nauka NR 10 (1) ROK 2015 # 10 (1) ROK 2015 ISSN Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo

Transkrypt

1 # 10 (1) ROK 2015 ISSN NR 10 (1) ROK 2015 nauka gospodarka społeczeństwo Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo Czasopismo indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (5 pkt.) / Journal indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (5 pts.) Wydawca / Publisher: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie / Warsaw Management University

2 ISSN NR 10 (1) ROK 2015 Nauka. Gospodarka. Społeczeńśtwo Wydawca: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie Adres Redakcji i Wydawcy: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie ul. Kawęczyńska 36, Warszawa, tel wsm.warszawa.pl wydawnictwo@mac.edu.pl Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: prof. dr hab. Wojciech Słomski, dr h.c. Mult. Sekretarz Redakcji / Managing Editor: doc. dr Kiejstut R. Szymański Redaktorzy tematyczni / Section Editors: prof. dr hab. Lidia Białoń prof. dr hab. Marian Daniluk prof. dr hab. Henryk Stańczyk prof. dr hab. Jan Krukowski Redaktor statystyczny / Statistical Editor: dr hab. Ewa Frątczak Redaktorzy językowi / Language Editors: język polski / Polish: Dorota Bruszewska, język angielski / English: Jenny Davidson (native speaker), Marta Dawidziuk, język rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat, język słowacki / Slovak language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker). Redaktor techniczny / Technical Editor: Wiesław Marszał Skład i łamanie / DTP: Wydawnictwo WSM. Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All images in accordance with: Okładka / Cover: Elżbieta Kąkol Rada Naukowa / Editorial Board: Przewodniczący / Chairman: prof. dr Stanisław Dawidziuk (Polska / Poland) Członkowie / Members: prof. PhDr. Viera Bacova, PhD., DrSc. (Słowacja), prof. dr hab. Ewgenii Bobosow (Białoruś), prof. h.c. doc. JUDr. Maria Bujňakova, PhD. (Słowacja), prof. dr hab. Paweł Czarnecki, prof. dr hab. Kazimierz Doktór, prof. ThDr. Josef Dolista, PhD. (Czechy), prof. Devin Fore, PhD. (USA ), prof. dr Otar Gerzmava (Gruzja), PhDr. Marta Gluchmanová, PhD. (Słowacja), prof. Ing. dr Renáta Hótová (Czechy), prof. dr hab. Lech Jaczynowski, doc. PhDr. Nadežda Krajčova, PhD. (Słowacja), prof. MUDr. Vladimir Krčmery, PhD, DrSc. Dr h.c. Mult. (Słowacja), prof. dr hab. Stanisław Marciniak, prof. dr John McGraw, PhD. (Kanada), dr Joanna Michalak-Dawidziuk, prof. PhDr. František Mihina, CSc. (Słowacja), prof. dr hab. Nella Nyczkało (Ukraina), Ing. Jozef Polačko (Słowacja), prof. dr h.c. Hans Joachim Schneider (Niemcy), prof. dr hab. Maria Szyszkowska, dr h.c. prof. Daniel J. West Jr. PhD. FACHE, FACMPE (USA ), prof. dr hab. Minoru Yokoyama (Japonia), prof. PhDr. Anna Žilová, PhD. (Słowacja). Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja papierowa. / The original (reference) version of the journal is the paper version Nauka. Gospodarka. Społeczeńśtwo to półrocznik obejmującym zakres nauk ekonomicznych, humanistycznych, pedagogicznych i społecznych, na łamach którego zamieszczane są teksty teoretyczne, badawcze, informacyjne, polemiczne i recenzje. Czasopismo jest forum twórczej wymiany poglądów, jego Redakcja umożliwia publikację wykładowcom uczelni oraz zachęca członków innych środowisk naukowych do zamieszczania artykułów. Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygotowywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie internetowej czasopisma w zakładce Wydawnictwo / All articles are peer reviewed. The procedure for reviewing articles, and the Guide for Authors can be found on the website of the journal ( Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie wykonywana jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors. Drukowane w Polsce / Printed in Poland Nakład / Circulation: 500 Za publikację w Nauce. Gospodarce. Społeczeńśtwie (zgodniez Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 5 pkt. / Authors of Nauka. Gospodarka. Społeczeńśtwo receive 5 points (according Polish Ministry of Science and Higher Education) Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie (Warsaw Management University) Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji bez zgodny posiadacza praw autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

3 Spis treści / Contents Stanislava Lištiak Mandzáková, Dagmar Marková Lech Smolaga Д.О. Устрижицкая Anna Wawrzonkiewicz- Słomska Olena Zhizhko Nina Krakhmalоva Н. Р. Туравец INFORMOVANÝ SÚHLAS O SEXUALITE U OSÔB S MENTÁLNYM POSTIHNUTÍM V ETICKÝCH KONTEXTOCH / INFORMED CONSENT OF SEXUALITY IN PEOPLE WITH INTELLECTUAL DISABILITIES IN ETHICAL CONTEXTS W SPAWIE MAKROSPOŁECZNYCH KRYTERIÓW INNOWACJI (ARTYKUŁ DYSKUSYJNY) РОССИЙСКИЙ ТРАНЗИТ И ПРОБЛЕМА ПЕРСПЕКТИВ / RUSSIAN TRANSIT PROBLEM AND PROSPECTS DEMOKRACJA BEZ SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO ADMINISTRATION OF PROFESSIONAL EDUCATION OF MARGINALIZED IN MEXICO ТЕНДЕНЦІЇ КОМУНІКАЦІЙНОЇ ДІЯЛЬНОСТІ УНІВЕРСИТЕТІВ УКРАЇНИ / TRENDS OF COMMUNICATION AT UKRAINIAN UNIVERSITIES МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ В ОБЛАСТИ МУЗЫКАЛЬНОЙ ПЕДАГОГИКИ ZASADY RECENZOWANIA ARTYKUŁÓW / THE PEER- REVIEW POLICIES

