Szczepankowski, Komunikowanie się z osobami z uszkodzonym słuchem, Wydawnictwo Centrum Języka Migowego,Warszawa 2005, s B. Szczepankowski, Niesłyszący Głusi- Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP S.A, Warszawa 1999., s. 94.

9 - Mimika i pantomimika stanowiąca integralną część znaków migowych, - Gesty wtrącone, które nie są skodyfikowanymi znakami migowymi, ale je uzupełniają i ułatwiają całościowy odbiór wypowiedzi, - Elementy mowy dźwiękowej lub artykulacji, - Inne zachowania kinetyczne (środki niewerbalne pozawokalne, mowa ciała, parajęzyk). W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi a słyszącymi dominują środki komunikacji interpersonalnej, dla których bazą jest język narodowy. Zaliczamy do nich: - Język narodowy mówiony (głośna mowa), który łączy się z wykorzystywaniem resztek słuchu i odczytywaniem z ust, - Język narodowy artykułowany (wyraźna artykulacja bez użycia głosu) odbierany wyłącznie przez odczytywanie z ust, - Znaki migowe daktylograficzne (alfabet palcowy i znaki liczb), - Pismo, - Fonogesty (umowne układy rąk i palców wspomagające artykulację), - Znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie w systemie językowo - migowym pełnym (język migany z końcówkami), - Znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie w systemie językowo migowym użytkowym ( język migany bez końcówek lub z końcówkami stosowanymi wybiórczo), - Mimika i pantomimika stanowiąca integralną część znaków migowych, - Zachowania kinetyczne, które nie są konwencjonalnymi znakami migowymi (środki niewerbalne, mowa ciała, parajęzyk). 7 Osoby niesłyszące kulturowo używają głównie klasycznego języka migowego, który wspierany jest szczątkową mową oraz daktylografią. Bardzo duże znaczenie podczas przekazu ma mimika twarzy, często zachowania pantomimiczne, nawiązujące do treści rozmowy i jednocześnie ułatwiające percepcję. Ponadto wspierają się odczytywaniem z ruchu warg potocznie nazwane czytaniem z ust. Tak naprawdę chodzi o czytanie z ust i twarzy, gdyż cała twarz bierze udział w wymawianiu słów. 7 B Szczepankowski, B. Szczepankowski, Niesłyszący Głusi- Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP S.A, Warszawa 1999, s. 94.

10 Kształcenie zawodowe osób niesłyszących Historia kształcenia szkolnictwa dzieci niesłyszących w Polsce sięga 1817r., tj., kiedy powstał w Warszawie (w ówczesnym zaborze pruskim Instytut Głuchoniemych, założony przez Księdza Jakuba Falkowskiego. Następnie powstała szkoła w 1830r. w zaborze austriackim, we Lwowie galicyjski Zakład dla Głuchoniemych w Poznaniu w 1832r. utworzona została szkoła w zaborze pruskim - Królewski Zakład dla Głuchoniemych w Poznaniu (szkoła dla dzieci narodowości polskiej i niemieckiej) W1871r. utworzono szkołę w Bydgoszczy, która do czasu I Wojny Światowej była szkołą niemiecką. 8 Obecnie w Polsce kształcenie dzieci i młodzieży realizowane jest w przedszkolach, szkołach podstawowych, zawodowych, technikach i liceach o różnych profilach, także od niedawna na uczelniach wyższych. 9 Kształcenie dzieci i młodzieży niedosłyszącej może przebiegać w placówkach masowych, integracyjnych. Natomiast uczelnie wyższe nie są jeszcze do tego przygotowane. Natomiast w przypadku osób głuchoniemych najlepszym będzie kształcenie w placówkach specjalistycznych, do tego ściśle przystosowanych. Wybór szkoły masowej lub specjalnej szkoły zawodowej zależy przede wszystkim od stopnia niepełnosprawności. Dla lepszej rewalidacji społecznej najbardziej optymalna jest nauka w szkołach masowych. Niemniej jednak w przypadku młodzieży niewidomej i niedowidzącej, głuchej i niedosłyszącej lub dla uczniów z niepełnosprawnością narządu ruchu, zwłaszcza z powodu uszkodzenia rdzenia kręgowego, nauka zawodu w szkolnictwie masowym bywa wręcz niemożliwa. Dlatego też istnieje w Polsce wiele placówek kształcących uczniów z tymi wadami. Są to szkoły, które dostosowują treści i metody pracy do potrzeb edukacyjnych i możliwości rozwojowych uczniów. Poza dokumentacją medyczną zakwalifikowanie do tej formy kształcenia wymaga orzeczenia publicznej poradni psychologiczno - pedagogicznej. Kształcenie zawodowe osób niesłyszących sięga lat dwudziestych XIX wieku. Miało ono wówczas charakter wyłącznie przysposobienia do zawodu, ponieważ szkoły nie miały formalnego statusu placówki przygotowującej do zawodu. Jako pierwszy zawodu uczył wybitny teoretyk kształcenia niesłyszących Jan Siestrzyński w Instytucie Głuchoniemych w Warszawie, jednakże bez 8 P. Dąbrowski, Droga przez świat ciszy. Refleksje autobiograficzne, Polski Komitet Audiofonologii, Warszawa 2004, s Tamże, s. 22.

