PRZEMOC EMOCJONALNA: STALKING, MOLESTOWANIE, MOBBING, BULLYING PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE

Transkrypt

1 Dagmara Woźniakowska-Fajst 1 PRZEMOC EMOCJONALNA: STALKING, MOLESTOWANIE, MOBBING, BULLYING PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE Streszczenie Trudności w racjonalnej kryminalizacji stalkingu sprawia nie tylko konieczność określenia polskiej definicji zjawiska, ale także skonfrontowanie go z takimi jak: mobbing, bullying i molestowanie. Słowa te w języku codziennym jak i w literaturze fachowej są niejednokrotnie używane zamiennie. Celem artykułu jest zatem przybliżenie tych zjawisk i pokazanie różnic między nimi. Wszystkie te zjawiska łączą się z nękaniem i dokuczaniem innym osobom. Mogą pociągać za sobą także inne skutki dla ofiary, nie tylko związane z pogorszeniem się stanu zdrowia fizycznego, ale także takie jak zmiana zwyczajów, zmiana miejsca pracy czy szkoły. Różni je natomiast osoba prześladowcy, kontekst nękania, jego cel, a także formy działania sprawcy lub sprawców. Emotional Violence: Stalking, Harassment, Mobbing, Bullying Differences and Similarities Abstract In order to criminalize stalking in a rational way we need to establish its definition in Polish and confront its meaning with such expressions as mobbing, bullying and harassment. These are used in common language and subject literature as synonyms. 1 Dr Dagmara Woźniakowska Fajst jest adiunktem w Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres daga.wozniakowska@gmail.com

2 32 Dagmara Woźniakowska-Fajst The article aims at a more detailed presentation of those phenomena and of their mutual differences. All these phenomena come down to acts of harassment and emotional abuse. They may also cause other consequences to the victim, which entail both the deterioration of their physical condition and the need to change their habits, place of work or school. The differentiating criteria will be the author of the act, the context of harassment, its aim and the forms of actions undertaken by the perpetrator(s). Problem istnienia przemocy emocjonalnej na dobre zagościł w świadomości Polaków w 2008 r., kiedy to głośna medialnie stała się historia Angeliki Krupskiej, dentystki natrętnie zaczepianej i atakowanej przez pacjenta. Nagłośnienie historii, której bohaterką wbrew własnej woli się stała, spowodowało lawinę opisów podobnych historii, pojawiających się w prasie codziennej, ilustrowanych tygodnikach, wiadomościach i reportażach telewizyjnych. Angelika Krupska była ofiarą zachowania, które określamy mianem stalkingu, a które w prawie polskim nie jest zdefiniowane jako oddzielne przestępstwo. Dzięki determinacji pokrzywdzonej i jej adwokata prześladowcy postawiono aż 13 zarzutów, w tym śledzenia kobiety w autobusie, prób wdarcia się do domu poszkodowanej, naruszenia nietykalności policjantów, którzy próbowali go wylegitymować, a także gróźb kierowanych pod adresem znajomego pokrzywdzonej i uszkodzenia jego samochodu. Sebastian W. został skazany na 3,5 roku pozbawienia wolności i zakaz kontaktowania się z Angeliką Krupską przez 15 lat od chwili opuszczenia zakładu karnego. Ogromne medialne nagłośnienie owej sprawy nie tylko sprowokowało dyskusje na temat prześladowania na tle emocjonalnym, wprowadziło słowo stalking do powszechnej świadomości, doprowadziło do przypomnienia innych, tragicznie zakończonych przypadków nękania (zabójstwa Johna Lennona, Agnieszki Kotlarczyk czy zamach na prezydenta Regana 2 ), ale także zmobilizowało do działania Ministerstwo Sprawiedliwości. Poza zleceniem ekspertyzy i badań na ten temat wydaje się, że w Ministerstwie zapadła już decyzja, że stalking zostanie skryminalizowany 3. 2 zamachowcem był John W. Hinckley. 3 Stalking: Prokurator będzie ścigał za dręczenie plotkami i SMS-ami, Gazeta Prawna z dnia r.

3 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 33 Wszystko wskazuje na to, że jeszcze w tym roku takie zachowania i u nas mogą być ścigane. Nie ma jeszcze określonych granic, których przekroczenie będzie karane, ani wysokości kary 4.Wydajesię,że wbrew optymistycznym deklaracjom, że stalking będzie skryminalizowany jeszcze w tym roku, praktyczne skonstruowanie rozsądnego, wyważonego przepisu, chroniącego ofiarę, ale i dającego jak najmniejsze pole dla fałszywych oskarżeń może być niezwykle trudne. Różne formy prześladowania To, co stwarza ogromne trudności w ewentualnej racjonalnej kryminalizacji stalkingu, to nie tylko kwestia określenia dobrej, polskiej definicji tego zjawiska, ale także skonfrontowanie go z takimi nowymi terminami w polskim języku potocznym i prawniczym jak mobbing, bullying i molestowanie. Słowa te, nie dość, że zostały wzięte wprost z języka angielskiego bez pokuszenie się o stworzenie ich polskich odpowiedników, to jeszcze zarówno w języku codziennym jak i, co gorsza, w literaturze fachowej, są niejednokrotnie używane zamiennie 5. W prawie natomiast absolutnie nie może być miejsca na taką dowolność. Dane pojęcie powinno być rozumiane jednoznacznie, zwłaszcza jeżeli określa zjawisko, które ma zostać skryminalizowane. Celem mojego artykułu jest zatem przybliżenie tych zjawisk i pokazanie różnic między nimi. Powyżej wspomniane zjawiska charakteryzuje to, że wszystkie one łączą się z nękaniem i dokuczaniem innym osobom. W bardziej skrajnej formie przyjmują postać prześladowania. Silnie oddziałują także na psychikę ofiary, mogą pociągać za sobą także inne skutki, nie tylko związane z pogorszeniem się stanu zdrowia fizycznego, ale także takie jak zmiana zwyczajów, zmiana miejsca pracy czy szkoły. Różni je natomiast osoba prześladowcy, kontekst nękania, jego cel, a także formy działania sprawcy lub sprawców. 4 M. Domagalski: Natrętny wielbiciel już nie będzie bezkarny, Rzeczpospolita, r. 5 Np. książka Dana Olweusa traktująca o przemocy rówieśniczej (bullyingu) nosi tytuł Mobbing.