4

5 Stanislava Lištiak Mandzáková Katedra špeciálnej pedagogiky PF PU v Prešove Dagmar Marková Katedra všeobecnej a aplikovanej etiky FF UKF v Nitre Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN str. 3-8 Informovaný súhlas o sexualite u osôb s mentálnym postihnutím v etických kontextoch / Informed consent of sexuality in people with intellectual disabilities in ethical contexts Abstract This paper focuses on the issue of informed consent to sexual expression of people with intellectual disabilities in different contexts. The aim is to raise the issue of the extent to which a person with an intellectual disability unable to give informed consent to sexual expression (sexual activity). The starting point, in particular, experience from abroad. Specific space is devoted to the ethical context of the evaluation of sexual expression between people with intellectual disabilities. Key words: Sexuality. Sexual expression. Informed consent. Evaluation. Informed consent. Ethics. Morality. Intellectual disability. Úvod Vposledných rokoch bolo napísaných veľa článkov o rôznych aspektoch sexuálneho života ľudí s mentálnym postihnutím, o praktických problémoch, ich sexuálnych túžbach a správaní. Takmer vo všetkých článkoch sú sexuálne práva ľudí s mentálnym postihnutím prijaté ako samozrejmosť. Otázky, ktoré je potrebné prediskutovať, je treba zamerať skôr na to, čo tieto práva znamenajú v rôznych kontextoch a ako by mali byť realizované v rôznych prostrediach. V ďalšom texte sa preto zameriame na otázky informovaného súhlasu so sexuálnym vyjadrením osôb s mentálnym postihnutím v rôznych kontextoch. Našim zámerom je otvoriť otázku, v akej miere je osoba s mentálnym postihnutím schopná dať informovaný súhlas so sexuálnym vyjadrením (sexuálnou aktivitou). Nakoľko na Slovensku sa tento problém nerieši (pozri výsledky výskumu Mandzáková, 2011), východiskom tohto príspevku sú najmä skúsenosti zo zahraničia. Politika škôl/zariadení v kontexte informovaného súhlasu K sexuálnemu správaniu osôb s mentálnym postihnutím musí byť daný informovaný súhlas. Súhlas dáva jednak osoba, ktorá je aktívna v požiadavke na sexuálnu aktivitu, ako aj osoba, ktorá je k tejto aktivite vyzvaná. Hodnotenie spôsobilosti k súhlasu je dôležitou poistkou pre osoby s mentálnym postihnutím. Malo by pomôcť jasne identifikovať a prispôsobiť sexuálnu výchovu potrebám týchto osôb, aby mohli prijímať rozhodnutia a uplatňovať práva, na ktoré majú spôsobilosť. To by malo taktiež identifikovať potrebu ochrany pred zneužívaním tých, ktorí sa nepovažujú za príslušných uvedenej spôsobilostí. Zariadenie musí vedieť, či je osoba s mentálnym postihnutím schopná dať informovaný súhlas so sexuálnym vyjadrením alebo nie. Bohužiaľ, ľuďom s mentálnym postihnutím sú tieto práva odopierané. Je to veľmi zložitý problém na jednej strane majú osoby s mentálnym postihnutím právo sa vyjadriť, na druhej strane sa zamestnanci obávajú zodpovednosti za prípadnú škodu (Hingsburger In: McElhatton, 2010). Zamestnanec sa tak často dostáva do situácie, v ktorej je buď niekým, kto osoby s mentálnym

6 Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN wsm.warszawa.pl postihnutím pripravuje o ich práva alebo riskuje svoju vlastnú zodpovednosť za nich. McNelly et al. (In: Sundram, 1992) upozorňujú na nedostatok jasných politických usmernení pre zamestnancov zaoberajúcich sa sexuálnymi aspektmi života osôb s mentálnym postihnutím. Veľa zariadení nemá politiku vôbec, alebo je nejednoznačná, alebo sa skrýva za právne fikcie ako predpokladu spôsobilosti. Niektoré zariadenia majú písanú alebo nepísanú politiku, ktorá zakazuje pohlavné aktivity vôbec. Ďalším veľmi častým a sporným je vek informovaného súhlasu. Napríklad v Kanade je pre väčšinu jednotlivcov vek súhlasu stanovený na 14 rokov. Zároveň je stanovené, že niektorí ľudia nemôžu dať súhlas k sexuálnej aktivite bez ohľadu na vek, pretože sú mentálne neschopní tak urobiť. To je otázka, ktorá vyvoláva veľkú diskusiu. Po prvé, popiera práva osôb s mentálnym postihnutím k ich sexuálnemu vyjadreniu. Po druhé, môže dať silnú pozíciu osobám, ktoré môžu dať súhlas namiesto osôb s mentálnym postihnutím. Táto záležitosť bola diskutovaná Spieckerom a Steutelom (2002), ktorí tvrdia, že osoby s mentálnym postihnutím nie sú dospelé a teda nemôžu dať informovaný súhlas a nemôžu sa tak zapojiť do sexuálnych aktivít. Gougeon (2009) naopak trvá na tom, že osoby s mentálnym postihnutím sú v mnohých prípadoch skutočne schopné dať súhlas, ktorý môže mať rôzne netradičné formy. Potrebné sú však lepšie právne a praktické podmienky, ktoré by umožnili posúdenie obojstranného súhlasu osôb, kde je rešpektované právo na sexuálne vyjadrenie a zároveň je zabezpečená ochrana pred nežiaducim poškodením. Sme toho názoru, že osoby s mentálnym postihnutím majú rovnako právo na sexuálne zážitky ako zvyšok society. Aj keď ich chceme chrániť pred zbytočným poškodením, musíme si uvedomiť, že by sme ich mali v ich sexualite podporovať. Preto treba nájsť stred medzi expresiou sexuálnych práv a ochranou pred nežiaducim poškodením. Niektorí autori navrhujú systematizovať problém kapacity pohlavnej dospelosti. Navrhovaným systémom však chýba zhoda v obsahu i v používaní (Kaeser, 1992; Lyden, 2007; Niederbuhl a Morris, 1993, Stavis, 1991). Kaeser (1992) napríklad navrhuje zmeniť definíciu informovaného súhlasu tak, aby zahŕňala viac ľudí s mentálnym postihnutím. Navrhuje, aby informovaný súhlas bol prebiehajúcim procesom a aby sa našli alternatívne metódy posudzovania pohlavnej dospelosti človeka (reč tela pred a po ukončení činnosti, monitorovanie známok nepohodlia, pokusov o zapojenie alebo vyhnutie, uniknutie činnosti a pod.). Gougeon (2009) upozorňuje, že ak chceme minimalizovať riziko nesprávneho výkladu, hodnotenie informovaného súhlasu by malo byť vykonané prostredníctvom interdisciplinárneho tímu odborníkov, ktorý vedie jedna osoba. Vzhľadom k tomu, že pohlavná dospelosť je relačná, toto posúdenie by sa malo vykonávať pravidelne a mali by sa identifikovať prípadné zmeny, ktoré môžu súhlas ovplyvniť. Walker-Hirsch (2007) poukazuje na rozdielne práva súvisiace s ľudskou schopnosťou dať súhlas na pohlavný styk. Tieto práva sú podľa autora častejšie súhlasom vyrovnať ľudské právo na sexualitu s ľudskou potrebou ochrániť sa pred ujmou, ktorá môže byť dôsledkom tejto aktivity. Americká asociácia združujúca mentálne postihnutých (The American Association on Mental Retardation) vydala knihu s názvom Viesť k súhlasu (A Guide to Consent), kde v kapitole o informovanom súhlase sú minimálne smernice. Walker-Hirsch (2007) v danom kontexte hovorí, že od tej doby, čo má každý štát rozdielne zákony pre dávanie súhlasu, neexistuje dokument objasňujúci túto spornú otázku. Aj v zahraničí sú teda názory na to, čo je presne povinnosťou odborníkov v tejto citlivej oblasti značne rozdielne. S informovaným súhlasom sú taktiež spojené rôzne chybné odôvodnenia (McElhatton, 2010): Sexuálna aktivita je súkromná pre ostatných dospelých, a preto by mala byť pre dospelých s mentálnym postihnutím rovnako aspektom normalizácie. Chyba: Sexuálna aktivita je vecou súkromia dospelých. Ak neexistuje súhlas, alebo ak jedna zo zúčastnených strán nie je schopná dať súhlas, môže to viesť k trestnej činnosti a môže sa preto stať predmetom trestného stíhania, porušením občianskeho práva a stať sa tak záležitosťou vážneho verejného záujmu. Oboje právo (zákon) a regulácia (usmernenie) vyžadujú informovanie a vyšetrovanie týchto prípadov (incidentov). Dospelé osoby s mentálnym postihnutím majú rovnaké právo zapojiť sa do sexuálnej aktivity ako ostatní dospelí a majú právo sa úplne spoľahnúť na právne domnienky, že všetci dospelí sú kompetentní, ak nedošlo k súdnemu vyhláseniu o opaku. Chyba: Schopné (kvalifikované) dospelé osoby s mentálnym postihnutím majú tieto práva, ale nie všetci sú kompetentní (schopné dať informovaný súhlas). Spoliehať sa na predpoklad, že sama osoba ustanoví spôsobilosť k sexuálnej aktivite, môže mať neblahé následky jednak pre osoby s mentálnym postihnutím i pre zamestnancov zodpovedných za dané rozhodnutie. 4