11 możliwości uzyskania kwalifikacji formalnych. Następnie J. Falkowski podjął się prowadzenia w Instytucie warsztatów rzemieślniczych. Pierwszym warsztatem był tokarski (1819r.), następne ślusarski, stolarski, potem w 1822r. bednarski, ciesielski, kołodziejski, introligatorski oraz szklarski. Ważnym faktem w historii kształcenia zawodowego w w/w instytucie było powstanie w 1871r. drukarni. W 1871r. ruszyły również trzy warsztaty zawodowe we Lwowie, dwa w Wiedniu, kilka w Instytucie paryskim, jednakże żaden z nich nie był tak dobrze zorganizowany, jak w Warszawie. W 1831r. powstała Rzemieślnicza Szkoła Niedzielna, która była pierwszą placówka zajmująca się dokształcaniem zawodowym osób niesłyszących. Dopiero w 1937 roku utworzono szkołę zawodową. Wówczas przekształcono prowadzone w Instytucie kursy zawodowe na Szkołę Zawodową Dokształcającą. Absolwenci tej szkoły zdawali egzamin czeladniczy. Rozwój kształcenia zawodowego niesłyszących tak naprawdę nabrał rozpędu po II wojnie światowej. W 1946r. powstała szkoła w Lublińcu, następnie w Wejherowie (1947r.), w Poznaniu (1948r.), Krakowie, Łodzi (1950r.), w Raciborzu i w Wrocławiu (1951r.), a w 1955r. w Przemyślu. Później powstały też w Żarach i Sławnie. Dziś jest ponad dwadzieścia zasadniczych szkół zawodowych. 1976r. stał się początkiem możliwości zdobycia średniego wykształcenia przez osoby z uszkodzonym słuchem. Pierwszym było liceum zawodowe w Warszawie, a następnie trzyletnie technikum zawodowe w Wejherowie. Dalej powstały kolejno w Krakowie, Przemyślu, Raciborzu, Łodzi, Bydgoszczy, Wrocławiu i Poznaniu. Jednakże różnorodność dostępnych zawodów dla niesłyszących po dziś dzień jest niewielka. Najczęściej są to krawiec - szwacz, kaletnik, dziewiarz, tkacz, ślusarz tokarz, stolarz, tapicer. Współcześnie pojawiły się też elektryk, elektromechanik, poligraf, technik mechanik, technik budowlany, monter układów elektronicznych. Niestety dzisiejsze czasy powodują, iż relacje między zapotrzebowaniem na rynku pracy, a ofertą kierunków kształcenia zawodowego są niewspółmierne. Obecnie dzięki możliwości zdobycia średniego wykształcenia oraz świadectwa dojrzałości przez osoby niesłyszące istnieje również możliwość podejmowania kształcenia na poziomie studiów wyższych. Uczniowi posiadającemu orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przewodniczący szkolnego zespołu egzaminacyjnego, w porozumieniu z okręgową komisją egzaminacyjną, powinien zapewnić warunki i formę przeprowadzenia sprawdzianu lub egzaminu odpowiednio do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów lub absolwentów, z uwzględnieniem rodzaju ich niepełnosprawności, w szczególności przez: - zminimalizowanie ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, wykorzystanie odpowiedniego sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych;

12 - odpowiednie przedłużenie czasu przewidzianego na przeprowadzenie sprawdzianu lub egzaminu. Tak więc dla absolwentów niesłyszących, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do egzaminu maturalnego z języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie i języka obcego nowożytnego, winny być przygotowane arkusze egzaminacyjne dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. W czasie przeprowadzania sprawdzianu lub egzaminów, należy zapewnić obecność specjalisty z zakresu danej niepełnosprawności, w szczególności: oligofrenopedagoga, surdopedagoga oraz tłumacza języka migowego, jeżeli jest to niezbędne dla uzyskania właściwego kontaktu z uczniem lub absolwentem niepełnosprawnym. Jednak mimo to obserwuje się mały odsetek osób głuchoniemych przystępujących do egzaminu maturalnego jest niewielki odsetek, a w konsekwencji ma wpływ na ilość osób niesłyszących podejmujących naukę na poziomie wyższym. Spowodowane jest to faktem, iż większość głuchych posługuje się gramatyką PJM (Polskim Językiem Migowym), czyli tzw. naturalnym językiem migowym, który ma odmienną gramatykę, co wpływa na trudności w komunikacji, trudności w poznawaniu nowych treści i tekstów, w ich rozumieniu. Osoby niesłyszące ciągle jednak napotykają ogromne bariery w realizacji swych marzeń o wyższych studiach. Nadal studia podejmują tylko najzdolniejsi spośród absolwentów szkół dla niesłyszących, bowiem mimo zrównania wymagań programowych w szkołach średnich dla niesłyszących ze szkołami masowymi zrealizować program w tym samym czasie, co młodzież słysząca, mogą tylko najlepsi. 10 Studenci słabosłyszący znajdują się w lepszej sytuacji niż studenci niesłyszący. Jednym z powodów jest fakt, iż osoby słabosłyszace umiejętności obserwacji wizualnej ruchów ust nadawcy przekazu słownego łączą odbiorem słuchowym, co gwarantuje dobry odbiór informacji tak ważny dla kształcenia wyższego. Studenci z uszkodzonym słuchem w stopniu lekkim i umiarkowanym często maja dobrze opanowane struktury językowe polszczyzny, a ich ewentualne trudności w kontaktowaniu się ze słyszącymi często zostały w pewien sposób opanowane w okresie nauki w szkole masowej na poziomie podstawowym i średnim. Natomiast zmagają się oni ze znacznym utrudnieniem percepcji głosu ludzkiego w wieloosobowych salach oraz aulach, gdzie dodatkowo prowadzone przez pozostałych studentów ciche rozmowy potęgują ten problem. W przypadku osób niesłyszących, posługujących się językiem migowym główną barierą jest komunikacja, która znacznie utrudnia ich sytuacje na uczelni. Wprawdzie jest możliwość obecnie skorzystania z usług 10 B. Szczepankowski, Niesłyszący Głusi- Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP S.A, Warszawa 1999, s. 242.