4 34 Dagmara Woźniakowska-Fajst Stalking Wydaje się, że słowo stalking (z ang. to stalk: tropić, podchodzić, śledzić, prześladować 6 ) zaczyna wchodzić do języka polskiego nietłumaczone, wymawiane jednak po polsku. Spotyka się także takie określenia jak przemoc emocjonalna 7 (co jest bardzo szerokim pojęciem), nękanie na tle emocjonalnym, prześladowanie na tle emocjonalnym czy też uporczywe nękanie 8. To ostatnie sformułowanie zostało użyte w badaniach: respondenci pytani byli właśnie o to, czy byli ofiarami uporczywego nękania. Psychologowie, prawnicy i kryminolodzy badający zjawisko stalkingu posługują się wieloma jego definicjami. Według definicji amerykańskiego psychologa J. Reid Meloy a stalking jest formą złośliwego i powtarzającego się prześladowania i dokuczania drugiej osobie, przy czym zachowanie to wzbudza w pokrzywdzonym poczucie zagrożenia 9. D. Westrupp, mówi, że stalking jest zbiorem zachowań (constellation of behavior), które: a) są powtarzalnie i bezpośrednio kierowane do określonej osoby (celu); b) postrzegane są przez nią (cel) jako niepożądane i natrętne; c) wyzwalają u nękanej osoby niepokój lub strach 10. Stalking jest zachowaniem, które charakteryzują powtarzające się próby nawiązania kontaktu z inną osobą w sposób, który wywołuje cierpienie lub uzasadniony lęk. Poprzez stalking autorzy rozumieją takie zachowanie, które charakteryzuje się próbami stworzenia, odbudowania czy narzucenia związku (relationship) innej osobie, podczas gdy ta osoba uprzednio wyraźnie wyraziła swój brak zainteresowania [ ] 11. Najszerszą definicję podaje Lambèr Royakkers: stalking jest formą psychicznej napaści, w której sprawca w sposób 6 Wielki słownik polsko-angielski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Oxford University Press, 2002 r., str N. Osica: O stalkingu szerzej; w: Niebieska Linia 3/56/2008, str M. Szpond: Stalking nękanie, strona internetowa: stalking-nekanie.html z dnia r. 9 R. J. Meloy (red.): The Psychology of Stalking, Academic Press, 1998 r., str D. Westrupp, Applying Functional Analysis to Stalking Behavior, [w:] The Psychology of Stalking: Clinical and Forensic Perspectives, R. J. Meloy (red.), Academic Press, San Diego 1998, s P. E. Mullen, M. Pathé, R. Purcell: Stalkers and their Victims, Cambridge University Press, wyd. 2, 2009 r., str. 10.

5 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 35 powtarzalny i niepożądany przez ofiarę, burząc jej spokój, wdziera się do sfery prywatności tejże osoby, z którą nic go nie łączy (albo już nie łączy) z pobudek wskazujących na uczuciowe podłoże działań 12. Stalking najczęściej wyraża się w takich zachowaniach, jak: wydzwanianie, głuche telefony, wydzwanianie po nocach, kręcenie się w okolicy domu ofiary, nawiązywanie kontaktu za pomocą osoby trzeciej, wypytywanie o ofiarę w jej otoczeniu, stanie pod drzwiami/domem/pracą, wysyłanie listów, maili, smsów, prezentów, składanie w czyimś imieniu zamówień np. pocztowych, milczące wystawanie, śledzenie/ kontrolowanie ofiary, oszczerstwa (rozsyłanie fałszywych informacji, plotek), włamania do domu/samochodu ofiary, kradzież rzeczy należących do ofiary, nękanie rodziny i przyjaciół ofiary, napaści i pobicia rodziny i przyjaciół ofiary. Niezmiernie istotne jest wspomnienie pokrótce o tym, jak wielkie spustoszenia w psychice pokrzywdzonych czynią działania stalkera. Nawet, gdy ten nie dopuszcza się żadnych czynów zakazanych przez prawo, ale nieustannie otacza swoją niechcianą uwagą ofiarę, powodując, że staje się ona zaszczuta i przerażona. Dla przykładu badania niemieckie Franka Wintera 13 wskazują, że: 90 proc. ofiar doświadcza przewlekłego stresu, który ma silny wpływ na zdrowie. A więc: przewlekłe bóle głowy, koszmary nocne, ciągłe rozstroje żołądka. Co druga nękana miłością osoba przeprowadza się, zmienia miejsce pracy albo w ogóle przestaje pracować. Co trzecia ma wszystkie symptomy właściwe dla stanów posttraumatycznych albo silną depresję (lekkie objawy widoczne są właściwie u wszystkich). Co czwarta podejmuje rozpaczliwe próby zabezpieczenia swojego domu, zakłada dodatkowe 12 a form of mental assault, in which the perpetrator repeatedly, unwantedly, and disruptively breaks into the life-world of the victim, with whom he has no relationship (or no longer has), with motives that are directly or indirectly traceable to the affective sphere. tłumaczenie na język polski za: Marcin Szpond: Kryminologiczna problematyka, str Badania przeprowadzone w północnozachodnich Niemczech przez Franka Wintera z Taeter-Opfer-Ausgleich w Bremie (TOA Bremen).

