Badania efektywności przeciwutleniaczy oraz spadku zawartości tokoferoli w układach modelowych w testach utleniania tłuszczów

Transkrypt

1 Tom XXV ROŚLINY OLEISTE 2004 Małgorzata Nogala-Kałucka, Eleonora Lampart-Szczapa, Józef Korczak, Katarzyna Pacyńska, Aleksander Siger Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Katedra Biochemii i Analizy Żywności, Katedra Technologii Żywności Badania efektywności przeciwutleniaczy oraz spadku zawartości tokoferoli w układach modelowych w testach utleniania tłuszczów The study of the antioxidants efficiency and the loss of the tocopherol content in model systems during fat oxidation tests Słowa kluczowe: olej rzepakowy, triacyloglicerole, tokoferole, ekstrakt z liści rozmarynu, DPPH + Testowano efektywność natywnych przeciwutleniaczy tokoferoli i ekstraktu etanolowego otrzymanego z liści rozmarynu. Substratem tłuszczowym w układach modelowych były wyizolowane triacyloglicerole oleju rzepakowego. Próby zawierały tokoferole (alfa-, gamma- i delta-), mieszaninę tokoferoli i BHT w stężeniu 0,01% (w/w), ekstrakt z rozmarynu w ilości 0,05% (w/w). Próby przechowywano w 4, 20 i 60 o C, a oznaczano w nich liczbę nadtlenkową, rozkład tokoferoli (HPLC) oraz efektywność usuwania rodników (DPPH + ). W badanych układach modelowych stwierdzono różną aktywność przeciwutleniającą, zależną od dodanego przeciwutleniacza i temperatury testu. Najwyższą aktywność przeciwutleniającą określono dla układu z 0,05% dodatkiem ekstraktu z liści rozmarynu, natomiast rozkład tokoferoli zależał od dodanego homologu. Key words: rapeseed oil, triacylglicerols, tocopherols, rosemary leaf extract, DPPH + Efficiency of natural antioxidants tocopherols and rosemary leaf extract was investigated in the present study. Substrates in our model systems were triacylglycerols isolated from rapeseed oil deprived of any antioxidant substances that are present in rapeseed oil. Samples of individual antioxidants alpha-, gamma- and delta-tocopherols and the mixture of these homologues and butylated hydroxytoluene (BHT) were added to the substrate as 0.01% w/w. Ethanolic extract of rosemary leaves was added in the quantity of 0.05% w/w. Samples were stored at the temperature of 4, 20 and 60 o C on Petri dishes in darkness. Before and during the test Lea number (PN-ISO 3960), tocopherol contents, using high performance liquid chromatography (HPLC), and scavenging of 1,1-diphenyl-2- picryhydrazyl (DPPH + ) free radicals were measured. It was stated that antioxidant activity in model systems depended on the type of the antioxidant and the temperature of the tested samples. The highest antioxidation efficiency was demonstrated by triacylglycerols with 0.05% addition of the rosemary leaf extract. Decomposition of tocopherols depended on the added tocopherol homologue. Majority of the added tocopherols decomposed at 60 C, and the smallest loss was noted at 4 C, with the Lea number being unchanged. In the biggest amount and the fastest to decay was alpha-tocopherol and the smallest and the slowest decomposition was observed for delta-tocopherol. It was observed that during autoxidation the homologous tocopherols displayed various activity in quenching the DPPH free radicals depending on the temperature at which the test was being carried