13 tłumacza języka migowego, jednak i tak wymaga to o wiele większego nakładu pracy, czasu niż w przypadku osób słyszących. Ponadto mogą pojawić się sytuacje, w których nawet obecność tłumacza języka migowego nie zagwarantuje skutecznego przekazania wiedzy oraz wyjaśnienia wątpliwości. W języku migowym brakuje, bowiem znaków określających słownictwo związane z specjalistycznymi dziedzinami nauki. Studenci, dla których język migowy jest macierzysty często mają trudności w korzystaniu z literatury naukowej. Powodem tego jest odmienność reguł gramatycznych w stosunku do języka polskiego stosowanego przez osoby słyszące. W celu wyrównania szans zaleca się organizowanie lektoratu języka polskiego dla niesłyszących studentów, co powinno ułatwić korzystanie z literatury. Innym znaczącym problem w tej grupie niepełnosprawnych jest przestarzały system kształcenia zawodowego, niedostosowany do realiów dzisiejszego rynku pracy. Bariery komunikacyjne sprawiają, że osoby z niepełnosprawnością słuchową mają ograniczone możliwości kształcenia w szkołach publicznych i są skazane na ofertę szkół specjalnych, które kształcą głównie w zawodach rzemieślniczych (najczęściej zawody gastronomiczne, krawiec, cukiernik, malarz, lakiernik, tapicer). W kształceniu zawodowym osób niesłyszących pomijane są posiadane przez nich i często bardzo dobrze rozwinięte umiejętności manualne, czy duża spostrzegawczość, a także nauka samodzielności funkcjonowania w sytuacjach zawodowych. Ponadto osoby z deficytami słuchu nielicznie podejmują się kształcenia wyższego. Wynika to z jednej strony z trudności organizacyjnych (wymagania wobec studentów niepełnosprawnych są porównywalne z wymaganiami wobec osób pełnosprawnych, problemy związane z ocenianiem wypowiedzi osób słyszących), z drugiej zaś z możliwości indywidualnych (brak odpowiedniego przygotowania na poziomie szkoły średniej). 11 Szkolnictwo specjalne nie zaspakaja zatem potrzeb i aspiracji młodzieży niesłyszącej, co w późniejszym okresie wpływa także na jakość ich życia. Poradnictwo zawodowe i zatrudnienie osób z uszkodzonym słuchem Poradnictwo zawodowe ma znaczącą rolę w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Od tego bowiem zależy pomyślny wybór i sukces zawodowy tej osoby. Wymagają one indywidualnego prowadzenia przez specjalistę, doradcę z poradni psychologiczno - pedagogicznej. Dążąc do standardów europejskich, w Polsce powstaje obecnie system poradnictwa zawodowego, który stan na dzień r.