6 36 Dagmara Woźniakowska-Fajst zamki. Jedna trzecia przestaje wychodzić z domu, wyjąwszy sytuacje, kiedy jest to absolutnie konieczne. Co czwarta poważnie myśli o samobójstwie już po kilku miesiącach nękania. Co dwudziesta tę próbę podejmuje. Ostatnie polskie badania prowadzone przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości pokazały, że blisko ¾ ofiar stalkingu, ocenia ostatnie uporczywe nękanie jako poważne, a podobna liczba respondentów zadeklarowała, że nękanie, jakiego doświadczyli wywarło psychiczne, fizyczne bądź inne życiowe skutki. Ofiary stalkingu wskazywały najczęściej na przygnębienie/depresję, na utratę poczucia bezpieczeństwa i strach, a także na złość i irytację (po 70% wskazań). Co trzecia ofiara obawiała się wyjścia z domu, co czwarta zaś deklarowała objawy agresji lub rozkojarzenia. Podkreślić przy tym należy, że nadspodziewanie wiele ofiar deklarowało symptomy dość poważnych zaburzeń sfery psychiki: aż co dziewiąta myśli lub próby samobójcze, co piąta ataki paniki, i również co dziewiąta natręctwo myśli i urojenia 14. W prawie polskim jedyny przepis, który można nazwać antystalkingowym to art. 107 Kodeksu wykroczeń 15 : Kto w celu dokuczenia innej osobie złośliwie wprowadza ją w błąd lub w inny sposób złośliwie niepokoi, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do złotych albo karze nagany. Wydaje się, że powyższy przepis miałby zastosowanie do dokuczliwych telefonów czy innych zachowań stalkera, które same w sobie są indyferentne prawnie. Jego niewątpliwą zaletą jest katalog kar, które mają na celu bardziej zdyscyplinowanie sprawcy niż wyrządzenie mu poważnej dolegliwości. Wydaje się, że może to być skuteczny środek w stosunku do sprawców, którzy nękają swoje ofiary wskutek chwilowego odczuwania bardzo gwałtownych emocji (np. tuż po rozstaniu) i dla których nagana czy grzywna będą wystarczającymi środkami by zaniechali nękania. Z drugiej jednak strony, ze względu na konstrukcję omawianego przepisu nie ma on zastosowania do bardzo wielu przypadków 14 S. Siemaszko (red.): Stalking w Polsce. Rozmiary-formy-skutki; niepublikowany raport Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w posiadaniu autorki, str Kodeks wykroczeń, z dnia 20 maja 1971 r., (Dz.U. nr 109, poz. 756 z 2007 r. tekst jednolity).

7 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 37 stalkingu. Dla zaistnienia wykroczenia kluczowe są bowiem cel działania sprawcy i motyw jakim jest złośliwość. Wykroczenie to może być popełnione wyłącznie umyślnie w formie zamiaru bezpośredniego, a warunkiem odpowiedzialności sprawcy jest udowodnienie mu złośliwości 16. Jeżeli chodzi o przeciwdziałanie stalkingowi na gruncie prawa karnego, to naturalnie możliwe jest skorzystanie z przepisów kodeksu karnego w sytuacji, gdy jakieś zachowanie prześladowcy wypełnia znamiona przestępstwa. Należy pamiętać także, że wiele działań sprawcy kryminalizowanych jest także poprzez usiłowanie dokonania czynu. Biorąc pod uwagę najczęstsze sposoby działania stalkera istnieje możliwość zastosowania m.in. art. 156 k.k. (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 157 k.k. (zwykłe i lekkie uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia), art. 158 k.k. (udział w bójce lub pobiciu), art. 189 k.k. (pozbawienie wolności) 17, art. 190 k.k. (groźba karalna), art. 191 k.k. (zmuszanie) 18, 193 k.k. (naruszenie miru domowego), art. 202 k.k. (pornografia), art. 212 k.k. (zniesławienie), art. 216 k.k. (zniewaga), art. 217 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej), art. 267 k.k. (naruszenie tajemnicy korespondencji) czy art. 288 (zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rze- 16 W. Kotowski: Kodeks wykroczeń. Komentarz, Zakamycze, 2004 r., str przedmiotem ochrony art. 189 k.k. jest wyłącznie wolność w sensie fizycznym, w znaczeniu swobody ruchów i możliwości zmiany miejsca przebywania (por. A. Zoll (red.): Kodeks karny. Komentarz, t. 2, Zakamycze 1999 r., str. 458 oraz R. Góral: Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1998 r., str. 258). Nie ma zatem możliwości zastosowania tego przepisu w sytuacji gdy stalker swoim zachowaniem zastrasza ofiarę do tego stopnia, że ta unika wychodzenia z domu czy jest zmuszona do zmiany miejsca zamieszkania. 18 Art. 191 k.k. ( Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. [ ]) mógłby mieć w niektórych wypadkach mieć zastosowanie do działań stalkera mających na celu zmuszenie ofiary do zaniechania pewnych czynności (np. spotykania określonych osób) czy podjęcia określonego zachowania (np. zgody na spotkania ze stalkerem). Niedoskonałością tego przepisu w odniesieniu do efektywności przeciwdziałania zjawisku stalkingu jest fakt, że art. 191 do znamion określających czynność sprawczą zalicza wyłącznie użycie przemocy lub stosowanie groźby bezprawnej (por. A. Zoll (red.): Kodeks karny. Komentarz, str. 468, R. Góral: Kodeks karny. Praktyczny komentarz, str. 260 oraz J. Kosińska: Prawnokarna problematyka stalkingu, Prokuratura i Prawo nr 10, 2008 r.), podczas gdy niejednokrotnie sprawca zmusza ofiarę do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, jednak za pomocą innych środków niż wymienione w art. 191 k.k.