2 252 Małgorzata Nogala-Kałucka... out. At 4 o C gamma-t was more efficient than delta-t and tocopherol mixture, at 20 o C the activity of gamma-t was equal to that of delta-t, and at 60 o C gamma-t, delta-t and their mixture were quenching about the same amount of the DPPH + radicals. The least efficient homologue was alpha-t. Synthetic BHT used for the sake of the comparison was a less efficient antioxidant than the rosemary leaf extract added to the rapeseed triacylglycerols, but its capacity of quenching free radicals was greater than that of tested tocopherols. Wstęp Proces autooksydacji triacylogliceroli wpływa na obniżenie wartości odżywczej olejów roślinnych poprzez utlenianie i rozkład obecnych związków biologicznie czynnych, do których należą przede wszystkim tokoferole związki witamino-e aktywne i fitosterole (Stuchlik i Zak 2002, Moreau i in. 2002). Dodatkowo utlenianie indukuje powstawanie wolnych rodników, które w organizmie człowieka biorą udział m.in. w procesie kancerogenezy, mutagenezy oraz starzenia się (Goffman i Möllers 2000). Producenci żywności chronią swoje wyroby przez dodatek naturalnych lub syntetycznych przeciwutleniaczy. Jednak by ochrona była skuteczna, produkty tłuszczowe powinny być przechowywane w niskich temperaturach, bez dostępu światła i przy wyeliminowanej lub ograniczonej dostępności tlenu (Hras i in. 2000, Nogala-Kałucka i Gogolewski 1994). W przemyśle tłuszczowym stosuje się dodatek naturalnych antyoksydantów do olejów rafinowanych i margaryn, głównie w postaci alfa-tokoferolu homologu o najwyższej aktywności biologicznej wśród tokochromanoli (Bramley i in. 2000). Dietetycy i klinicyści zainteresowani są przeciwutleniaczami z uwagi na ich ochronną rolę, jaką pełnią w organizmie człowieka. Proces utleniania tłuszczów w znaczący sposób przyczynia się do rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego, może także powodować uszkodzenia w białkach i DNA. Tworzące się nadtlenki wpływają na pogorszenie stabilności błon komórkowych, zmniejszając ich płynność czy dezaktywując enzymy membran (Aruoma 1998). Ostatnio uwagę przyciągają naturalne antyoksydanty zawarte w surowcach pochodzenia roślinnego, do których należy wiele związków zaliczanych do polifenoli (Korczak i in. 1998, Szukalska 1999, Ball 2001, Schwarz i in. 2001). Publikowane rezultaty badań sugerują, że związki te dostarczane z dietą wpływają m.in. na prawidłowe biologiczne funkcje komórek hamując zachodzące w nich reakcje rodnikowe (Da Porto i in. 2000). Odporność tłuszczów na utlenianie określa się na podstawie różnego rodzaju testów stabilności, zwracając uwagę na inną kinetykę reakcji zależną od stężenia stosowanego antyoksydanta i warunków przeprowadzanego testu. Czynnikami powodującymi przyspieszenie tego procesu są temperatura i napowietrzanie, często

3 Badania efektywności przeciwutleniaczy stosowane w instrumentalnych testach badania stabilności oksydatywnej tłuszczów (Haseuhuett i Wan 1992). Tokoferole chronią polienowe kwasy tłuszczowe (PUFA) w organizmach roślinnych i zwierzęcych przed procesami oksydacyjnymi. Przeciwutleniacze uczestniczą w różnego typu reakcjach biochemicznych i biofizycznych włączając usuwanie aktywnych form tlenu i wolnych rodników poprzez przerywanie łańcuchowej reakcji utleniania lipidów (Kamal-Eldin i Andersson 1997, Aruoma 1998). Alfa- i gamma-tokoferol są najbardziej rozpowszechnionymi naturalnymi przeciwutleniaczami w tłuszczach roślinnych. Ich działanie przeciwutleniające polega na oddawaniu atomu wodoru z grupy hydroksylowej na rzecz rodnika nadtlenkowego (LOO ): LOO + TOH LOOH + TO Rodniki tokoferoksylowe (TO ) mają niższą aktywność i słabiej rozprzestrzeniają się w tłuszczu. Reagują one z rodnikiem nadtlenkowym lub z drugim rodnikiem tokoferoksylowym tworząc bardziej stabilne produkty: TO + LOO bardziej stabilny produkt TO + TO bardziej stabilny produkt (Lampi i in. 1999). Działanie tokoferoli jako naturalnych przeciwutleniaczy jest ściśle związane z ich zawartością w tłuszczu i koreluje z ich stężeniem do pewnej granicy, powyżej której mogą przyspieszać proces utleniania. Przykładowo alfa-tokoferol w stężeniu większym niż 0,01% wykazuje prooksydacyjne działanie podczas wczesnego procesu autooksydacji smalcu (Marinova i Yanishlieva 1992) i oleju z oliwek (Blekas i in. 1995). Olej rzepakowy jest najczęściej stosowanym surowcem do produkcji szerokiego asortymentu tłuszczów roślinnych w Polsce. Wysoka zawartość polienowych kwasów tłuszczowych i homologicznych tokoferoli decyduje o jego odpowiedniej wartości odżywczej i uzasadnia jego prozdrowotne właściwości w żywieniu ludzi. W przedstawionej pracy zbadano efektywność działania naturalnych przeciwutleniaczy alfa-, gamma-, delta-tokoferolu, mieszaniny tokoferoli, ekstraktu z liści rozmarynu oraz butylohydroksytoluenu (BHT) w układzie z triacyloglicerolami wyizolowanymi z oleju rzepakowego. Oznaczono także rozpad ilościowy tokoferoli oraz różnice w usuwaniu wolnych rodników 1,1-difenylo-2-pikrylohydrazylowych (DPPH + ) w zależności od temperatury testowanych prób.