14 powinien uwzględnić specyficzne potrzeby w tym zakresie osób z uszkodzonym słuchem. 12 Poradnictwo zawodowe osobom niesłyszącym polega na udzielaniu pomocy w wyborze kierunku kształcenia, a następnie doskonalenia zawodowego oraz zatrudnienia.. Proces ten winien rozpocząć się w ostatniej klasie szkoły podstawowej, a obecnie role ta przejęły gimnazja. Chodzi tu o dostarczenie jak najszerszej wiedzy o istniejących zawodach i stanowiskach pracy, a także wymaganiach zdrowotnych i niezbędnych kwalifikacjach. Niestety młodzież niesłysząca, która zamierza kontynuować naukę w szkołach licealnych czy zawodowych dla niesłyszących, z uwagi na ubogą listę oferowanych zawodów ma ograniczoną możliwość swobodnego wyboru. A przecież od wyboru optymalnej drogi zawodowej zależy często późniejsza kariera zawodowa człowieka. W tej sytuacji poradnictwo zawodowe w przypadku osób z uszkodzonym słuchem ma nadal bardzo ograniczone możliwości doradztwa wyboru zawodu. Z uwagi na powyższe koncentruje się ono na pomocy dorosłym osobom, które: - Nie mają wyuczonego zawodu, - Mają wyuczony zawód, lecz ze względu na długotrwałą przerwę w zatrudnieniu utracili praktycznie swoje umiejętności zawodowe, - Mają wyuczony zawód, lecz nie mogą w nim pracować ze względów zdrowotnych, - Mają wyuczony zawód, lecz nie lubią go i nie chcą w nim podejmować pracy. 13 Okazuje się, iż ta ostatnia grupa osób jest bardzo liczna. W kontekście historycznym w Polsce po II wojnie światowej zaczęto tworzyć spółdzielnie inwalidów. Była to specyficzna forma zatrudniania osób niepełnosprawnych. Średnio zatrudniano kilkaset pracowników, z czego często nawet kilkadziesiąt osób niesłyszących. Niektóre z nich zatrudniały wyłącznie osoby z uszkodzonym słuchem. Zatrudniano również tłumaczy języka migowego, co w dużym stopniu ułatwiało funkcjonowanie dużych spółdzielni. Z czasem spółdzielnie inwalidów zaczęły upadać. W ich miejsce tworzono małe zakłady pracy chronionej, które czasami zatrudniały tylko kilkadziesiąt osób niepełnosprawnych. Przy takiej liczbie pracowników nieopłacalne stało się zatrudnianie tłumacza języka migowego. Obecnie coraz częściej osoby niesłyszące podejmują prace w prywatnych firmach, które chętnie korzystają z ulg przyznawanych pracodawcom za tworzenie miejsc pracy przeznaczonych dla niepełnosprawnych, korzystając również z dotacji unijnych (co czyni coraz więcej zakładów) istnieje możliwość 12 B. Szczepankowski, Niesłyszący Głusi- Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP S.A, Warszawa 1999., s B. Szczepankowski, Niesłyszący Głusi- Głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSiP S.A, Warszawa 1999 s. 246.

15 odpłatnego korzystania z pomocy tłumacza języka migowego. Zresztą taką funkcję nadal pełnią pracownicy Polskiego pracujący w oddziałach terenowych. Jeżeli mówić o możliwości wyboru zawodu przez osoby niesłyszące oraz ich zatrudnienie teoretycznie jest bardzo duży wybór. Niewiele jest bowiem zawodów, które wymagają dobrego odbioru sygnału dźwiękowego, a którego nie można by w jakiś sposób skompensować. Istnieją jedynie dwa przepisy, które oficjalnie zakazują osobie niepełnosprawnej wykonywanie danego zawodu. Jednym z nich jest Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej oraz Zdrowia z 1953 roku, w którym napisane jest: Zabronione jest zatrudnianie przy transporcie ręcznym osób, których stan zdrowia nie pozwala na ten rodzaj pracy, a w szczególności osób głuchoniemych, o słabym zdrowiu, epileptyków, upośledzonych umysłowo, o poważnych schorzeniach serca oraz cierpiących na przepuklinę. 14 Drugi przepis zawarty jest w Rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 1995 roku, w którym czytamy: zabrania się dopuszczania do pracy osób o widoczny oznakach niedyspozycji fizycznej lub psychicznej oraz zgłaszających takie niedyspozycje. 15 (A. Barczyński, E. Frydrychewicz, 2005, s.19). Na ogół w przypadku osób głuchych (zwłaszcza dotkniętych obustronnym głębokim uszkodzeniem słuchu) przeciwwskazane są prace wymagające: ustnego porozumiewania się, słuchu przy obsłudze i kontroli maszyn o sygnalizacji dźwiękowej, prace na wysokościach, w ruchu ulicznym, prace wykonywane w pyle, słabym oświetleniu i otoczeniu narażającym organ wzroku, który w przypadku wad słuchu pełni funkcję podstawowego zmysłu orientacyjnego człowieka. Należy tutaj wspomnieć o możliwości wystąpieniu u osoby niesłyszącej dwóch zasadniczych problemów powiązanych z uszkodzeniem słuchu istotnych dla bezpiecznego zatrudnienia: - pierwszy z nich to nadwrażliwość na hałas, która może współwystępować przy niektórych uszkodzeniach ucha środkowego. Granica bólu dla zdrowego ucha to 120 db, natomiast u osób z podwyższona wrażliwością na hałas może wynosić db. Lekarz laryngolog przy pomocy audiometru jest w stanie zdiagnozować obecność tej dysfunkcji poprzez określenie progu bólu. Osoby takie powinny być zatrudniane na stanowisku pracy, na którym poziom hałasu nie przekracza db. 14 A. Barczyński, E. Frydrychewicz, Bariery w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, KIG - R Warszawa 2005, s A. Barczyński, E. Frydrychewicz, Bariery w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, KIG - R Warszawa 2005, s. 19.