8 38 Dagmara Woźniakowska-Fajst czy). Dodatkowo należy podnieść, że przestępstwa opisane w art. 212, 216 i 217 k.k. są ścigane z oskarżenia prywatnego, co wymaga od ofiary dużego zaangażowania osobistego i samodzielnego gromadzenia dowodów. Mobbing W języku angielskim słowo mob oznacza tłum, motłoch lub obleganie. Można mówić także o tłamszeniu przez motłoch czy obleganiu 19. Pojęcie to znane w psychiatrii i psychologii do języka prawa w roku 1984 wprowadził Hanz Leymann, niemiecki psychiatra, który pisał o mobbingu w prawie pracy definiując to zjawisko w następujący sposób: terror psychiczny albo mobbing w życiu zawodowym charakteryzuje się wrogimi i nieetycznymi zachowaniami, które są powtarzane w sposób systematyczny przez jedną lub większą ilość osób, skierowanymi głownie przeciwko pojedynczej osobie, która w wyniku mobbingu zostaje pozbawiona szans na pomoc i obronę poprzez powtarzające się zachowania mobbujące. Działania te występują bardzo często, przynajmniej raz w tygodniu i przez długi okres, co najmniej przez sześć miesięcy 20. W roku 1990 H. Leymann określił mobbing jako terror psychiczny, zaczepianie, izolowanie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi i zachowanie grupy osób albo osoby w stosunku do innej osoby lub grupy, zmierzające do wyłączenia jej z zespołu zawodowego lub koleżeńskiego. Jako charakterystyczne elementy mobbingu wskazuje się w szczególności: a) brak uchwytnych i racjonalnych przyczyn, które zapoczątkowały mobbing trudno wskazać powód zaistnienia konfliktu, zaś pobudki i motywy, jakimi kierują się prześladowcy, są mało czytelne ( ) b) planowy i systematyczny charakter wrogich zachowań, których sprawcy zmierzają w konsekwencji do eliminacji osoby lub osób z danej grupy; 19 W. Cieślak: Z karnoprawnej problematyki mobbingu, w:pohlł.(red.)aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009 r., str M. Chakowski: Mobbing. Aspekty prawne, Bydgoszcz-Warszawa 2005, za: J. Kosińska Aspekty mobbingu na tle przestępstwa z art. 218 KK uporczywość a umyślność, Monitor Prawa Pracy 6/2008, s. 284.

9 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 39 c) kilkumiesięczny, a nawet kilkuletni okres prześladowania; d) różnorodność form zachowań prześladowców, od ostentacyjnego lekceważenia, poprzez bojkot towarzyski, ośmieszanie, znieważanie, zniesławianie, aż po groźby naruszenia nietykalności cielesnej, czy, w ostateczności, także zamachy na życie lub zdrowie 21. W polskiej literaturze słowo mobbing bywa zastępowane takimi określeniami jak: psychoterror w pracy, molestowanie psychiczne, molestowanie moralne, znęcanie się psychiczne czy terror psychiczny 22. Mimo prób znalezienia adekwatnych słów w języku polskim ustawodawca zdecydował się jednak na użycie w krajowym ustawodawstwie słowa żywcem przeniesionego z języka angielskiego. W tym miejscu podkreślić należy, że mobbing w prawie polskim nie jest przestępstwem. Zjawisko to zostało zdefiniowane jedynie w kontekście prawa pracy (tym samym de facto ustawodawca ograniczył stosowanie owego terminu do innych stosunków międzyludzkich, np. w przypadku pracy świadczonej na innej podstawie prawnej, stosunków w grupie studentów czy sportowców), a tolerowanie przez pracodawcę tego typu zachowań rodzi jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą w wypadku, gdy nękany pracownik rozwiąże umowę o pracę bądź dozna rozstroju zdrowia. W literaturze polskiej znaleźć można różnorodne definicje mobbingu. A. Strzałkowski podaje, że są to rozmaite zachowania w środowisku pracy, które wywołują wśród pracowników strach, lęk, obawę, których skutki mogą nawet doprowadzić do uszczerbku na zdrowiu 23. Według H. Szewczyk mobbing to wrogie i nieetyczne, systematycznie powtarzające się zachowanie skierowane wobec jednej lub grupy osób, którego celem i rezultatem jest psychiczne, psychosomatyczne i społeczne wyniszczanie pracownika. Następstwem tego zachowania jest 21 W. Cieślak: Z karnoprawnej problematyki mobbingu, w:pohlł.(red.)aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009 r., str S. Naszydłowska: Mobbing próba zdefiniowania pojęcia, Ius Novum, 3/2009, str A. Strzałkowski: Problem mobbingu w stosunkach pracy, Praca i zabezpieczenie społeczne, 9/2002, s. 4, za: S. Naszydłowska: Mobbing próba zdefiniowania pojęcia, str. 94.