4 254 Małgorzata Nogala-Kałucka... Materiał i metody badań Materiałem do badań były triacyloglicerole wyizolowane z oleju rzepakowego według procedury podanej przez Marinową i Yanishlievą (1992). Olej rzepakowy Kujawski był wyprodukowany w Zakładach Przemysłu Tłuszczowego w Kruszwicy. Do badań używano standardy alfa-, gamma- i delta-tokoferoli firmy Merck (Darmstadt, Germany); mieszaninę tokoferoli otrzymano z Eisai Ltd Co. (Tokyo, Japan) o następującym składzie tokoferoli: alfa- 9,78 mg/100 mg; gamma- 20,70 mg/100 mg oraz delta- 24,30 mg/100 mg. Do oznaczeń rodnikowych stosowano 1,1-difenylo-2-pikrylohydrazyl (DPPH + ) z firmy Sigma Chemical Co. (St. Louis, USA). Układy modelowe tworzyły wyodrębnione triacyloglicerole, do których dodawano homologiczne tokoferole: alfa-, gamma- i delta- oraz mieszaninę tokoferoli w ilości 0,01% (w/w). W celach porównawczych zastosowano dodatek syntetycznego butylohydroksytoluenu (BHT Merck Darmstadt, Germany) w takiej samej ilości. Ekstrakt etanolowy z liści rozmarynu dodawano do triacylogliceroli w ilości 0,05% (w/w). Przygotowane układy modelowe przechowywano na płytkach Petriego (grubość warstwy mm) bez dostępu światła, w temperaturze 4, 20 i 60 o C. W próbach oznaczano liczbę nadtlenkową zgodnie z PN-ISO W próbach utrzymywanych w temperaturze 60 o C liczbę nadtlenkową t oznaczano codziennie, natomiast dla temperatur 20 i 4 o C co 3 dni. Aktywność przeciwutleniającą badanych związków określano za pomocą współczynnika ochronnego (Wo) t Wo = t k gdzie: t okres indukcyjny próby z dodatkiem przeciwutleniacza [dni], t k okres indukcyjny próby kontrolnej [dni]. Oznaczenia tokoferoli wykonano wg metody podanej przez Gogolewskiego i in. (2000) Stężenie tokoferoli obliczano z uprzednio wyznaczonej krzywej kalibracji dla tych związków. Przed przeprowadzeniem testów utleniania i w trakcie doświadczenia w badanych układach modelowych oznaczano zdolność usuwania wolnych rodników DPPH + zgodnie z metodą opisaną przez Espina i in. (2000). Otrzymane wyniki analizowano statystycznie wykorzystując analizę wariancji jednoczynnikowej test post-hoc Tuckey a, w programie Statistica 6.0 StatSoft.