16 - drugim problemem mogą być zaburzenia równowagi. Spowodowane są one uszkodzeniem ucha wewnętrznego i charakteryzują się trudnością w utrzymaniu pozycji pionowej w ciemności lub słabym oświetleniu. Zaburzenia równowagi zdiagnozować może lekarz laryngolog lub neurolog na drodze badań nystagmograficznych. Osoby cierpiące na to schorzenie to około 10 % osób niesłyszących. Nie powinny one pracować na stanowisku, na którym nagła utrata równowagi może stworzyć sytuację zagrażająca zdrowiu lub życiu zarówno jej samej, jaki i współpracowników. Również praca, w której występuje sygnalizacja lub kontrola dźwiękowa może być wykonywana przez osobę niesłyszącą. Należy wówczas zainstalować dodatkową sygnalizację świetlną, która w większości przypadków nie wymaga dużych nakładów finansowych. Natomiast bieżące informacje, komunikaty i ogłoszenia mogą być umieszczane na tablicach informacyjnych, dzięki czemu niesłyszący pracownicy będą mieć do nich ułatwiony dostęp. Tak więc upośledzenie słuchu jest przeciwwskazaniem do zawodów, gdzie występują stałe kontakty z innymi ludźmi, usługowych i do pracy w hałasie (niebezpieczeństwo pogłębienia się istniejącego defektu), np. w przemyśle maszynowym, metalurgicznym, włókienniczym, w pracach na wysokości, rusztowaniach i wzniesieniach. Jeżeli mówić o przełamaniu bariery komunikacyjnej to ułatwieniem w nawiązaniu kontaktu pracowników niesłyszących z słyszącymi zapewni kurs języka migowego, który dodatkowo zapozna osoby słyszące ze specyfiką niesprawnego słuchu. Kursy takie oferuje Polski Związek Głuchych na terenie całego kraju. W śród osób niesłyszących w wieku produkcyjnym można wyróżnić trzy grupy: - osoby ogłuchłe stosunkowo nieliczna grupa, zazwyczaj posługująca się mową dźwiękową, której stosunkowo łatwo jest zaadoptować się w środowisku osób słyszących - absolwenci szkół niesłyszących stanowią najliczniejszą grupę. Podstawowym środkiem porozumiewania ich jest język migowy, chociaż wielu z nich ma w miarę dobrze opanowaną mowę dźwiękową. Jednak z uwagi na specyficzną gramatykę języka migowego jest ona często niezrozumiała dla osób słyszących. Tymczasem osoby te w większości spełniają normę intelektualną z dużymi możliwościami doskonalenia zawodowego, jednak z wykorzystaniem języka migowego. Sukcesy tych osób w dużej mierze zależą od życzliwości otoczenia, oraz od faktu, czy w zakładzie pracy będzie osoba znająca język migowy - osoby niesłyszące nie posiadające ukończonej szkoły średniej lub zawodowej, których proces kształcenia został zatrzymany w wyniku ograniczeń intelektualnych, innej sprzężonej niepełnosprawności lub warunków środowiskowych osoby te dzięki stworzeniu możliwości

17 kształcenia, doskonalenia zawodowego, przy jednoczesnym współudziale innych osób, np.: tłumacza języka migowego mają możliwość po pewnym czasie osiągnąć poziom przygotowania zawodowego. Jednak ich adaptacja społeczna jest uzależniona od środowiska, w którym przebywają. DLACZEGO GŁUCHEJ OSOBIE JEST TRUDNO ZNALEŹĆ PRACĘ? Można wyróżnić dwa rodzaje problemów mających wpływ na zatrudnienie osoby z dysfunkcją słuchu. Pierwszy wiąże się z konsekwencją, jaką niesie ze sobą głuchota dla osób jej doświadczających, tj.: - słaba znajomość języka polskiego, a zwłaszcza jej struktur gramatycznych oraz mały zasób słownictwa, niemożność korzystania z mowy werbalnej fonicznej, - niedostateczny poziom wykształcenia - wykształcenie w zawodach, na które nie ma popytu na rynku pracy, - niski poziom kapitału społecznego - fakt, że osoby głuche utrzymują kontakty w głównej mierze w swoim środowisku, tj. innych osób głuchych ma negatywny wpływ na ilość znajomości pozarodzinnych, czyli takich, które mogłyby przynieść im korzyści na drodze rozwoju zawodowego. - przywiązanie osób głuchoniemych do wsparcia - korzystania z systemu pomocy społecznej, ZUS. Drugi rodzaj bariery w zatrudnieniu osób niesłyszących tkwi w pracodawcy i wiąże się z: - niską świadomością funkcjonowania osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy wynikającą z ograniczonej wiedzy na temat określonej niepełnosprawności - głuchoty, a w związku z tym stereotypowe wyobrażenia na jej temat (np.: postrzeganie wszystkich osób niepełnosprawnych, jako osób o niskich kwalifikacjach), - trudnością w komunikacji: np. nieznajomość języka migowego oraz podstawowych zasad komunikacji skutkuje często nieuwzględnianiem kandydatury osoby głuchej w procesie rekrutacyjnym, odmową umówienia na rozmowę kwalifikacyjną z chwilą uzyskania informacji o głuchocie, - niską znajomością regulacji prawnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywania stanowiska pracy do potrzeb osoby niesłyszącej i wynikający stąd lęk o