10 40 Dagmara Woźniakowska-Fajst bezradność ofiar oraz brak możności obrony 24. A Bechowska-Gabhardt i T. Stalewski z kolei piszą, że jest to nieetyczne i irracjoalne działanie, polegające na długotrwałym i bezpodstawnym dręczeniu pracownika przez przełożonych lub współpracowników. Jest to poddawanie ofiary przemocy ekonomicznej, psychicznej i społecznej w celu zastraszenia, upokorzenia i ograniczenia jej zdolności obrony. To zjawisko odczuwane subiektywnie, ale dające się potwierdzić obiektywnie. To proces wielofazowy, powodujący izolację społeczną ofiary, jej autodeprecjację, poczucie krzywdy, bezsilności i odrzucenia przez współpracowników, a w konsekwencji silny stres i choroby somatyczne i psychiczne 25. Mobbing w prawie polskim został uregulowany przede wszystkim w prawie pracy (dalej k.pk.) 26 (tam znajduje się jego ustawowa definicja). W związku z powyższym art k.p. ma zastosowanie wyłącznie do pracowników, czyli zgodnie z art. 2 k.p. osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Komentatorzy zwracają jednak uwagę, że podanie podstawy zatrudnienia to warunek niewystarczający, by określić, że właściwy jest kodeks pracy. Mianowanie i powołanie są nie tylko podstawami nawiązania stosunku pracy, ale także administracyjno-prawnego stosunku służby 27. Tym samym odszkodowania z tytułu mobbingu od pracodawcy nie mogą dochodzić m.in. żołnierze zawodowi, funkcjonariusze Policji czy Służby Więziennej. Wynika to jednoznacznie z orzeczenia Sądu Najwyższego, który orzekł jednocześnie, że dla tych osób dopuszczalna jest cywilna droga sądowa z tytułu naruszenia praw osobistych. 28. Art Kodeksu pracy: 1. Pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi. 24 H. Szewczyk: Molestowanie seksualne i mobbing w miejscu pracy lub w związku z pracą nowe wyzwania dla polskiego prawa pracy, Praca i zabezpieczenie społeczne, 6/2002, s S. Naszydłowska: Mobbing próba zdefiniowania pojęcia, str Ustawa z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 213, poz. 2081). 27 M. Gersdorf, K. Rączka, J. Skoczyński: Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa, 2002 r. 28 Postanowienia SN z r., I PZP 2/07, niepubl., za: B. Cudowski: Mobbing w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Monitor prawa pracy 10/2008, str. 509.

11 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. 3. Pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. 4. Pracownik, który wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. ( ) Istnieją także przepisy kodeksu karnego, które mówią o odpowiedzialności za naruszenie praw pracownika. W przypadku lobbingu zastosowanie mogą mieć art. 218 i 220 k.k. Kodeks karny: Art Kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. ( ) Art Kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. ( ) Przepisy powyższe wskazują na ograniczony krąg osób, które mogą dopuścić się przestępstwa: pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu. Popełniają oni przestępstwo wówczas, gdy o przypadku mobbingu wiedzieli, jednak nie reagowali, reagowali w niewystarczający sposób bądź zaniechali stworzenia mechanizmów organizacyjnych i porządkowych zapobiegających mobbingowi. Oczywiste jest, że krąg potencjalnych mobberów jest szerszy niż osób, które mogą ponieść odpowiedzialność karną w związku z zaistnieniem lobbingu. Słusznie uwagę zwraca także W. Cieślak, że tylko część z wypadków stosowania lobbingu będzie podpadać pod dyspozycję przepisu art k.k.

12 42 Dagmara Woźniakowska-Fajst i tylko część stanów faktycznych, kwalifikowanych z tego artykułu to będą przypadki mobbingu 29. Molestowanie Pierwsza sprawa sądowa dotycząca molestowania seksualnego w miejscu pracy miała miejsce w Stanach Zjednoczonych w 1974 r. (powództwo zostało wtedy oddalone), natomiast już w wyroku z 1976 r. molestowanie seksualne w formie szantażu seksualnego uznano za dyskryminację ze względu na płeć i za niedopuszczalną praktykę 30. Molestowanie i molestowanie seksualne jest także definiowane na liczne sposoby. J. Warylewski definiuje molestowanie seksualne jako niechciane zachowanie o podłożu seksualnym, które jest odbierane przez ofiarę jako determinujące warunki zatrudnienia lub kreujące nieprzyjazne środowisko pracy 31. Wśród definicji amerykańskich A. Gutkowska podaje, że molestowanie seksualne w miejscu pracy to obelżywe, znieważające traktowanie pracownika przez pracodawcę lub inną osobę, znajdującą się pod zwierzchnictwem pracodawcy, które nie miałoby miejsca, gdyby nie płeć tego pracownika 32.A.Gutkowska podaje także, że według definicji amerykańskiej Komisji do spraw Równych Szans w Zatrudnieniu molestowanie seksualne to niepożądane awanse o charakterze seksualnym, domaganie się przysług seksualnych, a także inne słowne lub fizyczne zachowania o podłożu seksualnym wówczas gdy akceptacja bądź odmowa poddania się takiemu zachowaniu stanowi podstawę podjęcia decyzji w sprawie danej osoby lub stanowi warunek zatrudnienia czy też rozwoju zawodowego, 29 W. Cieślak: Z karnoprawnej problematyki mobbingu, w:pohlł.(red.)aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań 2009 r., str Agnieszka Gutkowska: Molestowanie seksualne w sferze zatrudnienia w USA, Państwo i Prawo, 3/2008 r., str J. Warylewski: Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Sopot 1999, str. 25 za: A. Gutkowska: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. 32 L. K. Larson: Employment discrimination, Matthew Bender & Company 2006, Vol. 3, część XIV, Tytuł VII, rodział 46.01, str. 1, za: A. Gutkowska: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki.