5 Badania efektywności przeciwutleniaczy Wyniki i ich omówienie Analizując uzyskane rezultaty w układach modelowych z pojedynczymi przeciwutleniaczami (rys. 1) stwierdzono, że w temperaturze 60 o C najlepszymi właściwościami przeciwutleniającymi charakteryzował się ekstrakt z rozmarynu, którego współczynnik ochronny (Wo = 6,8) był trzykrotnie wyższy niż dla pozostałych antyoksydantów. Najsłabsze właściwości antyoksydacyjne wykazywały w tych warunkach alfa- i gamma-tokoferole oraz mieszanina tokoferoli (Wo = 1,2). Podobne tendencje, ale o znacznie słabszej aktywności dla poszczególnych homologów i ekstraktu z rozmarynu, wykazały doświadczenia w temperaturach 4 i 20 o C. We wszystkich analizowanych próbach ekstrakt z liści rozmarynu skuteczniej chronił triacyloglicerole oleju rzepakowego przed utlenianiem niż dodane homologi tokoferoli, mieszanina tokoferoli, jak również BHT. o Współczynnik ochrony Protection factor Rys. 1. Współczynniki ochronne dla triacylogliceroli wyizolowanych z oleju rzepakowego z dodatkiem przeciwutleniaczy (testowane w 4, 20, 60 o C) Protection factors for triacylglycerols isolated from rapeseed oil with antioxidants added (tested at 4, 20, 60 o C) Porównując próby z dodatkiem pojedynczych tokoferoli najskuteczniejszym antyoksydantem okazał się delta-tokoferol w temperaturze 20 i 60 o C (Wo = 1,6 oraz Wo = 1,17), natomiast gamma-tokoferol (Wo = 1,18) posiadał najlepsze właściwości w 4 o C. Najsłabszymi właściwościami przeciwutleniającymi w badanych układach modelowych charakteryzował się alfa-tokoferol niezależnie od temperatury prowadzenia testu. Podobne rezultaty uzyskała Lampi i in. (1999) badając antyoksydacyjne właściwości alfa- i gamma-tokoferolu w czasie utleniania triacylogliceroli oleju rzepakowego w temperaturze 40 o C. Stwierdzono, że zarówno

6 256 Małgorzata Nogala-Kałucka... alfa-, jak i gamma-tokoferol skutecznie hamowały utlenianie triacylogliceroli oleju rzepakowego. W stężeniach powyżej 100 µg/g, następował względny przyrost formowania się hydronadtlenków równolegle do zużywania się alfa-tokoferolu, czego nie stwierdzono dla homologu gamma. Gamma-tokoferol był bardziej efektywnym przeciwutleniaczem w stężeniu 0,01% (w/w). Również Fuster i in. (1998) stwierdzili lepsze właściwości antyoksydacyjne gamma- niż alfa-tokoferolu w stosunku do triacylogliceroli izolowanych z oleju słonecznikowego. Stwierdzono statystycznie istotne różnice (rys. 2a 2c) w dezaktywacji rodników DPPH + między próbą kontrolną a próbami z dodatkiem antyoksydantów (p < 0,05). Także pomiędzy próbami z przeciwutleniaczami istnieją statystycznie istotne różnice. Najwyższe wartości w usuwaniu rodników DPPH + w temperaturze 60 o C (rys. 2c) na początku testu zaobserwowano dla BHT, który powodował ich zanikanie w 47%. Równie skutecznym przeciwutleniaczem okazał się ekstrakt z rozmarynu (46%) i gamma-tokoferol (41%). Najsłabsze właściwości w wygaszaniu rodników DPPH + posiadał delta-tokoferol (22%) i mieszanina tokoferoli (21%). Zdolność usuwania rodników przez próby z BHT i ekstraktem rozmarynowym przez cały czas trwania doświadczenia różniła się statystycznie istotnie od prób zawierających dodatek poszczególnych homologów tokofereroli. Natomiast próby z dodatkiem tokoferoli przy liczbie nadtlenkowej równej 2 i 5 nie różniły się statystycznie istotnie, jedynie alfa-tokoferol przy liczbie nadtlenkowej 10 różnił się istotnie w porównaniu do pozostałych prób zawierających dodatek tokoferoli. Podobnie w temperaturze 4 i 20 o C (rys. 2a, 2b), próba kontrolna różniła się statystycznie od prób z dodatkiem przeciwutleniaczy. Próba z dodatkiem ekstraktu z rozmarynu wykazała najlepsze właściwości w usuwaniu wolnych rodników. W temperaturze 20 o C przy liczbie nadtlenkowej 0,35 jedynie próby z dodatkiem tokoferoli usuwały rodniki DPPH + lepiej niż z dodatkiem BHT i ekstraktu rozmarynu. Właściwości antyoksydacyjne ekstraktu z liści rozmarynu omawiano w wielu publikacjach (Cuvelier i in. 1990, Pazoła i in.1990, Huang 1995, Reblova i in. 1999, Hall i Cuppett 2000, Ibanez i in. 2000, Hras i in. 2000, Trojakova i in. 2001), które potwierdzają wysoką skuteczność antyoksydacyjną zawartych w nim związków fenolowych w stosunku do różnych substratów tłuszczowych, np. triacylogliceroli oleju słonecznikowego, sojowego itp. Wśród prób z dodatkami tokoferoli w temperaturze 4 o C (rys. 2a), najlepsze właściwości antyrodnikowe wykazał gamma-tokoferol, następnie delta-tokoferol i mieszanina tokoferoli, a najmniej efektywnym był alfa-tokoferol. Espin i in. (2000) w badaniach nad zdolnością wygaszania rodników DPPH + przez oleje roślinne stwierdzili, że całkowita efektywność usuwania wolnych rodników dla różnych olejów roślinnych jest zależna od kompozycji i stężenia tokoferoli. Homologiczne tokoferole wykazały różną aktywność jako antyoksydanty δ-t > γ-t β-t > α-t i taką samą kolejność dla tokoferoli wykazano w stosunku do frakcji lipidowej olejów roślinnych (Espin i in. 2000).