18 bezpieczeństwo, a także z brakiem wsparcia konsultacyjno merytorycznego w zakresie sposobu dostosowywania stanowiska pracy, - chęcią posiadania zdrowego niepełnosprawnego - pracodawcy preferują zatrudnianie osób jedynie formalnie niepełnosprawnych, które mogą być samodzielnymi szeroko wyspecjalizowanymi pracownikami, - nieświadomością o potencjalnych korzyściach wypływających z zatrudniania osoby głuchej, - faktem, iż polskie regulacje prawne w zakresie dopuszczania pracowników do danego stanowiska pracy uzależniają wydanie pozwolenia przez lekarza medycyny pracy od sposobu, w jaki pracodawca opisze stanowisko pracy, co powoduje całkowite uzależnienie zatrudniania osób niepełnosprawnych od pozytywnego nastawienia pracodawcy. Uszkodzenie słuchu i jego społeczne konsekwencje. Wada słuchu, to taki rodzaj dysfunkcji, który, mimo, iż jest najmniej widoczny, to daje szereg skutków wyjątkowo niekorzystnie wpływających na ogólny rozwój jednostki. Słuch pełni ogromną rolę w procesie zdobywania wiedzy, informacji, odgrywa istotną rolę w procesie nauki i rozwoju mowy. Ponadto: - Słuch przekazuje bodźce ze wszystkich kierunków, przekazuje je stale, zapewniając tym samym ciągły dopływ informacji; - Za pośrednictwem słuchu człowiek pozostaje w ciągłym kontakcie z otaczającą go przestrzenią; - Wrażenia akustyczne mogą sterować odbiorem wrażeń wzrokowych. - Bodźce słuchowe działają stymulująco dzięki stałemu pobudzaniu ciekawości, uwagi. Wrażenie słuchowe może być też zapowiedzią nadchodzącego wydarzenia. Sytuacja społeczna osób z częściowym uszkodzeniem słuchu, których mowa dźwiękowa rozwija się w zasadzie w sposób spontaniczny, chociaż czasem wymaga także profesjonalnej pomocy, jest korzystniejsza dla integracji społecznej ze środowiskiem osób słyszących. Jest to możliwe ze względu na kontakt językowy, także mniejsze problemy wynikające z niepełnosprawności, jakie osoby te napotykają w życiu. 16 Znacznie bardziej złożona jest sytuacja 16 B Szczepankowski, Niesłyszący Głusi, op. cit., s. 12.

19 społeczna osób związanych wspólnotą językową opartą na języku migowym, zwanych niesłyszącymi, głuchymi bądź głuchoniemymi. 17 Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym lub głębokim, równoznaczne z praktyczną głuchotą, mające charakter prelingwalny lub perlingwalny, więc istniejące od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, wywiera bardzo znaczny wpływ na możliwości rozwojowe dziecka z taką niepełnosprawnością. Zaburzenia i ograniczenia funkcjonowania narządu słuchu zmniejszają liczbę bodźców docierających do kory mózgowej. Odcięcie lub znaczne ograniczenie dopływu bodźców dźwiękowych ma niewątpliwie wpływ na prawidłowość reakcji człowieka w określonych warunkach. Bezpośrednią konsekwencją tego stanu jest zmniejszenie skuteczności i precyzji dostosowania organizmu do warunków otoczenia, a także ograniczenie możliwości rozwojowych. 18 Ma to duże znaczenie dla poziomu osiągnięć szkolnych dziecka, gdyż niedosłuch ogranicza (w różnym stopniu) percepcję informacji przekazywanych przez nauczyciela oraz inne osoby uczestniczące w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Uszkodzenie słuchu ma również wpływ na prawidłowość czynności odruchowych człowieka w określonych sytuacjach, warunkach. Osoba z taką dysfunkcją rekompensuje sobie skutki niesprawności słuchowej efektywniejszym wykorzystywaniem pozostałych sprawnych zmysłów. Osoby z głęboko uszkodzonym słuchem wykorzystują zatem percepcje dotykowowibracyjną dla lepszego odbioru bodźców płynących z otoczenia. Ponadto wysoka spostrzegawczość wzrokowa ostrzega przed potencjalnym niebezpieczeństwem. Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym lub głębokim bardzo często zaburza naturalny rozwój mowy. Mowa zaś spełnia ogromną rolę w życiu człowieka. Dzięki niej nawiązujemy kontakty z innymi osobami, przekazujemy informacje i je zdobywamy. Osoby słyszące posługują się w tym celu mową dźwiękową. W przypadku osób z uszkodzonym słuchem mamy do czynienia z kilkoma możliwościami komunikacji: - Mową werbalną nie zawsze zrozumiałą dla osób słyszących, - Migami językiem migowym, - Jednym i drugim kodem językowym jednocześnie. - Wzrokową percepcją mowy odczytywanie z ust. Wczesna utrata słuchu często uniemożliwia naturalny rozwój mowy. W związku z tym możliwość ukształtowanie chociażby podstawowej mowy choćby w stopniu podstawowym wymaga od samej osoby niesłyszącej, jej rodziców, pedagogów oraz logopedów ogromnego nakładu pracy, 17 Tamże, s Tamże, s. 78.