7 Lištiak Mandzáková S., Marková D.: Informovaný súhlas o sexualite u osôb s mentálnym... Existujú riziká sexuálnej aktivity, ale dospelým s mentálnym postihnutím by nemali byť odoprené. Chyba: Neexistuje žiadny dôvod vystaviť riziku človeka, ktorý ho nemusí pochopiť a nie je schopný sa proti tomu sám chrániť. V zahraničí uvádza komisia hodnotiaca informovaný súhlas posúdené prípady ľudí s mentálnym postihnutím, u ktorých lekári otvorene priznávajú, že nie sú schopní pochopiť povahu a dôsledky svojho konania (McElhatton, 2010). Podľa autora je dôležité si uvedomiť, že je nevyhnutné skutočne čeliť realite, že niektorí ľudia s mentálnym postihnutím sú nekompetentní dať súhlas k sexuálnej aktivite. Programy by mali preto povinne chrániť tieto osoby pred zneužívaním a využívaním inými ľuďmi, ktorí ich do týchto činnosti zapájajú. Naopak podľa Sundrama (1992) veľa, ak nie väčšina osôb s mentálnym postihnutím je schopných dať príslušný súhlas, alebo sú oprávnení absolvovať vzdelávanie a odbornú prípravu v tejto oblasti. Tiež profesor Denno (1997), odborník na reguláciu sexuálnych vzťahov v rámci inštitúcií pre osoby s mentálnym postihnutím, prichádza k záveru, že väčšina osôb s mentálnym postihnutím je schopná dať súhlas k sexuálnym vzťahom, majú na to právo a zbytočne široké a moralizujúce obmedzenia tak porušujú ich práva. Nejasností okolo informovaného súhlasu vyvolávajú tieto otázky: Ako zistíme, že ľudia s mentálnym postihnutím súhlasia? Skutočne tento vzťah chcú obaja účastníci? Majú dosť informácií, aby mali vzťah s opačným pohlavím? Je mojou/našou úlohou poskytnúť im informácie? Čo ak žena s mentálnym postihnutím otehotnie? Čo ak ide o zneužívanie? Ako podporiť vzťah s osobou rovnakého pohlavia? Ako sa budú cítiť rodičia či opatrovatelia? Aká súčinnosť nastane medzi osobami s mentálnym postihnutím v sexuálnom vzťahu? Čo ak vznikne konflikt kvôli náboženskému presvedčeniu alebo kultúrnym zvykom? Aké sú moje presvedčenia či názory a hodnoty? Ako ovplyvnia moju poradenskú činnosť? Podľa Sundrama (1992) by hodnotenie kompetencií osoby s mentálnym postihnutím k sexuálnej aktivite malo zahŕňať tieto zistenia: dotyčná osoba má dostatočné vedomosti o povahe sexuálnej aktivity, o jej očakávaných prínosoch a rizikách (napr. tehotenstvo, pohlavná choroba) a o metódach redukovania alebo odstránenia rizika; informácie o jej inteligencii a vedomostiach, schopnosti prijať rozhodnutie v súlade s osobnými hodnotami a presvedčením; je schopná voľby, či sa zapojí do sexuálneho správania, je schopná bez obáv povedať áno alebo nie. Za dôležitý považujeme najmä posledný bod kompetentnosť osoby s mentálnym postihnutím dať súhlas k sexuálnej aktivite vlastnosť, ktorá má veľkú hodnotu a na ktorú musí byť osoba zaradená (umiestnená). Zaradenie môže byť odmietnuté kvôli jej neschopnosti a neochote povedať nie na pohlavný styk, aj keď sa na ňom podieľať nechce. Štěrbová (In: Šulová et al., 2011) pre presnejšie stanovenie úrovne schopností a zručností odporúča použiť Kennedyho The Sexual Consent nd Education Assessment (SCEA), ktorý obsahuje dve škály: The Knowledge of Human Sexuality Scale (K-Scale) (vedomosti o ľudskej sexualite) a The Safet Practices Scale (S-Scale) (vedomosti o bezpečí). Porozumenie masturbácii a pohlavnému styku a všetky položky týkajúce sa bezpečia klienta sa môžu používať ako zákonné kritéria. Základné vedomosti sú v položkách K-škály 1 6, pokročilejšie Vedomosti o ľudskej sexualite. Osoba s mentálnym postihnutím je dotazovaná, používajú sú obrázky alebo bábky, najmä k určeniu správnych anatomických častí: Určí základné časti tela. Určí svoje pohlavie. Rozlíši, čo patrí k mužovi a čo k žene (rozlíši mužské a ženské). Pozná mužské a ženské genitálie (na obrázku). Je schopná demonštrovať vedomosti a základné funkcie vzťahujúce sa k mužským a ženským genitáliám. Demonštruje porozumenie a vedomosti o masturbácii. Demonštruje vedomosti o pohlavnom styku. Vie rozpoznať významné dôsledky sexuálnej aktivity. Preukazuje vedomosti o regulácii pôrodnosti. Preukazuje vedomosti o HIV/AIDS a ďalších sexuálne prenosných chorobách. Rozlišuje medzi vhodným a nevhodným miestom pre sexuálnu aktivitu. 5

8 Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN wsm.warszawa.pl Chápe a má predstavu o nezákonnej sexuálnej aktivite. Vedomosti o bezpečí. Bývajú vyžadované poskytovateľom služieb. Osoba s mentálnym postihnutím preukazuje schopnosti v nasledujúcich položkách: Demonštruje preferenciu niektorých ľudí pred inými. Je schopná robiť voľby založené na preferenciách. Je schopná efektívnej osobnej bezpečnostnej praxe. Efektívne sprostredkuje ďalšej osobe, že sa nechce zúčastniť aktivity. Je schopná odmietnuť nechcené návrhy alebo vnucovanie. Úvaha, že ak nie je osoba schopná dať súhlas s pohlavným stykom, znamená, že ho ani nerealizuje, nepotrebuje žiadnu sexuálnu výchovu, je mylná. To môže viesť aj k predstave, že sexuálni pedagógovia podporujú sexuálnu aktivitu. Etické kontexty hodnotenia sexuálneho vyjadrenia medzi osobami s mentálnym postihnutím Okrem bezprostrednej skúsenosti s vlastným telom ako zdrojom potešenia získava mládež s mentálnym postihnutím väčšinou prvé erotické skúsenosti s opačným pohlavím v chránenom priestore skupiny rovesníkov. Bohužiaľ, aj v tomto prípade je veľa mladých ľudí s mentálnym postihnutím v nevýhode. Na rozdiel od svojich vrstovníkov je im len zriedka venovaná sexuálna pozornosť a len veľmi zriedka vidia sami seba ako atraktívnych pre ostatných. V dôsledku toho len ťažko zažívajú potvrdenie alebo obdiv k pozitívnemu prijatiu vlastného tela a k budovaniu si stabilného sebavedomia. Pre mládež s mentálnym postihnutím je hlavnou nevýhodou nedostatok kontaktu s rovesníkmi bez postihnutia. Čo osoby s mentálnym postihnutím očakávajú od sexuality a nakoľko chcú, aby ich spolužitie zahŕňalo aj pohlavný styk v ich socio-sexuálnom správaní, sa empiricky skúma zriedkavo. Od rodičov a opatrovníkov však môžeme veľmi často počuť o ich latentných obavách z možného tehotenstva. Položme si otázku: Ale čo keď sa ľudia s mentálnym postihnutím chcú mať sex? Podľa Webba (In: McElhatton, 2010) riaditeľa Texaskej spoločnosti zdravotne postihnutých (Texas Council on Developmental Disabilities) existuje v tomto smere široká škála politiky týkajúca sa mentálneho postihnutia a sexuality. Niektoré politiky zakazujú sex úplne a iné umožňujú kontakt s istými obmedzeniami. Napr. Texas Department of Mental Health and Mental Retardation zakazuje sexuálny vzťah medzi slobodnými ľuďmi s mentálnym postihnutím, ktorí žijú v štátnych zariadeniach (McElhatton, 2010). Politika Mental Health and Mental Retardation uvádza, že sex by mal byť zakázaný, pretože väčšina osôb s ťažším mentálnym postihnutím plne nerozumie jeho rizikám a prípadným dôsledkom. Department of Human Services, ktorý dohliada na súkromné zariadenia hovorí, že manželské páry, musia mať možnosť zdieľať izbu, ak sa tak rozhodnú, ale zariadenie nemôže zakázať mimomanželskú sexuálnu aktivitu (McElhatton, 2010). Pri odpovedi na otázku, je okrem posúdenia schopnosti osôb s mentálnym postihnutím dať súhlas k sexuálnej aktivite potrebné zhodnotiť, či je sex medzi dospelými osobami s mentálnym postihnutím morálne prípustný, a ak vôbec, za akých podmienok? Spiecker a Steutel (2002) tvrdia, že tieto osoby nemožno považovať za dospelých, pretože nespĺňajú kritéria dospelosti. Niektorí autori konštatujú, že osoby s mentálnym postihnutím sú dospelé v biologickom slova zmysle, zatiaľ čo iní konštatujú, že tieto osoby majú nedostatočne vyvinuté kapacity, resp. majú kapacity detí a ako takí potrebujú osoby, ktoré by rozhodovali a vyjadrovali súhlas v ich mene. Naším zámerom nie je analyzovať argumenty jednotlivých autorov. Môžeme však predpokladať vplyv stále prítomných mýtov na ich názory a postoje. Sme toho názoru, že aj keď osoby s mentálnym postihnutím nemusia mať rozsah praktických úvah typicky dospelého, neznamená to, že by sme mali odmietnuť ich dospelosť. Oni sú naozaj dospelí so svojimi špecifikami v logickom myslení, praktických úvahách a pod., a nemôžeme ich preto porovnávať k deťom rovnakého IQ a týmto prístupom im odopierať ich právo na sexuálne vyjadrenie (Greenspan, 2012). Zámerom ďalšieho textu je zistiť, akými morálnymi princípmi by sme sa mali riadiť pri hodnotení sexuálneho správania ľudí s mentálnym postihnutím. Naše etické úvahy budú obmedzené na sexuálnu interakciu medzi dospelými osobami s mentálnym postihnutím. Zameriavame sa na dospelých iba v biologickom slova zmysle, tzn., na osoby, ktoré majú plne vyvinuté primárne a sekundárne pohlavné znaky. Počas posledných štyroch desaťročí sa radikálne zmenili morálne názory na sexualitu. V súčasnej dobe je bežnou praxou vyhodnocovať sexuálne aktivity na základe liberálnych zásad najmä zásady informovaného súhlasu. Prevažujúcim názorom je, že každý druh sexuálnej praxe je morálne prípustný, vrátane sexu pred manželstvom 6

9 Lištiak Mandzáková S., Marková D.: Informovaný súhlas o sexualite u osôb s mentálnym... a sexu bez možnosti plodenia, pokiaľ dotknuté osoby dali súhlas a nie je spôsobené žiadne významné poškodenie tretím osobám. Aj keď je princíp informovaného súhlasu v dnešnej dobe široko podporovaný, jeho výklad nie je zďaleka bezproblémový (Archard, 1998). Prvým problémom je, ako má byť pojem súhlasu interpretovaný. V tomto bode sa rozchádzajú názory aj v liberálnych kruhoch. Zoberme si napr. pojem donucovanie a pojem dobrovoľnosť. Filozofi majú napr. sklon pojem donútenia definovať veľmi reštriktívne na rozdiel napr. od radikálnych feministiek. Týmto chceme poukázať na rôzny výklad pojmu. Ďalším problémom je, či princíp informovaného súhlasu poskytuje dostatočné podmienky pre morálnu prípustnosť. Môžeme napríklad poukázať na sexuálne praktiky, ktoré sú síce v súlade s princípom informovaného súhlasu, ale napriek tomu sú morálne neprijateľné, alebo aspoň pochybné. Spiecker, Steutel (1997) v danom kontexte zdôrazňujú, že ak vezmeme morálnu zodpovednosť ako kritérium pre testovanie platnosti informovaného súhlasu, musíme si priznať, že platný súhlas nie je dostatočný pre posúdenie morálnej prípustnosti danej formy sexuálnej aktivity. Súhlas dotknutých osôb môže byť platný, pretože sú plne zodpovední za to, čo robia, ale dané sexuálne interakcie môžu byť morálne odsúdeniahodné, pretože jedna osoba využíva inú osobu napríklad tým, že má neprimerané výhody, alebo je daná osoba zraniteľná, má obmedzené možnosti, skromné pomery a pod. Spiecker, Steutel (1997) na pokrytie týchto prípadov odporúčajú druhý morálny princíp, ktorý nazývajú princípom zákazu zneužitia. Tretím problémom je, či je nutné, aby sexuálna aktivita bola morálne prípustná a zároveň v súlade s princípom informovaného súhlasu. Ak sa informovaný súhlas považuje za nevyhnutnú podmienku morálnej prípustnosti, mnoho prípadov sexuálnych interakcií medzi osobami s mentálnym postihnutím by malo byť považovaných za morálne zlých nie preto, že osoby boli nejakým spôsobom donútené alebo oklamané, ale preto, že ich kapacity pre informovaný súhlas nie sú dostatočné (Spiecker, Steutel, 2002). Autori týmto vyvracajú tvrdenie, že princíp informovaného súhlasu zabezpečuje podmienky pre morálne prípustné sexuálne správanie. Archard (1988) tiež spochybňuje tvrdenie, že informovaný súhlas by sa mal považovať za nevyhnutnú podmienku morálne prípustnej sexuálnej aktivity. Ako možno vidieť z konceptuálnej analýzy a stručného etického hodnotenia, odborníci, ktorí sa starajú o osoby s mentálnym postihnutím, majú zložitú úlohu a veľkú zodpovednosť pri kompenzovaní obmedzenej kapacity praktického usudzovania týchto osôb. Odborníci majú nielen úlohu myslieť a rozhodovať v prospech osôb s mentálnym postihnutím, majú tiež za úlohu určiť, kedy je toto dodatočné myslenie a rozhodovanie potrebné. Je zrejmé, že každý, kto sa chce stať profesionálom v starostlivosti o osoby s mentálnym postihnutím, by mal byť na tieto zložité úlohy pripravení. Preto podpora týchto vlastností by mala byť považovaná za neoddeliteľnú súčasť prípravy študentov na ich budúcu prácu. Vzhľadom k tomu je potrebné, aby presadzovanie a uplatňovanie morálneho princípu bolo považované za jeden z cieľov ich mravnej výchovy, ktorá by mala zahŕňať tieto dôležité komponenty (Spiecker, Steutel, 2002): 1. Budúci odborníci v starostlivosti o osoby s mentálnym postihnutím by si mali osvojiť schopnosť určiť, či je princíp informovaného súhlasu použiteľný (či sú tieto osoby schopné dať informovaný súhlas k sexuálnej aktivite, ak sami chcú). 2. Odborníci by mali získať schopnosť testovať požadovanú formu sexuálnej interakcie a prijať zodpovednosť za určenie, či je alebo nie je možné dať svoj substitučný súhlas. Za účelom získania tejto schopnosti, musia študenti byť vyškolení napr. v odhalení možných foriem nátlaku, podvodu alebo zneužitia. 3. Odborníci by si mali osvojiť schopnosť prijať vhodné opatrenia v prípade, že požadovaná forma sexuálnej aktivity je v rozpore s princípom informovaného súhlasu. Mali by sa najmä snažiť presvedčiť osoby s mentálnym postihnutím, aby upustili od požadovanej sexuálnej aktivity (čo je na tom zlé a pod.). Záver Sexualita a jej vyjadrenie u osôb s mentálnym postihnutím sú v prípadoch, keď ich nepodporujeme a nemáme o nich správne a presné informácie, komplikované. Odborníci a všetci, ktorí sa podieľajú na starostlivosti o osoby s mentálnym postihnutím, by preto mali poznať a uvedomiť si špecifiká ich sexuality a nájsť pre nich efektívny spôsob učenia sa v tejto oblasti. Text vznikol vďaka podpore grantov: VEGA č. 1/0286/14: Behaviorálne a postojové atribúty sexuality mládeže s ľahkým mentálnym postihnutím v kontexte rizika a prevencie VEGA č. 2/0015/12: Životné štýly, normy a ich prekračovanie: cesty k osobnej spokojnosti a spoločenskej prospešnosti. 7

10 Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN wsm.warszawa.pl Bibliografia 1. ARCHARD, D Sexual Consent. Boulder: Oxford, Westview Press, Deborah W. Denno, Sexuality, Rape, and Mental Retardation, 1997 U. Ill. L. Rev. 315, [online] [cit ]. Dostupné na internete: 3. Gougeon, N., A Sexuality education for students with intellectual disabilities, a critical pedagogical approach: outing the ignored curriculum. In: Sex Education, 2009, Vol. 9, No. 3, pp ISSN Greenspan, S A sex police for adults with mental retardation? Comment on Spiecker and Steutel. In: Journal of Moral Education, 2002, Vol. 31, No. 2, pp Kaeser, F Can people with severe mental retardation consent to mutual sex? In: Sexuality and Disability, Vol. 10, No. 1, pp Lyden, M Assessment of sexual consent capacity. In: Sexuality and Disability, Vol. 25, No. 1, pp Mandzáková, S Zvyšovanie kvality sexuálneho a partnerského života osôb s ťažším mentálnym postihnutím. Prešov: Pedagogická fakulta Prešovskej univerzity v Prešove, ISBN McElhatton, J Facilities have myriad policies on mentally retarded clients having sex. [online] [cit ]. Dostupné na internete: 9. Niederbuhl, J. M., Morris, C. D Sexual knowledge and the capability of persons with dual diagnoses to consent to sexual contact. In: Sexuality and Disability, Vol. 11, No. 4, pp Spiecker B, Steutel J Sex between people with mental retardation: An ethical evaluation. In: Journal of Moral Education, Vol., 31, pp Stavis, P. F Harmonizing the right to sexual expression and the right to protection from harm for persons with mental disability. In: Sexuality and Disability, Vol. 9, No. 2, pp Sundram, C. J Plain Talk About Sex and Mental Retardation. In: Newsletter [online] 1992, vol. 54. [cit ]. Dostupné na internete: < _d01.htm>. ISSN X. 13. Šulová, L., Fait, T., Weiss, P. et al Výchova k sexuálně reprodukčnímu zdraví. Praha: MAXDORF, ISBN Walker-Hirsch, L The Facts of Life... and More: Sexuality and Intimacy for People with Intellectual Disabilities. Baltimore: Paul. H. Brookes Publishing, ISBN

11 Lech Smolaga Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN str W spawie makrospołecznych kryteriów innowacji (artykuł dyskusyjny) Abstract The issue of the article is the problem of identifying and measuring the effects of innovations. The author believes that excessive focus on the concept of innovation is not conducive to real economic and social progress innovation. He is convinced that innovation in the examination should pay more attention to the axiomatic system and criteria of economic calculation Particular attention is paid to the issues of transition effects at the micro level in the effects of macro-scale social and economic. It also proposes its own original measure of social welfare. This measure will reflect the effects of innovation at the macro level of social. In the final part of the discussion, points to the imperfections and inconsistencies rating system based on monetary values. Key words: Innovation, technological advances, production techniques, social progress, economic efficiency bill, economic and social objectives, the system of socio - economic measures of well-being. Uwagi wstępne Literatura na temat innowacji i postępu naukowo technicznego jest ogromna. Problematyka wydaje się na tyle doskonale rozpoznana, iż na pozór można do niej wnieść już niewiele nowego. Niestety, innowacje stały się pojęciem wytrychem, które wydaje się pasować do wielu zamków, czyli do wyjaśnienia wielu mechanizmów ekonomicznych,. w rzeczywistości, jednakże często otwiera ono szeroko drzwi prowadzące w ślepą uliczkę. Niejednokrotnie w publicystyce i w opracowaniach naukowych roztacza się naiwny obraz postępu technicznego, kreowany przez teoretyków, którzy nigdy nie mieli do czynienia w praktyce z techniką i technologią. 1 Z kolei analizy dokonywane przez tzw. praktyków są płytkie i abstrahują od skomplikowanego kontekstu społeczno ekonomicznego świata techniki. Celem niniejszego artykułu jest wykazanie najczęściej spotykanych i rażących niekonsekwencji w stosowanych zazwyczaj podejściach do badania społeczno ekonomicznych skutków innowacji. Niekonsekwencje te maja charakter metodologiczno filozoficzny. Niekonsekwencje metodologiczne związane są ze skomplikowanym mechanizmem przechodzenia efektów mikro skali w efekty makrospołeczne. Mechanizm ten jest na 1 Nie należy, co prawda, utożsamiać postępu technicznego z innowacjami, niemniej jednak postęp ten związany jest z znaczącym obszarem innowacji, co zostanie wyjaśnione później. tyle złożony i niejednolity iż nie można go ując w postaci prostego paradygmatu, jednolitego schematu działania. Błędem metodologicznym jest natomiast oddzielne traktowanie efektów mikro i makro bez uwzględniania ich systemowej spójności. Kryteria mikro, mezo i makro nie mogą być rozbieżne. Muszą one musza należeć do tego samego systemu aksjologicznego. Jeszcze więcej problemów rodzi cała sfera filozofii pomiaru wartości społeczno ekonomicznych oraz uchwycenia ekonomiczno społecznego wymiaru treści innowacji. Jest to zresztą problem bardziej ogólny, który jest coraz częstej eksponowany w pracach wielu naukowców i praktyków. [Stiglitz E. Joseph, 2013] Artykuł ma charakter polemiczny. Autor zdaje sobie oczywiście sprawę z tego, że jego poglądy (takie na przykład jak: propozycja generalnej oceny efektywności społecznej wszystkich innowacji czasem wytworzenia standardowego zestawu dóbr) maja charakter zbyt wywrotowy, nowatorski, aby mogły być przez większość ekonomistów zaakceptowane. Warto jednak chyba nad nimi podyskutować, gdyż wydają się być dość oryginalne.

12 Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN wsm.warszawa.pl Dlaczego dyskusje na temat innowacyjności w gospodarce są jałowe? Ekonomiści często zadają pytanie: co jest prawdziwym motorem rozwoju ekonomicznego? Wskazują tutaj na oczywisty związek między rozwojem a wzrostem wydajności pracy. Wydajność ta, z kolei, jest związana z poziomem techniki i stosowanych technologii. Poziom technologii i w efekcie wydajność rosną dzięki nowym rozwiązaniom, czyli głównie innowacjom technicznym. (oczywiście rozwój ten jest determinowany również innymi innowacjami - techniczne jednak mają zdaniem autora - znaczenie decydujące) Wydaje się więc, że został znaleziony kamień filozoficzny rozwoju ekonomicznego - są nim innowacje. Wszystko, co powiedzieliśmy powyżej na temat zależności rozwoju od innowacji, to prawda, poza tym, że innowacje są panaceum na rozwiązanie ogólnych problemów rozwojowych. Motor rozwoju ekonomicznego, jak każdy motor, składa się z wielu części składowych, a jego działanie może opierać się na różnych, często zdecydowanie odmiennych koncepcjach. (np. w technice: motor parowy, spalinowy, elektryczny, turbinowy, odrzutowy itp.). Szukanie uniwersalnego motoru, tak w technice, jak i w ekonomii, jest działaniem nieracjonalnym, skazanym na niepowodzenie Nie istnieją uniwersalne recepty na rozwój, nie istnieje żaden prosty czynnik (pojedyncza część składowa) - kamień filozoficzny postępu. Problemem jest to, żeby te wszystkie części składowe mechanizmu ułożyły się w jeden spójny system. Niedomaganie jednej części składowej Pozornie błahej (np. polityki podatkowej, zasady sprawiedliwego podziału dochodu narodowego) może unieruchomić cały motor. W systemie żadna część bez odpowiedniej współpracy z resztą nie zadziała prawidłowo. Powyższy wywód daje nam częściową odpowiedź, dlaczego te same technologie i rozwiązania organizacyjne, społeczne, sprawdzone w jednych krajach, np. w Niemczech czy USA pozwalają osiągnąć wysoka sprawność makroekonomiczną a w innych są mało efektywne. Musimy również pamiętać, że systemy te (motory) mogą być zgoła różne, to znaczy funkcjonować przy różnych koncepcjach i na odrębnych zasadach. Ważne jest jednak, przede wszystkim, żeby były sprawne (np. motory rozwojowe: niemiecki, japoński, koreański, chiński, amerykański różnią się w sposób istotny). Odrębnym zagadnieniem, którego już nie będziemy omawiać jest problem właściwej eksploatacji sprawnego systemu, czyli spełnianie odpowiednich warunków, parametrów i powinności wobec systemu. Powyższe uwagi pozwalają zrozumieć dlaczego autor niniejszego artykułu uważa, iż wiele badań na temat innowacji oraz niektóre próby sterowania procesem innowacyjności są skazane na niepowodzenie. Dzieje się tak, głównie dlatego, iż - jego zdaniem- proces wdrażania innowacji jest nie tyle zmienną decyzyjną, co wynikową a pojęcie innowacji jest pewnym skrótem myślowym dla oznaczenia skomplikowanych mechanizmów i zależności występujących w systemie gospodarowania, a więc w sferze makro. Stąd też wynik zmian w zakresie technik i technologii nie jest jednoznaczny. Innymi słowy pojęcie innowacji ma charakter względny. (Wydaje się to oczywiste z teoretycznego punktu widzenia ale w praktyce zdajemy się o tym zapominać.) Racjonalnie gospodarujące przedsiębiorstwo nie może kierować się oceną, czy dana zmiana jest innowacją, czy też nie, lecz kryteriami rachunku ekonomicznego. Takie przedsiębiorstwo, po prostu, wdraża wysoko efektywne inwestycje, dokonuje korzystnych zmian organizacyjnych, technologicznych czy wprowadza doraźne zmiany o charakterze operacyjnym, wykorzystując zestaw dostępnych technik i technologii, nie troszcząc się o innowacyjność, w efekcie czego niejako nieoczekiwanie - wiele zmian okazuje się innowacjami. (Smolaga L, 1998, 99.) Tymczasem wielu badaczy stawia problem na głowie, tak jakby istniał jakiś zbiór zmian z etykietką innowacje, które w sposób bezwzględny należy wdrażać. Zdaniem autora - zupełnym nieporozumieniem jest więc tworzenie w przedsiębiorstwach stanowisk lub komórek organizacyjnych odpowiedzialnych za innowacyjność. Takim nieporozumieniem w przeszłości w przedsiębiorstwach socjalistycznych był na przykład zinstytucjonalizowany ruch racjonalizacji i wynalazczości, który wcale nie sprzyjał kreowaniu innowacji, przyczyniał się za to do wielu patologii. Podobnie współcześnie, wiele prac i badań naukowych poświeconych jest bardzo ambitnemu celowi praktycznemu - poszukiwaniu mających tajemniczą moc czynników sprzyjających innowacyjności. W wyniku tych badań powstają obszerne prace pełne diagnoz i wskazań, jak przyspieszyć procesy innowacyjne w gospodarce. Niestety, gdy przyjdzie do praktycznych badań i formułowania wniosków mających na celu poprawę innowacyjności konkretnych systemów gospodarczych, efekty okazują się mizerne a wnioski miałkie i ogólnikowe. Szczególnie zaś trudno wykazać nie budzące wątpliwości oceny skutków społeczno ekonomicznych procesów innowacyjnych. Zdaniem autora trudności te wynikają z następujących przyczyn: problemów definicyjnych, 10

13 Smolaga L.: W spawie makrospołecznych kryteriów innowacii mieszania pojęć wyboru techniki, procesów innowacji i postępu naukowo technicznego, problemów identyfikacji innowacji, pojawienia się syndromu automatyzacji gospodarki, który powoduje zmiany w zakresie aksjologii gospodarowania. Przyjrzyjmy się kolejno nieco bliżej poszczególnym problemom. Problemy definicyjne W rozważaniach ekonomicznych kluczową rolę odgrywa znaczenie pojęć, którymi się posługujemy. W niniejszym artykule nie chciałbym jednak wracać do dyskusji na temat definicji innowacji, która ma rozległą i dobrze opracowaną literaturę. Przyjmuję tutaj definicje innowacji przytoczona przez Lidię Białoń, iż Innowacja to wprowadzanie zmian do układów gospodarczych i społecznych, których efektem jest wzrost użyteczności produktów/usług, procesów technologicznych oraz systemów zarządzania, poprawa racjonalności gospodarowania, ochrona i poprawa środowiska przyrodniczego, lepsza komunikacja międzyludzka oraz ostatecznie poprawa jakości życia zawodowego, jak i prywatnego społeczeństwa. (Białoń Lidia, 2014,19). Jest to bardzo szeroka definicja. O wiele szersza niż stosowana przez prekursora pojęcia innowacji J. Schumpetera, dla którego innowacje to innowacje są to zmiany w produkcji i dystrybucji. Innowacjami w jego rozumieniu może być: wprowadzenie zupełnie nowego produktu lub usługi, bądź też zmiana istniejącego dobra, która zwiększa jego jakość bądź obniża koszty, wprowadzenie nowych technologii oraz metody produkcji, znalezienie i rozwój nowych rynków zbytu, wykorzystanie nowych surowców, materiałów, podzespołów, nowe formy organizacji firmy, zarówno wewnętrzne, jak i w zakresie zewnętrznych powiązań [Józef Shumpeter, 1960]. Według Lidii Bialoń w wieku XXI pojęcie innowacji powinno zostać rozszerzone na efekty nie tylko w różnych dziedzinach aktywności ludzkiej, ale na efekty w postaci zmian struktur gospodarczych i społecznych czy wreszcie poziomu i stylu życia społeczeństwa. W sformułowanej definicji [Białoń, 2014] podkreśla ona wyraźnie, iż innowacje to wprowadzanie zmian do układów gospodarczych i społecznych, których efektem jest: wzrost użyteczności dóbr, usług procesów technologicznych oraz systemów zarządzania; poprawa racjonalności gospodarowania; ochrona i poprawa środowiska przyrodniczego; lepsza komunikacja międzyludzka; poprawa jakości życia zawodowego i prywatnego społeczeństwa. Definicja ta akcentuje nie tylko poprawę efektywności gospodarowania ale wszystko to, co determinuje poziom cywilizacyjny i jego rozwój. Uważam jednak, że do powyższej definicji wnieść należy kilka uwag. Zaprezentowane ujęcie jest tak szerokie, iż blisko jesteśmy takiego stanowiska, że wszelkie racjonalizujące działanie człowieka będzie się mieściło w pojęciu innowacji. Przecież działania ludzkie wprowadzają zmiany i to często nieodwracalne. Każde z nich przynajmniej teoretycznie, powinno być racjonalne, to znaczy ulepszać istniejący stan rzeczy, przyczynić się do pozytywnego efektu, uzyskania korzyści. Przy tak szerokim ujęciu, występuje też pewien problem natury identyfikacyjnej, bowiem w definicji zastosowano kryterium wielowymiarowe, które rzadko może dać jednoznaczną odpowiedź, czy zmiana jest innowacją. Na przykład, wprowadzenie eko -innowacji może przyczynić się do pogorszenia wszystkich pozostałych efektów. Czy wówczas taka zmiana jest innowacją? Zasadniczym problemem jest to, że zwracamy tutaj uwagę na wszystko, chcemy uchwycić w definicji zbyt wiele, a w rezultacie nie jesteśmy w stanie uchwycić kwestii zasadniczych. Rodzi się tutaj pytanie: czy nie należałoby w niektórych praktycznych przypadkach wprowadzić kryterium, według którego z innowacją mamy do czynienia tylko wtedy, gdy poprawa jednego parametru nie powoduje pogorszenia innych? (poza kosztem oczywiście). Do takich budzących wątpliwości innowacji, gdzie jedne pozytywne efekty sprzęgnięte są z wieloma negatywnymi, należy na przykład wiele zmian o charakterze ekologicznym inicjowanych przez Unię Europejską, jak na przykład budowa farm wiatrakowych, spalanie w ciepłowniach faszyny i słomy czy wprowadzanie tzw. ekologicznych żarówek. Wiatraki dają niby darmową energię, ale samo ich wytworzenie i eksploatacja są bardzo kosztowne i nieekologiczne, ponadto zaśmiecają krajobraz, zajmują dużą powierzchnie wyłączoną z normalnej eksploatacji, zabijają ptaki i wytwarzają groźne 11

14 Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo 10 (1) 2015 ISSN wsm.warszawa.pl dla organizmów żywych infradźwięki. Również nie bierze się pod uwagę tego, że energia ta jet bardzo kapryśna. Występuje wtedy, gdy wieje wiatr, wskutek czego należy utrzymywać rezerwę konwencjonalnej energii, co jeszcze bardziej podnosi koszty całego systemu energetycznego... O wiele bardziej kontrowersyjne jest spalanie ekopaliw, które są kosztowne, uszczuplają powierzchnie innych upraw, i wcale nie przyczyniają się do zmniejszenia emisji CO2, a wręcz przeciwnie, gdyż biomasa zamiast wiązać węgiel i zamieniać się w torf, jest spalana. Podobne zastrzeżenia budzą niby ekologiczne żarówki (Ich stosowanie oznacza wprowadzanie do środowiska rtęci i innych metali ciężkich, duże zużycie zasobów przy ich produkcji, o czym świadczy wysoki koszt produkcji). Problem identyfikacji innowacji ma charakter jak najbardziej praktyczny. Zdać musimy sobie sprawę z tego, że nie chodzi w nim o bezwzględnie obowiązującą definicję innowacji, ale o wyjaśnienie stosowanej konwencji, dokładne określenie tego, co autor ma na myśli używając pojęcia innowacja lub postęp techniczny. Szczególnie istotna jest świadomość, że można stosować różne, niekiedy bardzo odmienne definicje, należy tylko dokładnie opisać, co mamy na myśli pod danym pojęciem, aby później nie prowadzić jałowego sporu o słowa. Ze swej strony autor niniejszego referatu uważa, ze w zależności od założeń badawczych, nie tylko można, ale należy stosować różne definicje innowacji, które koncentrują uwagę na istocie badanego zagadnienia. Szczególnie na szczeblu przedsiębiorstwa nastawionego na zysk omawiana definicja może okazać się zbyt szeroką. Dlatego w pewnych przypadkach wygodniejsze będzie wprowadzenie pojęcia innowacji technicznej, bardziej dostosowanego do rachunku mikro. Oczywiście takie rozróżnienie wcale nie rozwiązuje problemu niezgodności (a nawet sprzeczności!) efektów na szczeblu mikro i makro, ale o tym będzie mowa w następnej części artykułu. Jeśli posłużymy się uszczegółowiającymi pojęciami innowacji technicznej lub innowacji ekonomicznej, wówczas względnie prawdziwe będzie twierdzenie niektórych ekonomistów, że: innowacje łączone były z techniką i technologią, kiedyś, dawno, dawno temu, ale to już minęło. Pojawia się tu pytanie: czy jednak, mimo wszystko, w niektórych badaniach lokalnie nie należałoby posłużyć się prostszą, tradycyjną definicją innowacji technicznej lub innowacji ekonomicznej? Innowacje w skali mikro i makro Względność efektów i ocen Pewnym problemem, który może rodzic nieporozumienia jest fakt że innowacja jest pojęciem uniwersalnym obejmującym zmiany zarówno w skali jednostki, przedsiębiorstwa jak i w skali makrosystemu społecznego. Oczywiście, jak słusznie zwraca uwagę teoria innowacji, na każdym z tych poziomów efekty będą się różnić. Nie zmienia to jednak faktu, że o innowacjach mówimy zarówno w podejściu mikro i makro. Nie jest to jednak niekonsekwencja, ale istotne utrudnienie analizy. Na różne poziomy innowacji zwraca uwagę m. in. Lidia Białoń, która pisze, że układ społeczno-gospodarczy (innowacji) występuje na mikro-, mezo- i makropoziomie aż do poziomu globalnego. (Białoń, 2014) Również mamy do czynienia ze względnością ocen na tym samym poziomie. Co jest innowacją dla jednego przedsiębiorstwa (czy też regionu) w drugim może nią nie być. Lokalny charakter innowacji łączy się z faktem, iż u jego źródeł znajdują się wartości kulturowe społeczności zatrudnionej w danej firmie i społeczności będącej w jej otoczeniu. O tym, że czym innym jest innowacja i jej efekt dla przedsiębiorstwa a zupełnie czym innym dla gospodarki i całego państwa w zasadzie wszyscy zajmujący się tą problematyką są w pełni przekonani. To, co jest innowacją dla danej firmy, na przykład: zastosowanie automatu rewolwerowego do produkcji śrubek, może być technologią przestarzałą dla całej gospodarki lub z punktu widzenia technologii stosowanych na świecie. W przedsiębiorstwie natomiast, w konkretnej sytuacji może stanowić rewolucje technologiczna i przynieść konkretne efekty ekonomiczne. W praktyce jednak, konstruowane modele badawcze i schematy rozumowania wprowadzają relatywizm i dyskusje na temat tego, czy coś jest innowacją, czy nią nie jest? Jeszcze więcej zamieszania występuje w sferze kwantyfikacji ewentualnych efektów innowacji oraz określania czynników sprzyjających innowacjom. Mamy tu bowiem do czynienia ze zróżnicowanymi celami działania i z różnymi efektami. Zupełnie różne są także mechanizmy rządzące innowacjami na szczeblach makro i micro. I mimo, że wszyscy na ogół są co do tego zgodni, w praktyce wielu ekonomistów jest zdania, że efekt ekonomiczny (czy też społeczny) w skali makro to suma pojedynczych efektów w skali micro. Przecież tak się oblicza m. innymi PKB. (Traktuje się go jako sumę dochodów wszystkich podmiotów (plus amortyzacja lub jako sumę wartości produkcji finalnej wytworzonej o przez poszczególne podmioty.) Otóż taka 12

15 Smolaga L.: W spawie makrospołecznych kryteriów innowacii postawa jest błędna. Należy bowiem pamiętać, ze czym innym jest pojedyncza firma, a zupełnie czym innym (inną jakością) makrosystem społeczno ekonomiczny, składający się, między innymi, z wzajemnie powiązanych elementów jakimi są współpracujące firmy. Ponieważ problem przejścia z układów mikro na makro jest powszechnie źle rozumiany, posłużymy się tutaj dość wysublimowanym przykładem porównaniem. Jeżeli użyć analogii, to system społeczno - ekonomiczny można porównać do budowli architektonicznej a przedsiębiorstwa do cegieł z których ona została wzniesiona. Zależność miedzy jakością cegieł a wytrzymałością budowli na pewno istnieje, ale w żadnym przypadku nie można określić własności tej budowli właściwościami cegieł. Nawet ze złych cegieł można wznieść wspaniałe obiekty, podczas gdy z bardzo dobrych można wznieść konstrukcje, które się zawalą. Innymi słowy, system ekonomiczny nie jest prostą sumą (złożeniem) podmiotów gospodarczych a efekty makro wbrew pozorom nie są sumą efektów poszczególnych jednostek. A oto kilka przykładów na to że efekt makro nie jest prostą suma efektów mikro: 1. Niewątpliwy efekt ekonomiczny w skali przedsiębiorstwa jaki wynika z obniżenia (lub braku podwyżki) płac jest zerowy z punktu widzenia makrosystemu, gdyż następuje tu tylko zmiana proporcji podziału wartości dodanej między płace i zysk. W istocie taka innowacja w skali makro na ogół bywa negatywna, gdyż obniża ona popyt globalny i prowadzi do recesji. 2. Usprawnienie systemów transportowych oznacza straty dla producentów paliw i pojazdów, znacznie przyczynia się natomiast do wzrostu dobrobytu społeczeństwa i komfortu obywateli. 3. Innowacje polegające na udoskonalaniu chwytów reklamowych, zmierzających do dezinformowania klientów i oddziaływanie na jego podświadomość, mogą być bardzo korzystne dla przedsiębiorstwa i niekorzystne dla społeczeństwa (społeczna strata środków na reklamę, niekorzystne zachowania zdezorientowanych konsumentów). 4. Innowacje polegające na łączeniu przedsiębiorstw w różnych gałęziach gospodarki, na przykład w przemyśle farmaceutycznym oznacza zwykle duże zyski koncernów oraz duże straty społeczeństwa, (m. in.: brak konkurencji, brak zainteresowania wytwarzaniem rzeczywiście skutecznych i tanich leków). 5. Praktyki nieuczciwej (!) konkurencji między przedsiębiorstwami poprawiają kondycję ekonomiczną niektórych firm ale w sumie powodują pogorszenie makro efektywności systemu ekonomicznego. 6. Celowe obniżanie jakości i trwałości produktów przynosi, co prawda zyski firmom ale w skali społecznej oznacza marnotrawstwo. 7. Nadmierne nasycanie produktów pseudo nowoczesnymi urządzeniami, na przykład komputeryzacja samochodów, stosowanie zbytecznych kłopotliwych, gadżetów, częsta zmiana wyglądu zewnętrznego, kreacja mody. 8. Nieuczciwe, oszukańcze firm handlowe i finansowe oraz ich innowacje generują duże zyski podmiotów lecz rażąco obniżają jakość życia ich klientów 9. Budowa elektrowni atomowych to korzyści ekonomiczno- społeczne oraz środowiskowe, którym towarzyszą duże straty w firmach związanych z tradycyjnymi technikami (a nawet grożą możliwą likwidacją branży węglowej). 10. Instalacja liczników energii cieplnej w mieszkaniach oznacza pozorne oszczędności u mieszkańców (w krótkim okresie) i prawie zerowe efekty w skali społecznej, gdyż elektrociepłownie muszą pracować z określoną mocą. Na skutek, czego, w przypadku oszczędności, wyrzucają one niewykorzystane ciepło do środowiska, podgrzewając np. okoliczną rzekę Przykłady te świadczą, że podstawowym problemem przy ocenie innowacji jest zbudowanie systemu celów pokazujących w jaki sposób efekty na różnych szczeblach transformowane są z poziomu najniższego (szczebla mikro) na poziom najwyższy (makrospołeczny). Oczywiście taki system dopasowany do logiki poszczególnych przedsięwzięć (innowacji), w związku z czym nie istnieje paradygmat uniwersalny, dla każdej innowacji należy opracować przy uwzględnieniu podejścia systemowego. oddzielny, dostosowany do jej struktury schemat. Instytucjonalizacja pojęć abstrakcyjnych - zagrożeniem obiektywności badań Istotnym problemem w dziedzinie badań jest fakt, iż pojęcia innowacji i innowacyjności uległy w rozważaniach ekonomicznych swoistemu zinstytucjonalizowaniu. Stało się ono samoistnym bytem, czynnikiem który ma własna strukturę i który rządzi rozwojem gospodarczym. Powszechnie uważa się, ze skoro tak wiele zależy od innowacji to należy je wdrażać, rozwijać i stymulować. Podobnie w nauce i administrowaniu naduży- 13