13 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 43 a celem lub skutkiem takiego zachowania jest nieuzasadnione zakłócanie pracy danej osoby lub tworzenie poniżającego, niekorzystnego środowiska nauki lub pracy 33. Na podstawie Konwencji 111 MOP dotyczącej dyskryminacji w zatrudnieniu i wykonywania zawodu 34 w roku 1988 powstał raport Komisji Ekspertów ds. Przestrzegania Konwencji i Zaleceń, w którym przedstawiono listę zachowań, które mogą być uznane za molestowanie seksualne w miejscu pracy. Wymieniono: lubieżne spojrzenia, zniewagi i obelgi, insynuacje i niestosowne uwagi na temat ubioru, uczesania, wieku, sytuacji rodzinnej, wprowadzanie protekcjonalnych lub paternalistycznych stosunków, które naruszają godność ofiary 35. Problematyka molestowania jest także przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej. W 1991 r. powstała definicja molestowania utworzona przez Komisję Europejską w załączniku do Kodeksu Praktyki. Jest to zachowanie o podłożu seksualnym i inne zachowania ze względu na płeć, które naruszają godność kobiety i mężczyzny w pracy, które wyraża się w takich czynnościach jak: obraźliwe flirtowanie, czynienie propozycji, domaganie się korzyści seksualnych albo proszenie o nie, wywoływanie presji o charakterze seksualnym, czynienie sugestywnych uwag i sprośnych aluzji, poniżanie, znieważanie 36. W prawie polskim molestowanie i molestowanie seksualne jest zdefiniowane w Kodeksie pracy 37. Kodeks ten zawiera nie tylko definicję molestowania seksualnego, ale wyróżnia także samo pojęcie molestowania, definiując je jako niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej 33 EEOC Interim Interpretative Guidelines on Sex Discrimination 1980 za: M. A. Paludi Ivory power. Sexual harassment on campus, State University of New York Press 1990, str. 23, za: A. Gutkowska: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. 34 Konwencja 111 MOP dotyczące dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu (Dz.U. z 1958 r., nr 42, poz. 218). 35 S. Samol: Molestowanie seksualne w miejscu pracy, w: Paweł Wilczyński, Olga Krajniak, Bartosz Guzik (red.): Prawo wobec wyzwań współczesności. T. 3. Materiały sesji naukowej, Poznań 2006, UAM, str M. Żukowski: Molestowanie psychiczne. Mobbing w prawie pracy, Edukacja prawnicza 3/2004 r., str Art. 18 3a 5 i 6 Ustawy Kodeks pracy, Dz.U. z 1994 r., nr 21, poz. 98.

14 44 Dagmara Woźniakowska-Fajst lub uwłaczającej atmosfery. W tym przypadku trudne jest wskazanie rzeczywistej różnicy między owym pojęciem, a omówionym wyżej mobbingiem. Specjaliści w dziedzinie prawa pracy twierdzą, że molestowanie można by uznać za część składową mobbingu, może ono poprzez swoją eskalację do mobbingu doprowadzić 38.Uznajesięje zatem za łagodniejszą formę mobbingu, tym bardziej, że w przypadku mobbingu mocno podkreślone są przesłanki uporczywości i długotrwałości, które nie są konieczne dla wystąpienia molestowania 39. Kodeks pracy Art. 18 3a. 1. Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, ( ) 5. Przejawem dyskryminowania w rozumieniu 2 jest także: ( ) 2) niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (molestowanie). 6. Dyskryminowaniem ze względu na płeć jest także każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne). ( ) Art. 18 3d. Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. Zarówno prawo wykroczeń jak i prawo karne nie definiuje zjawiska molestowania. W przypadku molestowania seksualnego ofiara może jednak skorzystać z niektórych środków jakie daje jej prawo karne (art. 217 k.k. naruszenie nietykalności cielesnej, z art zgwałcenie, poddanie się innej czynności seksualnej oraz art. 202 prezentacja treści pornograficznych) oraz prawo wykroczeń (140, 141 i 142 k.w. nieobyczajny wybryk, umieszczanie w miejscu publicznym nieobyczajnych ogłoszeń, napisów czy rysunków oraz natarczywe 38 J. Kosińska: Aspekty mobbingu na tle przestępstwa z art KK uporczywość a umyślność, Monitor prawa pracy 6/2208., str M. Zych: Normatywna definicja mobbingu, Monitor prawa pracy nr 4, 2006 r., str. 194.

15 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 45 namawianie do odbycia stosunku seksualnego w zamian za korzyść materialną). Sprawca może także ponieść odpowiedzialność na gruncie prawa cywilnego. Bullying Bullying to kolejne słowo przeniesione do polszczyzny wprost z języka angielskiego bez podejmowania prób znalezienia polskiego odpowiednika. Słowo to tłumaczy się jako terroryzowanie, zastraszanie 40, podczas gdy słownik angielski podaje, że jest to straszenie, ranienie, przerażanie innej osoby, zwłaszcza mniejszej lub słabszej 41. W literaturze nie ma jednolitej praktyki, jeżeli chodzi o stosownie tego terminu. Początkowo odnosił się on jedynie do stosunków przemocowych między uczniami, następnie rozszerzono go na napaści mające miejsce w miejscu pracy, w armii, klubach sportowych czy nawet życiu rodzinnym. M. Żukowski twierdzi, że termin bullying ma szerszy zasięg niż mobbing, ponieważ w jego skład wchodzą przeróżne zachowania od kpin i izolacji po zachowania, które są nadużyciem o charakterze seksualnym lub przemocą fizyczną 42. Najkrócej mówiąc bullying to zjawisko znęcania się uczniów nad innymi uczniami. W literaturze dostępnej na polskim rynku używa się w tym znaczeniu także słowa mobbing, co wprowadza poważne zamieszanie definicyjne. D. Olweus definiuje zjawisko (nazywając je właśnie mobbingiem ) jako sytuację gdy ofiara jest w dłuższym okresie wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób 43, a K. E. Dembach jako długotrwałe upokarzanie ciągle tej samej osoby przez większość członków grupy 44. Autorzy zajmujący się tematyką mówią, że aby dane zachowanie zakwalifiko- 40 PWN Oxford, str Longman Dictionary of Contemporary English, Longman Pearson Education, 2009, str M. Żukowski: Molestowanie psychiczne. Mobbing w prawie pracy, Edukacja prawnicza nr 3 z 2004 r., str D. Olweus: Mobbing. Fala przemocy w szkole, jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co, 2007 r., str K. E. Dembach: Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, Gdańsk 2003, str. 13.