20 długich, żmudnych zabiegów rewalidacyjnych. Mimo wielu wysiłków mowa osoby niesłyszącej będzie miała charakterystyczne cechy zdradzające upośledzenie słuchu. Artykulacja osób z dysfunkcja słuchu jest bowiem zniekształcona pod względem fonicznym i często niezrozumiała dla osób słyszących. Według B. Szczepankowskiego do charakterystycznych cech wskazujących na upośledzenie słuchu należą: - nieprawidłowy dla mowy oddech - krótki i nieekonomiczny, - zbyt niski lub za wysoki głos, - nietypowa barwa głosu (chrapliwy, piskliwy itp.), - za cicha lub za głośna mowa lub zmienność natężenia głosu, - mowa zbyt powolna, rzadziej zbyt szybka, - zniekształcanie głosek przednio- i środkowojęzykowych - głoski ż, cz, dż, c, dz, dź zastępowane są jedną głoską s lub ś, - spółgłoski s i ć wymawiane, jako t ts lub tys, - spółgłoski s i c zastępowane, - wyżej wymienione głoski mogą też być zniekształcone w stopniu niemożliwym do zidentyfikowania ich słuchem, - zanikanie wyżej wymienionych głosek, - mylenie dźwięczności i bezdźwięczności głosek, - w artykulacji samogłosek częsta wzajemna wymienność a i e, o i e oraz y i i, - zaburzenia systemu semantycznego, - posługiwanie się wyłącznie zdaniami prostymi, - posługiwanie się zdaniami niezgodnymi z gramatyka języka polskiego, - błędne używanie końcówek, - brak lub błędna intonacja oraz akcent. Do tego dochodzi ubogi słownik i słaba znajomość reguł gramatycznych. Osoby głuche, zwłaszcza od urodzenia nie mają świadomości dźwięków, które ich otaczają, ale i również dżwięku, jaki mogą wydać za pomocą własnych ust czy krtani. Nie słysząc słów do nich kierowanych, ani tych, które sami wypowiadają nie mają możliwości rozwijania się środka komunikacji, jakim jest mowa werbalna. Nie mogą więc nawiązywać kontaktu opartego na mówieniu i słuchaniu. Ta poważna konsekwencja głuchoty powoduje trudności w nauczeniu się języka, którego się nie słyszy, trudności ze zrozumieniem go i posługiwaniem się nim. Natomiast język migowy jest kodem, którego bardzo często nie znają osoby słyszące (niejednokrotnie dotyczy

21 to również najbliższej rodziny dziecka - osoby z wadą słuchu). W efekcie osoby z zaburzonym słuchem nie mogą wykorzystywać go w komunikacji z osobami słyszącymi. Niesłyszący w obawie o narażenie się na zignorowanie, czy złe podejście przez swoich słyszących rozmówców, unikają z nimi kontaktów. Konsekwencją jest zaburzony proces rozwoju społecznego i socjalizacji niesłyszących, a w ostateczności może prowadzić do wyizolowania ze społeczeństwa. Niestety najczęściej problem ten postrzegany jest, jako problem samych niesłyszących. Dopiero bezpośredni kontakt osoby słyszącej z osobami głuchymi pokazuje, że jest to problem, który działa w dwie strony. Dotyka więc nie tylko osoby z dysfunkcją słuchu, ale także jego rozmówcę. Jeśli mój rozmówca nie słyszy, to ja także nie umiem mówić w taki sposób, żeby mój rozmówca rozumiał W kontakcie z osobą niesłyszącą staję się niejako współuczestnikiem jej niepełnosprawności. To powoduje zwykle poczucie dyskomfortu. Niedogodność tę odczuwa zarówno osoba niesłysząca, jak i jej rozmówca. Ona sprawia też, że często unikamy wzajemnych kontaktów, aby nie sprawiać sobie trudności i przykrości. 19 Funkcjonuje szereg uprzedzeń dotyczących zdolności językowych ludzi głuchych. Uważa się na przykład, że ludzie głusi myślą w większym stopniu w kategoriach konkretów i rozumieją mniej niż słyszący. Jednak wydaje się, że wiele z spośród tych uprzedzeń wynika z różnych skomplikowanych uwarunkowań pojawiających się w procesie ich rozwoju oraz odmiennego niż u osób słyszących sposobu nabywania i kształtowania się języka. 