7 Badania efektywności przeciwutleniaczy * Dane na rys. 2 a c przedstawiają średnią z trzech powtórzeń; średnie oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie istotnie przy p 0.05 Data presents mean values from three replicates; mean values followed by different letters are statistically significant at p 0,05 Rys. 2a. Usuwanie wolnych rodników DPPH + w triacyloglicerolach oleju rzepakowego z dodatkiem przeciwutleniaczy w temperaturze 4 o C Scavenging of free radicals of DPPH + in triacylglycerols isolated from rapeseed oil with antioxidants at 4 o C Rys. 2b. Usuwanie wolnych rodników DPPH + w triacyloglicerolach oleju rzepakowego z dodatkiem przeciwutleniaczy w temperaturze 20 o C Scavenging of free radicals of DPPH + of triacylglycerols isolated from rapeseed oil with antioxidant at 20 o C

8 258 Małgorzata Nogala-Kałucka... Rys. 2c. Usuwanie wolnych rodników DPPH w triacyloglicerolach oleju rzepakowego z dodatkiem przeciwutleniaczy w temperaturze 60 o C Scavenging of free radicals of DPPH of triacylglycerols isolated from rapeseed oil with antioxidant at 60 o C W miarę postępu procesu utleniania związanego ze wzrostem liczby nadtlenkowej w poszczególnych próbach, procent usuwania rodników DPPH + ulegał zmniejszeniu (rys. 2a 2c). Istnieje ujemna korelacja pomiędzy liczbą nadtlenkową a zdolnością wychwytywania rodników DPPH +. Współczynniki korelacji dla prób przechowywanych w temperaturze 60 o C osiągają wartości powyżej r = 0,9 dla próby kontrolnej, alfa-, gamma-tokoferolu oraz ekstraktu z rozmarynu, natomiast współczynniki korelacji dla prób z dodatkiem BHT, delta-tokoferolem i mieszaniną tokoferoli wynoszą odpowiednio r = 0,836, r = 0,772 i r = 0,704. W badanych próbach analizowano także spadek zawartości tokoferoli (rys. 3) w zależności od wzrastającej liczby nadtlenkowej w poszczególnych próbach. Największy spadek zawartości tokoferoli stwierdzono dla prób przechowywanych w temperaturze 60 o C, a najmniejszy w temperaturze 4 o C. Rozpad tokoferoli w testowanych próbach zależał także od dodanego homologu (rys. 3). W największej ilości ulegał rozkładowi alfa-tokoferol, a w najmniejszej homolog deltatokoferolu. Wysoka temperatura przyspieszała procesy rozpadu tokoferoli, co wiąże się z mniejszą efektywnością w usuwaniu rodników DPPH + w badanych układach.