16 46 Dagmara Woźniakowska-Fajst wać jako bullying musi ono spełniać trzy kryteria 45 : osoba stosująca przemoc musi posiadać władzę, być osobą silniejszą, o mocniejszej pozycji w grupie. D. Olweus wyraźnie podkreśla, że cechą charakterystyczną zjawiska jest nierówność sił między sprawcą (sprawcami) a ofiarą (ofiarami) 46. Zachowanie to musi być także regularne, powtarzalne, a jego celem jest skrzywdzenie ofiary, sprawienie jej przykrości, choć nie zawsze musi być to zamiar uświadomiony przez sprawcę. Bullying może objawiać się poprzez takie zachowania jak groźby, złośliwości (obmawianie, plotkowanie, zabór rzeczy), rożnego rodzaju napaść fizyczną (popychanie, uderzanie, ograniczenie wolności), ale także takie zachowania jak pokazywanie wrogich gestów, robienie grymasów, podejmowanie innych zachowań zmierzających do zirytowania albo zranienia ofiary oraz wykluczanie z grupy 47. Bullying nie jest zdefiniowany ani regulowany odrębnymi przepisami w prawie polskim. Stalking, mobbing, molestowanie, bullying próba usystematyzowania pojęć Dla precyzyjniejszego określenia różnic między wyżej opisanymi rodzajami przemocy emocjonalnej podjęłam próbę opisania ich w tabeli, określając kto jest sprawcą i ofiarą zjawiska, jaki sposób działania je charakteryzuje, jakie mogą być przykłady zachowania oraz czy dane zjawisko i w jaki sposób jest uregulowane w prawie polskim. Mam nadzieję, że tabela pozwoli czytelnikowi na łatwiejsze zrozumienie podobieństw, a zwłaszcza różnic między opisanymi zachowaniami. 45 B. Morrison: Restoring safe school communities. A whole school resposponse to bullying, violence and alienation, Sidney 2009, str. 9, za: W. Klaus: Wykorzystanie sprawiedliwości naprawczej w zapobieganiu przemocy rówieśniczej w szkole,w:l.mazowiecka (red.): Mediacja, Lexis Lexis, Warszawa 2009 r., str D. Olweus, Mobbing. Fala przemocy w szkole, jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co, 2007, str Tamże.

17 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 47 stalking mobbing molestowanie bullying sprawca każdy pracodawca, przełożony, inny pracownik uczeń ofiara każdy pracownik (tylko umowa o pracę!) uczeń sposób działania cel działania forma psychicznej napaści, w której sprawca wdziera się do sfery prywatności ofiary, z która nic go nie łączy (albo już nie łączy) z pobudek wskazujących na uczuciowe podłoże działań zyskanie czyjegoś uczucia, zmuszenie do odbudowy zerwanego związku, zemsta nękanie lub zastraszanie pracownika zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (molestowanie) lub niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, o tych samych celach i skutkach; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne) długotrwałe upokarzanie ciągle tej samej osoby przez większość członków grupy poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. naruszenie godności pracownika stwo- skrzywdzenie rzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery ofiary, sprawienie jej przykrości, choć nie zawsze musi być to zamiar uświadomiony przez sprawcę uporczywość w wielu regulacjach uporczywe i długotrwałe, jeżeli nie, to nie prawnych istnieją przesłanki uporczywości, wielokrotno- z molestowaniem mamy do czynienia ści działań sprawcy regularność, powtarzalność efekt prześladowania wywołanie stanu trwałego niepokoju, obawy lub lęku, zmiana zwyczajów wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej naruszenie godności pracownika stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery nie definiowane poprzez efekt Ciąg dalszy tabeli na następnej stronie

18 48 Dagmara Woźniakowska-Fajst Ciąg dalszy tabeli z poprzedniej strony stalking mobbing molestowanie bullying sprawca każdy pracodawca, przełożony, inny uczeń pracownik ofiara każdy pracownik (tylko umowa o pracę!) uczeń przykładowe lekceważenie pracownika, zachowanie niezauwa- żanie go, izolowa- regulacja w prawie polskim wydzwanianie, głuche Kontakt fizyczny i na- groźby, złośliwości, telefony, wyrzucanie się, uwagi napaść fizyczna, po- dzwanianie po nocach, o charakterze sekkazywanie wrogich kręcenie się nie od kontaktów sualnym, prezentowa- gestów, robienie w okolicy domu społecznych, plotkowanie, nie publikacji porno- grymasów, wyklu- ofiary, nawiązywanie rozpowgraficznych,słowne lub czanie z grupy kontaktu za pomocą szechnianie złośli- czynne propozycje seciej, osoby trzewych informacji ksualne wysyłanie listów, maili, smsów, prezentów, śledzenie / kontrolowanie ofiary nie. tak, w kodeksie pracy. tak, w kodeksie pracy. nie Możliwe ukaranie na podst. kodeksu ew. roszczenie cy- wykroczeń jeżeli wilne i możliwość sprawca złośliwie ukarania przełożonego lub osoby wykonującej czynno- niepokoi, bądź gdy poszczególne czyny stalkera są przestępstwami ści z zakresu prawa pracy Podsumowanie Wszystkie opisane powyżej zachowania są zjawiskami zawsze obecnymi w życiu społecznym, ale wydaje się, że osiągnęliśmy wyższy stopień rozwoju społecznego, kiedy są one zauważane, definiowane i potępiane, a nawet w wielu państwach karane. W języku polskim nazwy tych zjawisk zostały przeniesione wprost z języka angielskiego, co z jednej strony powoduje zaśmiecanie języka, z drugiej jednak wprowadza pewne rozróżnienie definicyjne, ponieważ zarówno stalking, bullying jak i mobbing można opisywać jako nękanie czy prześladowanie, co doprowadza do zacierania się różnic między tymi pojęciami. Różnice między ww. pojęciami występują, ale niejednokrotnie nie są oczywiste (np. mobbing i bullying opisują bardzo podobne zjawiska, mające miejsce w różnych środowiskach). Zachowania spraw-