20 Mówiąc o konsekwencjach uszkodzeń słuchu istotne jest, aby zwrócić uwagę na bardzo ważny fakt, iż nie udowodniono, aby upośledzenie słuchu miało wpływ na poziomem inteligencji. Wszystkie osoby z wada słuchu, zarówno niedosłyszący jak i głusi są to osoby w pełni sprawne intelektualnie (za wyjątkiem osób, które dodatkowo obciążone są schorzeniami o podłożu umysłowym). Wszystkie możliwości intelektualne są na tym samym poziomie, jak u osób słyszących. Problem jedynie stanowi wyrażanie, rozwijanie lub kształtowanie inteligencji. Niestety w odległej przeszłości wiele osób, które od urodzenia obciążone były głębokim niedosłuchem głuchotą uznano za niedorozwinięte, upośledzone umysłowo. Pozbawieni, bowiem możliwości kontaktu, odcięci od dopływu informacji, możliwości wymiany myśli, opinii zostawali uznawani za osoby, które nie posiadają pewnych zdolności intelektualnych. 21 Nic bardziej mylnego, tak na prawdę są to osoby pełnosprawne intelektualnie, które maja jedynie utrudnioną możliwość wyrażania swoich myśli. Natomiast występuje tendencja do późniejszego osiągnięcia dojrzałości społecznej u osób głuchych niż jak ma to miejsce w przypadku słyszących. Warto jednak zaznaczyć, iż osoby głuche, których rodzice także 19 Pod red. J. Kobosko, Młodzież głucha i słabosłysząca, op. cit., s Tamże, s M. L. Bargues, Źle słyszę, op. cit., s. 55.

22 są głusi posiadają wyższy poziom dojrzałości społecznej. Rzadziej także niż u niesłyszących dzieci słyszących rodziców występują zaburzenia w zachowaniu o charakterze psychologicznym i społecznym. Niesłyszące dzieci słyszących rodziców maja z reguły utrudniony kontakt z rodziną (z wyjątkiem tych, których rodzice posługują się językiem migowym). Uczucie niezrozumienia oraz trudność w sygnalizowaniu własnych potrzeb może prowadzić do frustracji, agresji czy wycofania. Sytuacja ludzi z uszkodzonym słuchem w społeczeństwie zależy więc w dużej mierze od tego w jaki sposób osoby słyszące potrafią porozumieć się z nimi i jak radzą sobie dyskomfortem w tych kontaktach. Zatem najważniejszym chyba wymiarem uszkodzenia słuchu jest aspekt społeczny, który określa, na ile zmiany somatyczne rzutują na społeczne funkcjonowanie człowieka oraz jakie miejsce i jaką rolę pełni w społeczeństwie osoba. Wypełnianie roli to realizowanie zadań w określonych sytuacjach społecznych, w tym współdziałanie z innymi. 22 Mając na uwadze ten aspekt i obserwując osoby z uszkodzonym słuchem, które posługują się językiem migowym, to nie trudno dostrzec, że są to ludzie żyjący w małych grupach i tworzący dosyć hermetyczne społeczności. Przynależność do nich jest uwarunkowana znajomością języka. Nie można jednak pominąć faktu, że niesłyszący, żyjąc w swoich grupach, są zdolni do wykonywania czynności życia codziennego, mogą swobodnie poruszać się i doskonale orientować w otoczeniu, pracują zawodowo i zwykle są niezależni materialnie. 23 Tak więc głusi posługujący się językiem migowym preferuję środowisko niesłyszących, które daje im dużą satysfakcję ze swobodnych kontaktów. Natomiast wśród słyszących często czują się niezrozumiali oraz upośledzeni, jednym słowem gorsi. To powoduje, że odczuwają stres związany z trudnościami w komunikowaniu się i pełnieniu ról społecznych. Na taką sytuację często wpływ ma społeczny odbiór osób z uszkodzonym słuchem, u którego podstaw leżą stereotypy myślowe i mity dotyczące głuchych i głuchoniemych. Uszkodzenie słuchu to ten typ niepełnosprawności, który jest mało widoczny, a przez to nieznany szerszej społeczności. Tak naprawdę zaobserwować można jedynie wtedy, gdy osoba nosi aparat słuchowy, bądź zauważymy osoby rozmawiające w języku migowym. W rezultacie problem pojawia się dopiero w momencie próby nawiązania bezpośredniego kontaktu. Sytuacja taka często powoduje konsternację u osoby nawiązującej kontakt, a nie rzadko wycofanie. Obawa spowodowana niewiedzą, jak zachować się w takiej sytuacji przyczynia się do powstawania uproszczonych i nie prawdziwych ocen, a zatem sprzyja powstawaniu mitów społecznych. 22 U. Bartnikowska: Małżeństwa mieszane (osoby z uszkodzonym słuchem osoba słysząca), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s Tamże., s. 22.