9 Badania efektywności przeciwutleniaczy * Dane przedstawiają średnią z trzech powtórzeń Data presents mean values from three replicates Rys. 3. Spadek zawartości tokoferoli dodanych do triacylogliceroli oleju rzepakowego w zależności od temperatury przy różnej liczbie nadtlenkowej (0,35; 2,0; 5,0; 10,0) Loss of the content of tocopherol added to triacylglycerols isolated from rapeseed oil at different temperatures and peroxide value Najwyższą zdolność dezaktywacji wolnych rodników DPPH + wykazał układ triacylogliceroli wyizolowanych z oleju rzepakowego z ekstraktem etanolowym z liści rozmarynu, co może sugerować, że zawarte w nim związki fenolowe są bardziej odporne na działanie wysokich temperatur w obecności tlenu z powietrza niż poszczególne homologi tokoferoli. Silne właściwości przeciwutleniające ekstraktu z rozmarynu, który skutecznie hamował proces autooksydacji olejów rzepakowego i słonecznikowego oraz smalcu przedstawiła w swojej pracy Trojakova i in. (2001). Z kolei badania Wada i Fang a (1992) wykazały przeciwutleniającą aktywność tego ekstraktu z alfa-tokoferolem w stosunku do oleju z sardynek. Przeprowadzone badania nie wyjaśniają w pełni możliwości działania natywnych przeciwutleniaczy jako inhibitorów procesu autooksydacji, wymagają więc kontynuacji w celu określenia ich wspólnych interakcji w złożonych układach tłuszczowych.

10 260 Małgorzata Nogala-Kałucka... Wnioski W przeprowadzonych testach wykazano znaczący wpływ temperatury na dynamikę tworzenia się nadtlenków kwasów tłuszczowych i efektywność działania zastosowanych przeciwutleniaczy naturalnych i syntetycznego w stosunku do triacylogliceroli oleju rzepakowego. Dodane tokoferole w największej ilości ulegały rozkładowi w temperaturze 60 o C, a najmniejszy ich ubytek stwierdzono w temperaturze 4 C, przy tych samych wartościach liczby nadtlenkowej. W analizowanych układach najwyższą efektywność przeciwutleniającą w trakcie procesu autooksydacji triacylogliceroli oleju rzepakowego wykazano dla ekstraktu etanolowego z liści rozmarynu w stężeniu 0,05%. Stwierdzono, że homologiczne tokoferole w trakcie utleniania wykazały różną aktywność w usuwaniu rodników DPPH + zależną od temperatury prowadzenia testu. W temperaturze 4 C gamma-tokoferol wykazał wyższą skuteczność niż delta-tokoferol i mieszanina tokoferoli, w 20 C aktywność gammatokoferolu i delta-tokoferolu była równa, natomiast w 60 C gamma-, deltatokoferol i mieszanina tokoferoli wygaszały podobną ilość rodników DPPH +. Najmniej efektywnym z homologów okazał się alfa-tokoferol. Zastosowany w celach porównawczych syntetyczny BHT był mniej skutecznym przeciwutleniaczem niż dodany do triacylogliceroli rzepakowych ekstrakt z liści rozmarynu, ale posiadał większą aktywność w usuwaniu wolnych rodników niż testowane tokoferole. Literatura Aruoma O.I Free radicals, oxidative stress, and antioxidants in human health and disease. JAOCS, 75 (2): Ball S Antyoksydanty w medycynie i zdrowiu człowieka. Oficyna Wydawnicza Medyk, Warszawa. Blekas G., Tsimidou M., Boskou D Contribution of α-tocopherol to olive oil stability. Food Chem., 52: Bramley P.M., Elmadfa I., Kafatos A., Kelly F.J., Manios Y., Roxborough H.E., Schuch W., Sheehy P.J.A., Wagner K-H Vitamin E. Review. J. Sci. Food Agric., 80: Cuvelier M.E., Berset C., Richard H Use of a new test for determining comparative antioxidative activity of butylated hydroxyanisole, butylated hydroxytoluene, alpha- and gammatocopherols and extracts from rosemary and sage. Sciences Des Aliments, 10 :