19 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 49 ców poszczególnych zachowań mogą być takie same i dopiero szerszy kontekst sytuacyjny (cel i motywy działania sprawcy czy środowisko) pozwala dane zachowania podporządkować konkretnej definicji. Bibliografia Chakowski Maciej: Mobbing. Aspekty prawne, Bydgoszcz-Warszawa Cieślak Wojciech: Z karnoprawnej problematyki mobbingu, w: Pohl Łukasz (red.), Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, Poznań Cudowski B.: Mobbing w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Monitor prawa pracy 10/2008. Meloy J. Reid (red.): Clinical and Forensic Perspectives, Academic Press, San Diego Dembach Karl E.: Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, Gdańsk Domagalski Marek: Natrętny wielbiciel już nie będzie bezkarny, Rzeczpospolita, r. EEOC Interim Interpretative Guidelines on Sex Discrimination 1980, za: M. A. Paludi: Ivory power. Sexual harassment on campus, State University of New York Press 1990, za: Gutkowska Agnieszka: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. Gersdorf Małgorzata, Rączka Krzysztof, Skoczyński Jacek: Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa Gutkowska Agnieszka: Molestowanie seksualne w sferze zatrudnienia w USA, Państwo i Prawo, 3/2008. Gutkowska Agnieszka: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. Klaus Witold: Wykorzystanie sprawiedliwości naprawczej w zapobieganiu przemocy rówieśniczej w szkole, w: Mazowiecka Lidia (red.): Mediacja, Lexis Lexis, Warszawa Kosińska Jolanta: Aspekty mobbingu na tle przestępstwa z art KK uporczywość a umyślność, Monitor prawa pracy 6/2008. Kotowski Wojciech: Kodeks wykroczeń. Komentarz, Zakamycze, Larson L. K.: Employment discrimination, Matthew Bender & Company 2006, Vol. 3, część XIV, Tytuł VII, rodział 46.01, str. 1, za: Gutkowska Agnieszka: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce

20 50 Dagmara Woźniakowska-Fajst i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. Longman Dictionary of Contemporary English, Longman-Pearson Education, Meloy Reid J. (red.): The Psychology of Stalking, Academic Press, Morrison B.: Restoring safe school communities. A whole school resposponse to bullying, violence and alienation, Sidney 2009, str. 9, za: Klaus Witold: Wykorzystanie sprawiedliwości naprawczej w zapobieganiu przemocy rówieśniczej w szkole, w: Lidia Mazowiecka (red.): Mediacja,Lexis. Mullen Paul E., Pathé Michele, Purcell Rosemary: Stalkers and their Victims, Cambridge University Press, wyd. 2, Naszydłowska Sylwia: Mobbing próba zdefiniowania pojęcia, Ius Novum, 3/2009. Olweus Dan: Mobbing. Fala przemocy w szkole, jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co, Osica Natalia: O stalkingu szerzej, Niebieska Linia 3/56/2008. Samol Sebastian: Molestowanie seksualne w miejscu pracy, w: Paweł Wilczyński, Olga Krajniak, Bartosz Guzik (red.): Prawo wobec wyzwań współczesności. T. 3. Materiały sesji naukowej, UAM, Poznań Siemaszko Andrzej (red.): Stalking w Polsce. Rozmiary-formy-skutki, niepublikowany raport Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w posiadaniu autorki. Stalking: Prokurator będzie ścigał za dręczenie plotkami i SMS-ami, Gazeta Prawna z dnia r. Strzałkowski A.: Problem mobbingu w stosunkach pracy, Praca i zabezpieczenie społeczne, 9/2002. Szewczyk Helena: Molestowanie seksualne i mobbing w miejscu pracy lub w związku z pracą nowe wyzwania dla polskiego prawa pracy, Praca i zabezpieczenie społeczne, 6/2002. Szpond M.: Stalking nękanie, strona internetowa: z dnia r. Warylewski Jarosław: Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Sopot 1999, str. 25 za: Gutkowska Agnieszka: Zjawisko molestowania seksualnego w uczelniach wyższych w Polsce i w USA. Aspekty prawne i kryminologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, maszynopis w posiadaniu autorki. Westrupp Darrah, Applying Functional Analysis to Stalking Behavior, [w:]meloy Reid J. (red.): The Psychology of Stalking, Academic Press, Wielki słownik polsko-angielski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Oxford University Press, Zych Małgorzata: Normatywna definicja mobbingu, Monitor prawa pracy 4/2006. Żukowski Marcin: Molestowanie psychiczne. Mobbing w prawie pracy, Edukacja prawnicza 3/2004.

21 Przemoc emocjonalna: stalking, molestowanie, mobbing, bullying 51 Akty prawne Kodeks wykroczeń, z dnia 20 maja 1971 r. (Dz.U. nr 109, poz. 756 z 2007 r. tekst jednolity). Konwencja 111 MOP dotyczące dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu (Dz. U. z 1958 r., nr 42, poz. 218). Orzecznictwo Postanowienia SN z r., I PZP 2/07, niepubl.