11 Badania efektywności przeciwutleniaczy Da Porto C., Calligaris S., Celotti E., Nicoli M.C Antiradical properties of commercial cognacs assessed by the DPPH + test. J. Agric. Food Chem., 48: Espin J.C., Soler-Rivas C., Wichers H.J Characterization of the total free radical scavenger capacity of vegetable oils and oil fractions. Using 2,2-diphenyl-1-picryhydrazyl radical. J. Agric. Food Chem., 48: Fuster M.D., Lampi A.M., Hopia A., Kamal-Eldin A Effects of α- and γ-tocopherols on the autoxidation of purified sunflower triacylglycerols. Lipids, 33: Goffman F.D., Möllers C Changes in tocopherol and plastochromanol-8 contents in seeds and oil of oilseed rape (Brassica napus L.) during storage as influenced by temperature and air oxygen. J. Agric. Food Chem., 48: Gogolewski M., Nogala-Kałucka M., Szeliga M Changes of the tocopherol and fatty acid contents in rapeseed oil during refining. Eur. J. Lipid Sci. Technol., 102: Hall C.A., Cuppett S.L Rosmariquinone interactions in autoxidation and light-sensitized oxidation of stripped soybean oil. JAOCS, 77 (9): Haseuhuett G.I., Wan P.J Temperature effects on the determination of oxidative stability with the Metrohm Rancimat. JAOCS, 69: Hras A.R., Hadolin M., Knez Z., Bauman D Comparison of antioxidative and synergistic effects of rosemary extract with α-tocopherol, asorbyl palmitate and citric acid in sunflower oil. Food Chem., 71: Huang S Effects of induvidual tocopherols and tocopherol mixtures on the oxidative stability of corn oil triacylglycerols. J. Agric. Food Chem., 43: Ibanez E., Cifuentes A., Crego A.L., Senorans F.J., Cavero S., Reglero G Combined use of supercritical fluid extraction, micellar electrokinetic chromatography and reverse phase high performance liquid chromatography for the analysis of antioxidants from rosemary (Rosmarinus officinalis L.). J. Agric. Food Chem., 48: Kamal-Eldin A., Andersson R A multivariate study of the correlation between tocopherol content and fatty acid composition in vegetable oils. JAOCS, 74 (4): Korczak J., Janitz W., Pokorny J., Nogala-Kałucka M Synergism of natural antioxidants in the stabilization of fats and oils. World Conference on oilseed and edible oils processing. SS. Koseoglu, K.C. Rhee, R.F. Wilson praca zbiorowa. AOCS, Champaign, Lampi A.M., Kataja L., Kamal-Eldin A., Vieno P Antioxidant activities of α- and γ-tocopherols in the oxidation of rapeseed oil triacylglycerols. JAOCS, 76 (6): Marinowa E.M., Yanishlieva N.V Effect of temperature on the autioxidative action of inhibitors in lipid autoxidation. J. Sci. Food Agric., 60: Moreau R.A., Whitaker B.D., Hicks K.B Phytosterols, phytostanols, and their conjugates in foods: structural diversity, quantitative analysis, and health-promoting uses. Progress in Lipid Res., 41: Nogala-Kałucka M., Gogolewski M Związki witamino-e aktywne i ich znaczenie. Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Oddział Wielkopolski, Poznań, zeszyt 14. Pazoła Z., Korczak J., Gogolewski M Właściwości przeciwutleniające przypraw ziołowych z rodziny wargowych (Labiatea). Cz. II. Próba określenia właściwości składników odpowiedzialnych za przeciwutleniające działanie rozmarynu i szałwi. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, CCXVIII: Polska Norma PN-ISO 3960:1996. Oleje i tłuszcze roślinne oraz zwierzęce. Oznaczanie liczby nadtlenkowej.

12 262 Małgorzata Nogala-Kałucka... Reblova Z., Kudrnova J., Trojakova L., Pokorny J Effect of rosemary extracts on the stabilization of frying oil during deep fat frying. J. Food Lipids, 6: Schwarz K., Bertelsen G., Nissen L.R., Gardner P.T., Heinonen M.I., Hopia L.R., Huynh-Ba T., Lambelet P., McPhail D., Skibsted L.H., Tijburg L Investigation of plant extracts for the protection of processed foods against lipid oxidation. Comparison of antioxidant assays based on radical scavenging, lipid oxidation and analysis of the principal antioxidant compounds. Eur. Food Res. Technol., 212: Stuchlik M., Zak S Vegetable lipids as components of functional foods. Biomedical Papers, 146 (2), Szukalska E Procesy oksydacyjne i rola antyoksydantów w technologii tłuszczów. Antyoksydanty w żywności. Aspekty technologiczne i zdrowotne. II Konferencja Naukowa Żywność a zdrowie, Łódź, Trojakova L., Reblova Z., Nguyen H.T.T., Pokorny J Antioxidant activity of rosemary and sage extracts in rapeseed oil. J. Food Lipids, 8: Wada S., Fang X The synergistic antioxidant effect of rosemary extract and α-tocopherol in sardine oil model system and frozen-crushed fish meat. J. Food Proces. Preserv., 16: