Niektóre problemy podejmowane przez katolicką naukę społeczną i zadania katolików świeckich

Transkrypt

1 Niektóre problemy podejmowane przez katolicką naukę społeczną i zadania katolików świeckich W części drugiej konstytucji Gaudium et spes szczegółowo omówiono niektóre bardziej palące problemy współczesnego świata: poparcie naleŝne godności małŝeństwa i rodziny; naleŝyty sposób podnoszenia poziomu kultury; problemy Ŝycia gospodarczego i społecznego; Ŝycie wspólnoty politycznej; problemy umacniania pokoju i rozwijania wspólnoty narodów. Kwestie te omawiane są w niemal wszystkich podręcznikach katolickiej nauki społecznej. Problem zaangaŝowania katolików w politykę W społecznej nauce Kościoła wyróŝnia się dwa sposoby rozumienia pojęcia polityka. Pierwsze, to dąŝenie do uczestniczenia w sprawowaniu władzy w państwie, czyli dąŝenie do jej uzyskania, utrzymania lub odzyskania. Drugie rozumienie, polityka to dąŝenie do dobra wspólnego. Jan Paweł II w encyklice Christifideles laici (n.42) pisze: świeccy nie mogą rezygnować z udziału w <<polityce>>, czyli w róŝnego rodzaju działalności gospodarczej, społecznej i prawodawczej, która w sposób organiczny słuŝy wzrastaniu wspólnego dobra [...]. Ani oskarŝenia o karierowiczostwo, o kult władzy, egoizm, korupcję [...] ani dość rozpowszechniony pogląd, Ŝe polityka musi być terenem moralnego zagroŝenia, bynajmniej nie usprawiedliwiają sceptycyzmu i nieobecności chrześcijan w sprawach publicznych. ZaangaŜowanie w politykę rodzi jednak problemy. Na czym polega uprawianie polityki po chrześcijańsku? Nie istnieje Ŝadna polityka chrześcijańska. Ewangelia nie podaje recept na chrześcijańskie uprawianie polityki, ekonomii itd. Polityka jest świecka, czyli posiada określony cel, treść i środki, które nie zaleŝą od Objawienia (Sorge 2000 s.230). JednakŜe uprawianie polityki po chrześcijańsku oznacza spójność z wartościami zawartymi w Ewangelii. Wskazuje się, Ŝe Kościół nie dyktuje katolikom rozwiązań ustrojowych (Zwoliński 1999 s.198). Cz.Strzeszewski (1994 s ) w rozdziale poświeconym Ŝyciu społeczno państwowemu omawia zasady Ŝycia społecznego (zasadę wolności, pomocniczości i sprawiedliwości). Wolność społeczna jest tu definiowana jako: nieskrępowana moŝność wszystkich osób ludzkich, członków społeczności, dąŝenia do dobra wspólnego (s.515) Ponadto podejmowane tu są kwestie takie jak istota, cele i zadania państwa, źródła władzy i zakres uprawnień państwa, relacje między narodem i państwem, prawa i obowiązki obywatelskie, relacje między Kościołem i państwem. Społeczny i duchowy wymiar Ŝycia gospodarczego Działalność gospodarcza ma charakter materialny oraz duchowy; oba te pierwiastki występują w sposób nierozłączny. PoniewaŜ pierwiastek duchowy ma wyŝszość nad materialnym, działalność człowieka jest przede wszystkim duchowa, a na dalszym planie materialna. Nawet najbardziej materialna część Ŝycia człowieka, jaką jest Ŝycie gospodarcze, skierowana jest ku celom nadprzyrodzonym, podporządkowana jego Ŝyciu duchowemu. śycie gospodarcze posiada dwie zasadnicze cechy: ma charakter społeczny i nie dotyczy tylko dóbr materialnych (Strzeszewski s.576). Ze społecznej natury procesu gospodarowania wynika, Ŝe celem działalności gospodarczej jednostki nie jest tylko zaspokojenie własnych potrzeb, lecz potrzeb takŝe innych członków społeczeństwa, jak i odwrotnie: dąŝeniem kaŝdej społeczności jest zaspokojenie potrzeb wszystkich swoich członków. Z tego względu działanie na

2 niekorzyść społeczeństwa, w celu osiągnięcia większych korzyści własnych jest zjawiskiem patologicznym. Cz. Strzeszewski (1994 s ) Ŝycie gospodarcze analizuje z perspektywy problemu pracy, własności i dochodu społecznego. Praca jest to wolna, choć naturalnie konieczna, działalność człowieka wypływająca z poczucia obowiązku, połączona z trudem i radością, a mająca na celu tworzenie uŝytecznych społecznie wartości duchowych i materialnych (s.580). Obowiązek pracy: osobowy, społeczny, gospodarczy, moralny, religijny. Prawo do pracy: prawo do zatrudnienia, prawo do wyboru pracy, prawo do wolnej umowy o pracę, prawo do owocu pracy. Prawo do pracy moŝe być ujmowane negatywnie i pozytywnie. Negatywne oznacza, Ŝe nikomu nie moŝna zabronić pracy. Pozytywne ogólny obowiązek państwa do zapewnienia krajowi właściwego ustroju pracy, do prowadzenia polityki zatrudnienia usuwającej masowe bezrobocie, do tworzenia odpowiednich warunków pracy. Pozytywne prawo do pracy oznacza, Ŝe przed kaŝdym pracownikiem stoi szansa zatrudnienia, ale jej realizacja zaleŝy od warunków zewnętrznych i wewnętrznych (ustroju pracy, sytuacji na rynku pracy, zdolności pracownika itd.). Pozytywne prawo do zatrudnienia nie moŝe być rozumiane jako uprawnienie polegające na Ŝądaniu przez kaŝdego pracownika dostarczenia przez państwo odpowiedniego zatrudnienia. Byłoby to sprzeczne z zasada pomocniczości społecznej. Równowaga solidaryzmu i pomocniczości w sferze zabezpieczenia społecznego. Solidaryzm nakazuje łączenie się ludzi w celu przeciwstawienia się jakimś zagroŝeniom. Z drugiej strony nadmiernie rozwinięty system zabezpieczeń moŝe rodzić postawy prowadzące do zaniku przezorności, oszczędności, odpowiedzialności, Ŝycia ponad stan, nastawień konsumpcyjnych. Państwo a gospodarka Adolf Wagner prawo wzrastającego zapotrzebowania państwa. 100 lat temu państwo zatrzymywało i przeznaczało na cele socjalne 5-8% produktu krajowego brutto, obecnie w USA i Japonii 35-40%, a państwach socjalnych Europy 45-60% (Ross 2003 s.162). Debata w krajach zachodnich. Pytania: 1) w jakim stopniu powinny być sprywatyzowane państwowe przedsiębiorstwa (koleje, poczta, energetyka) 2) czy zakres i typy świadczeń socjalnych nie doprowadziły do powstania państwa dobrobytu, które coraz trudniej sfinansować? 3) czy w warunkach demograficznego starzenia się społeczeństw, gdy coraz mniejsza liczba osób pracujących musi współutrzymać coraz większą liczbę osób znajdujących się poza procesem produkcyjnym, finansowanie ubezpieczeń społecznych, nie jest konieczna zmiana formuły ubezpieczeń (z publiczno-prawnej na prywatno-prawną)? System gospodarki naturalnej Adama Smitha i rola państwa (paleoliberalizm). Krytyka liberalnej koncepcji państwa stróŝa przez Kettelera i Leona XIII. Społeczna gospodarka rynkowa państwo przez redystrybucję troszczy się o wszystkich członków społeczeństwa. Państwo w Niemczech rozdziela 1/3 produktu społecznego. Doprowadziło to do specyficznego stanu świadomości. Rozwinęła się mentalność, w której kaŝdy uwaŝał za oczywiste prawo do krótkiego czasu pracy, do dobrych dochodów, do szerokiej ochrony socjalnej i do społeczeństwa zabezpieczonego przed kryzysami. (Ross 2003 s.172). Katolicka nauka społeczna. Podstawowe zagadnienia z Ŝycia gospodarczego zawartość tomu: Henryk Olszar Rozwój przemysłu w XIX stuleciu i jego konsekwencje dla Europy; Stanisław Fel Społeczno etyczny wymiar pracy ludzkiej; Arkadiusz Wuwer Bezrobocie jako wyzwanie dla solidarności społecznej; Maria Miczyńska Kowalska Związki zawodowe; Józef Kupny Przedsiębiorstwo wspólnotą osób pracujących; Jerzy Gocko Porządek własności w kontekście powszechnego przeznaczenia dóbr; Karl-Georg Michel Etyka konsumpcji; Jerzy Michałowski Rynek i wolna konkurencja; Lothar Roos Zadania państwa w gospodarce;

3 Joachim Wiemeyer Podatki jako problem etyczno społeczny; Janusz Mariański Troska Kościoła o ochronę środowiska; Ireneusz Stolarczyk Integralne rozumienie postępu i rozwoju; Simona Beretta Ocena etyczna globalizacji. Jak piszą we wstępie redaktorzy tomu ks. Józef Kupny i ks. Stanisław Fel: koszty społeczne reform muszą być zdecydowanie ograniczane. Jak to osiągnąć? Nie ma prostych rozwiązań, jednak katolicka nauka społeczna wypracowała pewne zasady, których realizacja moŝe łagodzić ten proces, a przede wszystkim umoŝliwia zbudowanie sprawiedliwego i szanującego godność kaŝdego człowieka ładu społeczno gospodarczego. Kościół nie określa konkretnego modelu, ani nie tworzy nowego systemu porządku gospodarczego. Jego wskazania dotyczą raczej etycznego aspektu tego rodzaju ludzkiej aktywności. Jako ilustrację tych stwierdzeń moŝna przedstawić zobowiązania etyczne dotyczące płacenia podatków zawarte w artykule Joachima Wiemeyera. Problem ten nie był dotychczas szerzej dyskutowany w katolickiej nauce społecznej, a warto mu się przyjrzeć, takŝe i z tego powodu, Ŝe początek kaŝdego roku to okres rozliczeń podatkowych. Autor formułuje następujące zobowiązania etyczne w tym zakresie: 1. Podatnik powinien złoŝyć w przewidzianym terminie przepisane prawem, zgodne z prawdą oświadczenie podatkowe. 2. Jest zobowiązany płacić punktualnie przepisane podatki, bez ich umniejszania. 3. Nie wolno mu próbować osiągnąć mniejszej wysokości podatków czy wręcz całkowitego zwolnienia podatkowego przez przekupienie urzędnika podatkowego. 4. Nie powinien brać udziału w transakcjach gospodarczych, przy których od początku jest jasne, Ŝe chodzi o unikanie podatków /.../ Dotyczy to takŝe dochodu z własnej pracy (praca na czarno), który jest przemilczany przed władzami podatkowymi (czy innymi urzędami). 5. Nie powinien transferować kapitału za granicę tylko po to, aby uniknąć obowiązku podatkowego we własnym kraju /.../. 6. Istnieje zobowiązanie zapłacenia zatrzymanych podatków. (s.200). Jak wskazuje autor Sobór Watykański II w konstytucji Gaudium et spes (nr 30) potępia unikanie podatków, traktując to jako oszustwo, potwierdza to takŝe Katechizm Kościoła katolickiego (nr 2409). Oprócz tego swoistego kodeksu etycznego dotyczącego płatnika podatków w artykule przedstawia się równieŝ zasady sprawiedliwego pobierania podatków. Wymienia się następujące tego warunki: przejrzystość systemu podatkowego, wydajna administracja finansowa, przestrzeganie prywatności obywateli, kontrola zgodna z zasadami państwa prawa, niewielki koszt pobierania. Zadanie katolików świeckich: budowa cywilizacji miłości. Katolicka nauka społeczna (Świątkiewicz 1998 s.9) akcentuje następujące zasady porządku społecznego, których naleŝy przestrzegać w budowaniu cywilizacji miłości: 1. Prymat człowieka nad rzeczą, 2. Prymat ducha nad materią, 3. Prymat prawdy nad koniunkturą i sensacją, 4. Prymat etyki nad techniką 5. Prymat człowieka nad ideologią, 6. Prymat tego, by bardziej być przed więcej mieć, 7. Prymat pracy ludzkiej przed kapitałem, 8. Prymat ubóstwa nad bogactwem, 9. Prymat miłości nad sprawiedliwością

4 Katolicka nauka społeczna. Podstawowe zagadnienia z Ŝycia gospodarczego, redakcja: ks. Borutka Tadeusz ks., Mazur Jan OSPPE, Zwoleński Andrzej ks.,1999, Katolicka nauka społeczna, Paulinianum, Częstochowa Jasna Góra Józef Kupny, ks. Stanisław Fel, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2003 Sorge Bartolomeo SJ, 2001, Wykłady z katolickiej nauki spolecznej. Od Ewangelii do cywilizacji miłości (tłum. Małgorzata Zaręba), Wyd. WAM, Kraków Świątkiewicz Wojciech, 1998, Zasady ładu społecznego, Katowice Pyszka Stanisław SJ, 2003, Krótko o społecznej nauce Kościoła, Wyd. WAM, Kraków. Słownik katolickiej nauki społecznej, 1993, red. naukowa ks. prof. dr hab. Władysław Piwowarski, IW PAX, Wyd. Misjonarzy Klaretynów Palabra, Warszawa. III Zasady Ŝycia społecznego w świetle katolickiej nauki społecznej Mt 20, 25-28: Jezus przywołał uczniów do siebie i rzekł: << Wiecie, Ŝe władcy narodów uciskają je, a wielcy dają im odczuć swą władzę. Nie tak będzie u was. Lecz kto by między wami chciał stać się wielkim, niech będzie waszym sługą. A kto by chciał być pierwszym między wami, niech będzie niewolnikiem waszym, na wzór Syna Człowieczego, który nie przyszedł, aby Mu słuŝono, lecz aby słuŝyć i dać swoje Ŝycie na okup za wielu>>. Zasady Ŝycia społecznego Zasady te określają podstawy ładu społecznego zgodnego z Ewangelią i nauczaniem Kościoła. Stanowią one swoisty kodeks normatywny (w tym i etyczny) odnoszący się do Ŝycia zbiorowego, czyniąc przedmiotem swej uwagi relacje występujące w obrębie róŝnych zbiorowości społecznych od najmniejszych do ponadnarodowych i ogólnoświatowych. Wskazuje się, Ŝe zasady Ŝycia społecznego regulują działania oraz określają obowiązki i uprawnienia od dołu i od góry. PapieŜ Jan XXIII wyróŝnił zasadę prawdy, sprawiedliwości, miłości i wolności. Współcześnie zazwyczaj wymienia się następujące zasady Ŝycia społecznego: dobra wspólnego, solidarności, pomocniczości, sprawiedliwości i miłości społecznej. Zasada dobra wspólnego W encyklice Mater et Magistra Jan XXIII określa dobro wspólne jako sumę takich warunków Ŝycia społecznego, w jakich ludzie mogą pełniej i szybciej osiągnąć własną doskonałość (nr 65) przyczyniając się tym samym do pomnaŝania wspólnych wartości. Niemal identyczna definicja zawarta jest w konstytucji Gaudium et spes (n.74) dobro wspólne obejmuje sumę tych warunków Ŝycia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją własną doskonałość. Św. Tomasz z Akwinu dobru wspólnemu przyznaje pierwszeństwo przed dobrem prywatnym. KaŜda grupa społeczna musi uwzględniać w swoich działaniach nie tylko potrzeby własne, ale takŝe potrzeby i słuszne dąŝenia innych grup. Co więcej trzeba takŝe uwzględniać dobro wspólne całej rodziny ludzkiej. Ogólnoludzki wymiar dobra wspólnego uwidacznia się w obszarach

5 jego zagroŝenia problemy ekologiczne, głodu na świecie, demoralizacja w kulturze masowej, ekspansja brutalności i agresywności itp. Troska o dobro wspólne wyraŝa się w przełamywaniu partykularnych i egoistycznych interesów róŝnych grup i środowisk. Zadaniem świeckich i róŝnych wspólnot jest tak rozumiana troska o dobro wspólne. JeŜeli jednostki i grupy społeczne dąŝą jedynie do realizacji własnych interesów, Ŝycie społeczne w wielu istotnych punktach będzie paraliŝowane, albo prowadzone według zasady silniejszego. Dla właściwego rozwoju organizmu społecznego niezbędne jest kierowanie odrębnych interesów jednostki na dobro wspólne (por. Herr 1999 s.91). Zasada dobra wspólnego przeciwstawia się egoizmowi grupowemu. NajwaŜniejszą postacią dobra wspólnego są wartości moralne. Urzeczywistnienie dobra wspólnego wymaga pewnego porządku: reguł, instytucji, organów, itp., umoŝliwiających poszczególnym podmiotom indywidualnym i zbiorowym zgodną realizację własnych interesów w dąŝeniu do osiągnięcia wspólnych celów, z poszanowaniem wolności.(...) Zawsze obejmuje ono jednak poszanowanie osoby ludzkiej i jej podstawowych praw, w tym prawa do pracy i do własności prywatnej, a takŝe dobrobyt i zrównowaŝony rozwój społeczno gospodarczy oraz pokój, czyli trwałość i bezpieczeństwo sprawiedliwego porządku (Abp Zimoń 2002 s.71). Lothar Roos (2003 s.171) rozpatrując zadania państwa w gospodarce wskazuje na definicję minimalną i optymalną zasady dobra wspólnego. Dobro wspólne obejmuje zatem sumę wszystkich wartości (dóbr), jak i wszystkich koniecznych do ich realizacji struktur społecznych (instytucji) i sposobów zachowania (cnót), które są warunkiem tego, Ŝe społeczeństwo w ogóle moŝe zaistnieć, względnie tego, Ŝe istnieje i nie rozpada się (definicja minimalna). Im dalej poza to konieczne minimum obywatele potrafią wyjść, uzgadniając dalsze wspólne wartości, tym obficiej moŝe rozwijać się dobro wspólne danej kultury (definicja optymalna). Najistotniejsze zadania państwa w tym kontekście polegają na ochronie społeczeństwa przed atakami z zewnątrz i na strzeŝeniu pokoju na wewnątrz i na takiej organizacji ekonomicznego zabezpieczenia bytu, Ŝe państwo gwarantuje kaŝdemu obywatelowi niezbędne dla godnego Ŝycia minimum egzystencji (to ostanie dotyczy tylko nowoczesnego państwa socjalnego ). Współcześnie wyróŝnia się dwie koncepcje dobra wspólnego (Kupny 2003 s.51). Przedstawiciele tzw. solidaryzmu społecznego zaliczają tu przede wszystkim instytucje, urządzenia społeczne oraz ogół wartości wytworzonych przez społeczeństwo. Inni uczeni wskazują, Ŝe dobrem wspólnym są przede wszystkim wartości, dlatego jest to przede wszystkim wartość moralna. Dobrem wspólnym jest to wszystko, co moŝe stanowić przedmiot wspólnych dąŝeń wielu osób. Przedmiotem tym są dobra i wartości zewnętrzne i wewnętrzne (osobowe). Zasada solidarności (lub solidaryzmu) Ludzie i społeczności są wzajemnie od siebie uzaleŝnieni w osiąganiu dobra wspólnego. Solidarność jest elementarnym warunkiem Ŝycia społecznego. Zakłada bowiem porozumienie i współpracę miedzy jednostkami i grupami społecznymi (...) Odrzucenie sprawiedliwości jako wartości i zasady Ŝycia społecznego oznacza w rzeczywistości rozpad więzi społecznych: atomizację stosunków międzyludzkich i patologię struktur społecznych, zwłaszcza władzy politycznej (Świątkiewicz 1998 s.51). Zasada solidarności domaga się, aby nikt, kto nie potrafi sobie pomóc, nie był pozostawiony przez wspólnotę sam sobie, tak by nie był w stanie prowadzić godnego Ŝycia (definicja minimalna) (Roos 2003 s.171). RozwaŜaniu istoty solidarności Jan Paweł II poświęcił wiele miejsca w encyklice Sollicitudo rei socialis, która ogłoszona została w 1987 roku i wyraźnie nawiązywała do faktu powstania w Polsce w 1980 roku ruchu społecznego Solidarność. Solidarność jako cnota moralna jednostki wiąŝe się z całkowitą bezinteresownością, przebaczeniem i pojednaniem w

6 odniesieniu do bliźniego, widzianego jako obraz Boga. Solidarność z drugim człowiekiem zawiera w sobie gotowość ofiary, nawet z własnego Ŝycia. W wymiarze społecznym solidarność przejawia się w trwałej woli angaŝowania się na rzecz dobra wspólnego, czyli dobra wszystkich i kaŝdego wszyscy bowiem jesteśmy odpowiedzialni za wszystkich (SRS, nr 38). Solidarność jest drogą rozwoju i pokoju, dzięki niej moŝna przezwycięŝać struktury grzechu. Drugi człowiek, czy inna grupa społeczna, nie moŝe być nigdy traktowana jako instrument, czy narzędzie. Solidarność ma się przyczynić do ukształtowania sprawiedliwego systemu międzynarodowego, zwłaszcza właściwych relacji miedzy krajami bogatymi i biednymi. Problemy społeczno-gospodarcze mogą być rozwiązane jedynie za pomocą róŝnych form solidarności: solidarności wobec ubogich, solidarności między osobami bogatymi i biednymi, solidarności pracujących, solidarności między pracodawcami a pracownikami w przedsiębiorstwie, solidarności między narodami i ludami (KKK, 1941). Kościół uznaje za swoje szczególne posłannictwo preferencyjną opcję na rzecz ubogich. Oznacza to szczególną troskę o ludzi najsłabszych zarówno w sensie materialnym, jak i społecznym pozbawionych prawa głosu, moŝności upominania się o własne prawa, krzywdzonych i zniewalanych. Preferencyjna opcja wpisuje się w zasadę solidarności, będąc jej szczególną konkretyzacją. Zasada ta wynika z dostrzeŝenia nierówności między ludźmi. Nierówność zdolności, losów Ŝyciowych prowadzą takŝe do nierówności ekonomicznych. Zasada solidarności wymaga, aby ten, który ma więcej był gotów na rzecz innych dawać więcej, niŝ otrzymuje. Z drugiej strony, osoba otrzymująca świadczenia nie ma prawa naduŝywać solidarnej pomocy i winna z niej korzystać w stosownym wymiarze (Roos 2003 s. 171). Jan Paweł II w encyklice Laborem exercens wskazuje, Ŝe solidarność często wyzwala walkę, ale nie jest to nigdy walka przeciw drugiemu. Walka, która traktuje człowieka jak wroga i nieprzyjaciela i dąŝy do jego zniszczenia. Jest to walka człowieka o jego prawa, o jego prawdziwy postęp: walka o dojrzalszy kształt Ŝycia ludzkiego (nr 8). Zwrócenie uwagi, Ŝe solidarność nie jest walką z człowiekiem, ale o człowieka, kaŝe znacznie szerzej rozumieć pojecie solidarności. Nie jest ono juŝ związane z określoną grupą społeczną, ale z kaŝdym, kto podejmuje działanie na rzecz tego, by Ŝycie ludzkie na ziemi uczynić bardziej ludzkim. MoŜna jeszcze dodać, Ŝe właściwie rozumiana solidarność musi uwzględniać zasadę dobra wspólnego. Tylko wtedy solidarność jako zasada Ŝycia społecznego nie będzie miała nic wspólnego z fałszywie rozumianą solidarnością występującą w róŝnego typu brudnych wspólnotach, czy strukturach grzechu. Zasada pomocniczości (subsydiarności) Zasada pomocniczości określa właściwe relacje między róŝnymi typami wspólnot. Sformułowana została po raz pierwszy przez Piusa XI w encyklice Quadragesimo anno w 1931 roku. Zasada ta głosi, Ŝe społeczności większe (lub wyŝszego rzędu) nie powinny przejmować zadań, które mogą być zrealizowane przez społeczności mniejsze (usytuowane na niŝszym poziomie) lecz ich działalność ma mieć w stosunku do nich charakter pomocniczy, tj. wspierający. Z zasady tej wynika, Ŝe społeczności wyŝszego rzędu nie powinny bez potrzeby ingerować w sprawy społeczności niŝszego rzędu. W zasadzie tej dostrzec moŝna dwa aspekty pozytywny i negatywny. Aspekt negatywny polega na tym, aby społeczności wyŝszego rzędu nie odbierały moŝliwości działania jednostkom i mniejszym grupom. Jeśli jakieś problemy mogą być rozwiązywane przez jednostki lub stowarzyszenia działające na poziomie lokalnym, to zadania te nie powinny być przejmowane przez struktury usytuowane na poziomie wyŝszym, np. instytucje samorządowe

7 lub państwowe. Aspekt pozytywny wyraŝa się w obowiązku pomocy mniejszym grupom przez struktury wyŝszego rzędu. Wskazuje się (zob. Roos 2003 s ) Ŝe zasadę pomocniczości moŝna przedstawić w formie trzech stwierdzeń: (1) KaŜda pojedyncza osoba lub mała grupa ma obowiązek samodzielnie rozwiązywać problemy Ŝyciowe i egzystencjalne (kompetencja subsydiarna). (2) JeŜeli jej siły okazują się niewystarczające, wówczas organizacje i instytucje usytuowane na wyŝszym poziomie powinny udzielić pomocy. Powinna to być pomoc dla samopomocy, czyli taka pomoc, która umoŝliwi przywrócenie własnej zdolności działania i samodzielnego rozwiązywania problemów (asystencja subsydiarna). (3) JeŜeli pomoc okaŝe się skuteczna, wówczas winna być ona znowu wycofana (redukcja subsydiarna). Subsydiaryzm oznacza oddelegowanie kompetencji oraz podział i kontrolę władz (Herr 1999 s.72). Jest zasadą w pełni demokratyczną. Podział kompetencji w państwie, społeczeństwie i organizacjach społecznych powinien zostać uregulowany zgodnie z zasadą subsydiarnosci: w kaŝdym przypadku pierwszeństwo mają małe i niŝsze wspólnoty lub instytucje, w dalszej kolejności większe, wreszcie najwyŝsza instancja. Sensowne zastosowanie zasady subsydiaryzmu wymaga równieŝ, by niŝsze grupy i instancje społeczne rezygnowały na rzecz większych z tych zadań, z którymi nie mogą sobie wystarczająco dobrze poradzić same własnymi siłami (Herr 1999 s.70). To ostanie stwierdzenie moŝe być dyskusyjne, gdyŝ moŝe prowadzić do zakwestionowania zasady pomocniczości. Wydaje się, Ŝe w przypadku zadań przerastających moŝliwości małych wspólnot nie chodzi o to, Ŝeby one całkowicie rezygnowały z realizacji tych zadań, jeszcze zanim podejmą próbę ich rozwiązania, lecz chodzi raczej o stosowanie swoistego podziału pracy co moŝna dokonać na poziomie niŝszym niech jest wykonywane, a dopiero resztę zadań mogą realizować instancje wyŝsze. Z zasady pomocniczości wynika wyraźnie, iŝ instancje wyŝsze pełnią przede wszystkim funkcje słuŝebne wobec instancji niŝszych. Warto zwrócić uwagę, Ŝe zasada wyodrębnienia róŝnych poziomów organizacji zbiorowości nie jest do końca jasna; występują tu dwa porządki porządek społeczny (jednostka, mała grupa, zbiorowość terytorialna itd.) oraz porządek instytucjonalny (róŝne szczeble władz).niekiedy te dwa porządki są mieszane i nie do końca wiadomo, o którym jest mowa. W rozwaŝaniach dotyczących zasady subsydiarności państwo traktowano jako ten najwyŝszy poziom organizacji Ŝycia zbiorowego. Obecnie jednak ten najwyŝszy poziom, to wspólnoty ponadnarodowe ONZ i jego róŝne agendy, Unia Europejska. Zasada subsydiarności stała się podstawą funkcjonowania programów pomocowych Unii Europejskiej. Trzeba takŝe zauwaŝyć, Ŝe zasada subsydiarnosci w praktyce działania instytucji stanowi niekiedy dogodne narzędzie uzasadniające odmowę udzielania pomocy. Zasada ta stanowi takŝe swoiste antidotum na postawy roszczeniowe, domaganie się w pierwszej kolejności pomocy od instytucji, zamiast podejmowania prób rozwiązania problemów własnymi siłami. Postawy takie mogą być ujmowane jako dziedzictwo systemu socjalistycznego, przejaw mentalności etatystycznej. Zasada pomocniczości wykazuje zbieŝność z współcześnie wypracowanymi koncepcjami w naukach społecznych, takimi jak teoria kapitału kulturowego (Fukuyama, Putnam) oraz komunitaryzmem. Zasada pomocniczości stanowi podstawę przeciwstawiania się totalizmowi państwa. Wchłanianie małych społeczności przez większe i silniejsze, zastępowanie inicjatyw obywatelskich przez struktury państwowe prowadzi do atrofii autentycznych form Ŝycia społecznego. Zasada pomocniczości stanowi barierę dla wszelkiej nieuzasadnionej centralizacji i monopolizacji ( Abp Zimoń 2002 s.73). Z drugiej strony, państwo i wyŝsze instancje powinny interweniować i pomagać dopiero wówczas, gdy jakieś zadanie lub sytuacja przerasta moŝliwości jednostki lub niŝszej instancji.

8 Zasada sprawiedliwości oraz miłości społecznej Sprawiedliwość społeczna jest jednym z tych pojęć, które znajdowało (i nadal znajduje) centralne miejsce w róŝnych ruchach społecznych i ideologiach. DąŜenie do sprawiedliwości jest jednym z podstawowych dąŝeń społecznych. RóŜne grupy mogą jednak w odmienny sposób wyobraŝać sobie, co jest, a co nie jest sprawiedliwe. To zrodziło takŝe walkę o sprawiedliwość, która często przynosiła dodatkowe krzywdy i cierpienia, gdyŝ siłą usiłowano narzucić innym środowiskom przyjętą zasadę sprawiedliwości. W imię opacznie rozumianych zasad sprawiedliwości społecznej zawartych w ideologii marksistowskiej w XX wieku mordowano i prześladowano miliony ludzi. Wprowadzenie do Ŝycia społecznego sprawiedliwych zasad winno być takŝe uzupełniane przez miłosierdzie. Kościół przed zasadę sprawiedliwości stawia zasadę miłosierdzia. Sprawiedliwość społeczna ma być dopełniana przez miłosierdzie. Nie oznacza to, Ŝe w imię miłosierdzia nie naleŝy dbać o społeczną sprawiedliwość. PapieŜ Pius XI (QA nr 4) krytykuje bogatych, którzy całą troskę o ulŝenie biednym zostawili wyłącznie miłosierdziu tak, jak gdyby miłosierdzie miało przesłonić to pogwałcenie sprawiedliwości, które ustawodawcy nie tylko tolerowali, ale czasem nawet powagą swych ustaw zatwierdzali. Jan Paweł II wskazuje na komplementarność sprawiedliwości i miłości. Miłość winna towarzyszyć sprawiedliwości. Sprawiedliwość stanowi minimum miłości. Miłość niejako warunkuje sprawiedliwość, a sprawiedliwość ostatecznie słuŝy miłości (DM 4). Paweł VI proponował budowę cywilizacji miłości. Idea ta została podjęta równieŝ przez Jana Pawła II. Miłość społeczna jest najpewniejszym zabezpieczeniem pokoju i ładu. Takie podejście charakterystyczne dla katolickiej nauki społecznej sprzeciwia się ujęciom traktującym walkę jako podstawową cechę Ŝycia społecznego. Zasada personalizmu Zasada ta niekiedy takŝe wymieniana jest jako jedna z podstawowych zasad Ŝycia społecznego. Głosi ona prymat osoby ludzkiej. Człowiek jest osobą stworzoną na obraz i podobieństwo Boga. Osobista godność człowieka jest jego cechą nienaruszalną i musi być trwałą i niezmienną miarą kaŝdej chrześcijańskiej polityki społecznej (Herr 1999 s.75). KaŜdy człowiek posiada nienaruszalną godność, której bez względu na okoliczności nie moŝna podporządkować ekonomicznym wymaganiom procesów gospodarczych lub celom społeczno politycznym, czy jakiejkolwiek doktrynie partyjnej i tym podobnym. Dlatego katolicka nauka społeczna na pierwszym miejscu spośród zasad społecznych stawia zasadę personalizmu (op. cit. S.79). W tym kontekście mówi się o prawach człowieka; są to prawa wynikające z samej natury człowieka. W odniesieniu do sfery pracy mówi się o prawie do pracy oraz o humanizacji świata pracy, jako przejawach zastosowania zasady personalizmu. JPII w encyklice Laborem exercens (n.12) wskazuje, ze godność ludzkiej pracy wymaga, by praca zawsze miała pierwszeństwo przed kapitałem, a więc dobro człowieka przed względami ekonomicznymi, a więc praca ma słuŝyć człowiekowi, a nie człowiek pracy. * * * Przedstawiciele katolickiej nauki społecznej zgodni są co do tego, Ŝe: a) istnieją pewne zasady społeczne; b) zasad tych jest więcej niŝ jedna; c) na ogół wszyscy uznają przynajmniej dwie zasady: solidarności i pomocniczości; d) zasada pomocniczości jest waŝniejsza niŝ zasada solidarności; e) trudno jest znaleźć jakąś zasadę podstawową, z której moŝna byłoby wydedukować wszystkie inne zasady. Nie są zgodni natomiast co do tego: a) jak zdefiniować

9 pojęcie zasady społecznej (treść i funkcje); b) ile jest zasad społecznych; c) jak powiązać je nawzajem, by stworzyć pewien system (Kupny 2003 s.45) Ks. Józef Kupny zauwaŝa, Ŝe w róŝnych okresach historycznych eksponowane były przez papieŝy odmienne zasady Ŝycia społecznego. W czasach szerzącego się indywidualizmu społecznego i liberalizmu papieŝ Leon XIII akcentował dobro wspólne, Pius XI w epoce rozwijających się totalitaryzmów akcentował zasadę pomocniczości. Poszczególni przedstawiciele katolickiej nauki społecznej tworzą własne zestawy zasad społecznych. Kard. Joseph Hoffner (1999 s ) wymienia trzy zasady: solidarności, pomocniczości i dobra wspólnego oraz dwie sprawności: sprawiedliwości i miłości społecznej. A. Klose wymienia zasady: solidarności, pomocniczości, dobra wspólnego, osoby, prawa naturalnego, porządku i wolności. Cz. Strzeszewski wylicza zasadę personalizmu, sprawiedliwości, wolności, równości, demokracji, kompromisu i dialogu. J. Majka z zasadą personalizmu wiąŝe zasady wolności, pomocniczości i pluralizmu społecznego, a z zasadą sprawiedliwości społecznej związana jest zasada demokracji. Do tego zestawu dodaje on jeszcze zasadę prawdy i zasadę miłości. Według W. Piwowarskiego istnieją trzy podstawowe zasady społeczne: dobra wspólnego, pomocniczości i solidarności. Z nimi związane są inne, bardziej ogólne lub szczegółowe, aplikacyjne. Zasady Ŝycia społecznego wypracowane przez katolicką naukę społeczną określają jak Ŝycie społeczne powinno być zorganizowane, jakie reguły i normy powinny być przestrzegane przez uczestników Ŝycia społecznego, aby ich zachowania były zgodne z nauczaniem Kościoła i zasadami chrześcijaństwa. Widać tu wyraźnie aspekt normatywistyczny. W tym ujęciu katolicka nauka społeczna moŝe być zaliczana jako dział teologii moralnej tak ujmuje katolicką naukę społeczną Karol Wojtyła. Ujęcia socjologiczne kładą natomiast większy nacisk, nie na to, jak być powinno, ale na to jak jest. Socjologia stara się rozpoznać jakimi regułami (zasadami) ludzie kierują się w swoich faktycznych zachowaniach, nawet jeśli te reguły nie są sobie przez aktorów Ŝycia społecznego uświadamiane. Niekiedy pojawia się zarzut, Ŝe formułowane w katolickiej nauce społecznej zasady Ŝycia społecznego mają nazbyt ogólny charakter, Ŝe są mało konkretne. Z zarzutem takim trudno się zgodzić. Po pierwsze dlatego, Ŝe zasady te określają podstawowe wymiary funkcjonowania społeczności ludzkich, mają więc walor poniekąd uniwersalny, a w związku z tym muszą mieć formę ogólną. Nie znaczy to jednak, Ŝe są mało konkretne, gdyŝ próbuje się tu nakreślić swoiste ramy określające zasady Ŝycia społecznego. Jeśli zostaną one naruszone, to pojawiają się zjawiska patologiczne. Po drugie, proponuje się tu pewne kryteria oceny konkretnych systemów społeczno-politycznych. Po trzecie, kaŝda z tych zasad moŝe być konkretyzowana i uszczegółowiana, zwłaszcza w przypadku prób kształtowania na ich podstawie rzeczywistości społecznej. Metoda nauczania społecznego Kościoła Jan XXIII w encyklice Mater et magistra zastosował i zaproponował jako metodę tzw. sylogizm praktyczny. WyróŜnił trzy etapy badania: zbadać, ocenić, działać. Pierwszy etap to faza (płaszczyzna) normatywna, zaczerpnięta z Objawienia albo wskazań zawartych w encyklikach społecznych. Drugi dotyczy rzeczywistości społecznej i gospodarczej. Trzeci etap (płaszczyzna) to wnioski praktyczne, stwierdzające co powinno się robić w danej dziedzinie w określonych warunkach miejsca i czasu. Jan Paweł II w encyklice Sollicitudo rei socialis zauwaŝył, Ŝe aby nauczanie społeczne miało charakter praktyczny, powinno zawierać trzy elementy: zasady refleksji, kryteria ocen oraz wytyczne działania. Wszystkie one muszą pozostawać w Ŝywotnej więzi z Ewangelią.

10 Gdyby bowiem Kościół oparł się na innej skali wartości, jego nauczanie stałoby się jedną z filozofii lub stronniczą ideologią. Metoda ta przybrała najpełniejszy wyraz w konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Metoda ta pozwala na rozeznawanie znaków czasu i interpretowanie rzeczywistości w świetle ewangelicznego orędzia. Herr Theoror, 1999, Wprowadzenie do katolickiej nauki społecznej (tłum. Agnieszka Mosurek), Wyd. WAM, Kraków. Hoffner Joseph kardynał, 1999, Chrześcijańska nauka społeczna, Wyd. Fundacji ATK, Warszawa. Kupny Józef ks., 2003, Zasady ładu społecznego i gospodarczego w świetle nauczania Kościoła [w:] Śląskie Studia Historyczno Teologiczne t.36, z.1 Roos Lothar, 2003, Zadania państwa w gospodarce [w:] Katolicka nauka społeczna. Podstawowe zagadnienia z Ŝycia gospodarczego, redakcja: ks. Józef Kupny, ks. Stanisław Fel, Księgarnia św. Jacka, Katowice. Świątkiewicz Wojciech, 1998, Zasady ładu społecznego, Katowice Zimoń Damian Abp., 2002, Pochylmy się nad bezrobociem, Księgarnia św. Jacka, Katowice. II Ewolucja treści katolickiej nauki społecznej Mt 5, 13-16: Wy jesteście solą dla ziemi. Lecz jeśli sól utraci swój smak, czymŝe ją posolić? Na nic się juŝ nie przyda, chyba na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi. Wy jesteście światłem świata. Nie moŝe się ukryć miasto połoŝone na górze. Nie zapala się teŝ światła i nie stawia pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciło wszystkim, którzy są w domu. Tak niech świeci wasze światło przed ludźmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie. Uznaje się, Ŝe ogłoszenie encykliki Rerum novarum przez Leona XIII w dniu 15 maja 1891 r. dało początek temu, co dzisiaj nazywamy nauką społeczną Kościoła. Chodzi tu o Kościół katolicki, gdyŝ Kościoły prawosławne nie podjęły tego tematu, Kościoły protestanckie zajęły się problematyką społeczną dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XX w. Wcześniej nie istniał oficjalny nurt nauczania społecznego, w kształcie formalnych wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Nie znaczy to, Ŝe przed 1891 r. katolicy nie zajmowali się problematyką społeczną. Dlatego wyróŝnić moŝna trzy zasadnicze fazy rozwoju KNS: do 1891 r.; okres przedsoborowy; okres zapoczątkowany Soborem Watykańskim II do chwili obecnej. Okres I Podczas poprzedniego spotkania wskazywano źródła KNS. Jednym z tych źródeł jest Pismo Święte. MoŜna śledzić wątki społeczne w nauczaniu Kościoła począwszy od czasów pierwszych chrześcijan do współczesności. Niektórzy autorzy taką perspektywę przedstawiają (np. o.jan Mazur 1999). Najczęściej jednak etapy rozwoju KNS rozpoczyna się omawiać od Leona XIII. Dlatego tylko zasygnalizuję niektóre wątki wcześniejsze, zwłaszcza Ŝe encyklika Rerum novarum stanowi ilustrację dokonującego się wcześniej procesu poszukiwania przez katolików rozwiązania pewnych problemów społecznych. 1.Ojcowie Apostolscy, tj. bezpośredni uczniowie Apostołów. Ich nauczanie nawiązywało bezpośrednio do Nowego Testamentu; nauczanie społeczne ograniczało się do wskazań regulujących stosunki wewnętrzne wspólnoty chrześcijańskiej.

11 2.Apologeci Tertulian odpierał wysuwane wobec chrześcijan zarzuty, Ŝe przyjmują postawy aspołeczne lub antyspołeczne (jest to nieprawda, bo Ŝyją we wspólnotach, podejmują działalność gospodarczą, ale nie traktują jej jako celu najwyŝszego). Mocno podkreślał obowiązek pracy, której celem jest pomoc bliźniemu. Klemens Aleksandryjski praca jest obowiązkiem wszystkich, takŝe bogatych i wykształconych. Nędza materialna nie jest dla niego społecznym ideałem chrześcijaństwa, chodzi tylko o właściwe korzystanie z bogactw, które nie mogą być traktowane jako cel sam w sobie, lecz jako środek do celu, jakim jest zbawienie. Podkreślał, Ŝe bogacze winni się dzielić własnymi dobrami, z tymi, którzy ich potrzebują. Do posiadaczy powinna naleŝeć inicjatywa pomocy. 3. Ojcowie Kapadoccy zmiana sytuacji Kościoła 313 r. edykt mediolański kładł kres prześladowaniu chrześcijaństwa. Kościół uzyskał swobodę działania, ale miał takŝe pewien udział w rozwiązywaniu problemów społecznych. Pisma nie miały charakteru teoretycznego lecz miały charakter doraźny. Problem stosunków między bogatymi i biednymi (Grzegorz z Nyssy). Św. Bazyli Wielki odrzucał dosyć rozpowszechnioną pogardę dla dóbr materialnych. Dóbr tych nie naleŝy odrzucać lecz czynić z nich naleŝyty uŝytek. Bogacz jeśli zostanie potępiony, to nie za to, Ŝe jest bogaty, lecz za to, Ŝe tych dóbr źle uŝywał. Bogacz, który nie wesprze bliźniego w potrzebie popełnia grzech. Problem jałmuŝny. Św. Jan Chryzostom (Złotousty) podejmował podobne wątki. 4.Ojcowie Zachodu AmbroŜy, biskup Mediolanu, wszystkie dobra materialne są przeznaczone dla całej ludności. Właściciel ma prawo rozporządzać własnymi dobrami tylko w zakresie pozwalającym na zaspokojenie własnych potrzeb. Hieronim bogaty, który nie daje jałmuŝny z nadwyŝki swojego dochodu dopuszcza się kradzieŝy; wszelkie bogactwa płyną z nieprawości. Grzegorz Wielki rozróŝnienie między prawem posiadania a prawem uŝytkowania. Nie sposób tu jeszcze mówić o zwartej chrześcijańskiej teorii. Wypowiedzi Ojców stanowiły reakcję na odchodzenie wielu chrześcijan od pierwotnego ideału Kościoła ubogich. 5. Św. Augustyn koncepcja państwa, problem pokoju, sprawiedliwości, władzy, stosunek państwa do Kościoła (autonomia), problem własności (interwencjonizm państwowy). Dwa wymiary pracy ludzkiej: opus twórcza działalność i labor uciąŝliwość, trud związany z tą działalnością. 6. Św. Tomasz z Akwinu wnioski dotyczące zagadnień społecznych wynikają z przyjętego systemu metafizyki i etyki społecznej. Prawo określał jako rozumne rozporządzenie mające na celu dobro czyli wszystko, co przyczynia się do doskonałości człowieka (por. koncepcja dobra wspólnego). WyróŜniał prawo objawione i naturalne; uszczegółowienie prawa naturalnego jest prawo ludzkie, stanowione przez ludzi. Koncepcja społeczeństwa teocentryzm, Bóg jako pełnia bytu jest najwaŝniejszym dobrem i wszystkie byty, są w jakimś stopniu uczestnictwem w Jego doskonałości. Porządek kaŝdej społeczności charakteryzuje się organicznością i hierarchicznością. Władza pochodzi od Boga; róŝne formy władzy (od najlepszych do najgorszych); monarchia, arystokracja, republika, demokracja, oligarchia, tyrania. Celem kaŝdej społeczności jest dobro wspólne; społeczeństwo to jedność w wielości. Antynomia między dobrem jednostki a dobrem wspólnym jest pozorna. Uznawał wyŝszość dobra wspólnego nad indywidualnym. Nauka o pracy i własności. Praca jest powszechnym obowiązkiem. Słuszna płaca wymiana świadczeń między pracownikiem i pracodawcą podlegająca normom sprawiedliwości zamiennej, domagającej się równowagi świadczeń. OdróŜniał prawo do posiadania i prawo do uŝytkowania. Własność ma być prywatna w posiadaniu, ale wspólna w uŝytkowaniu. Człowiek z tytułu własności nie moŝe uŝytkować jej tak jak chce, ale w sposób moralnie uporządkowany. 7. Czasy nowoŝytne chrześcijaństwo nigdy nie moŝe pomijać w swojej refleksji spraw społecznych, gdyŝ wywierają one wpływ na realizację nadprzyrodzonego celu Kościoła,

12 jakim jest zbawienie wszystkich ludzi. Nauczanie społeczne wciąŝ jest obecne w Kościele, choć faktem jest, iŝ dopiero pod koniec ubiegłego stulecia nastąpił proces stopniowego wyodrębniania się nauki społecznej z całej doktryny chrześcijańskiej. Procesy społeczne, które wywarły wpływ na chrześcijańska myśl społeczną: odrodzeniowy naturalizm przejawił się jako tendencja do wyrwania Ŝycia ludzkiego spod wpływu religii a nawet etyki. Protestantyzm sukces gospodarczy jako oznaka BoŜego błogosławieństwa. W dziedzinie społeczno politycznej kształtowały się nowe doktryny. Powstawały państwa o charakterze narodowym. 8. Dwie rewolucje: francuska i przemysłowa. Wpływ idei oświeceniowych, które pogłębiały rozbrat między ówczesną myślą humanistyczną a Ewangelią. Rewolucja przemysłowa maszyna parowa, ukształtowanie się tzw. kwestii robotniczej. Reakcją na stosowanie w Ŝyciu gospodarczym zasad liberalizmu był socjalizm. 9. Pierwsze ośrodki katolickiej myśli społecznej szkoły francuska, niemiecka i belgijska. Szkoły te przyczyniły się bezpośrednio do wypracowania KNS i encykliki Leona XIII. Szkoła francuska Frederic Le Play, badania rodzin; uznawał, Ŝe w ówczesnych warunkach rodzina przestała być ośrodkiem stabilizacji i ładu społecznego. Szkoła niemiecka biskup Ketteler; problemy pracy i własności. Wyzwolenie robotników z jarzma właścicieli moŝe nastąpić w wyniku organizacji samych robotników, a zwłaszcza przez tworzenie związków zawodowych, związków zawodowych niezaleŝnych od państwa (postulaty te sformułowane w połowie XIX w. Zostały niemal dosłownie powtórzone przez polski Sierpień 1980 r). Prawodawstwo pracy: zakaz pracy dzieci i młodych dziewcząt, zakaz pracy w niedziele i święta, ustalenie maksimum godzin pracy dziennie, ustanowienie inspekcji pracy itd. Głównym teoretykiem tego nurtu był jezuita Heinrich Pesch ( ) niektórzy nawet twierdzą, Ŝe był on twórca KNS. Szkoła w Liege Szkoła Katolicyzmu Społecznego Kettelera wywarła wpływ takŝe na państwa ościenne. Okres II ( ) 1. Leon XIII encyklika Rerum novarum z 15 maja 1891 r. początek nauczania społecznego Kościoła. Wcześniej wypowiedzi papieŝy na tematy społeczne miały charakter doraźny; jedynie ostrzegały przed błędami, które zagraŝały wiernym ze strony róŝnych ideologii. Począwszy od Rerum novarum Kościół wskazuje nie tylko błędy, ale stara się dać pozytywną odpowiedź na aktualne problemy społeczne, idąc za wskazaniami etycznymi Ewangelii oraz za tym co niezmienne w nauczaniu Ojców Kościoła. Jest to w nauczaniu Kościoła nowa jakość. Encyklika Rerum novarum podejmuje tzw. kwestię robotniczą. JuŜ samo podjęcie tego tematu jest czymś nowatorskim. PapieŜ dochodzi do wniosku, Ŝe główna przyczyną pojawienia się tzw. kwestii robotniczej jest błędny ustrój społeczno gospodarczy, który skazuje robotnika na łup nieludzkości panów i nieokiełznanej chciwości współzawodników. Niewielu moŝnych i bogaczy nałoŝyło jarzmo prawie niewolnicze niezmiernej liczbie proletariuszy. Wskazując na błędy kapitalizmu, odrzucił jednocześnie socjalizm jako rozwiązanie z gruntu fałszywe. Zniesienie własności prywatnej, co proponował socjalizm, nie stanowi zdaniem papieŝa właściwego rozwiązania. Rola społeczna państwa nie powinno ono ingerować we wszystkie sprawy. Interwencja państwa jest konieczna w zakresie: ochrony własności prywatnej; zatrudnienia; warunków pracy; ochrony kobiet i dzieci; umowy o pracę i wynagrodzenia za nią; upowszechnienia własności. Robotnicy mają mieć zapewnione prawo do łączenia się w stowarzyszenia zawodowe. Jak widać papieŝowi bliska była idea interwencjonizmu państwowego. Tu takŝe zawiera się idea zasady pomocniczości państwo nie powinno się mieszać do wszystkiego, ale raczej pobudzać i wspierać inicjatywy społeczne. W encyklice tej widoczna jest zasada

13 poszanowania godności osoby ludzkiej to właśnie troska o godność ludzi pracy zadecydowała o stosunku papieŝa w kwestii sytuacji pracownika wobec pracodawcy, czy wobec państwa. W encyklice tej zawarta jest propozycja uwłaszczenia proletariatu. Był to główny punkt reformy mającej na celu naprawę istniejących stosunków społecznych. Uwłaszczenie moŝna osiągnąć dzięki sprawiedliwej płacy. Państwo i związki zawodowe mają obowiązek domagać się realizacji takiej płacy, która zdolna jest uczciwemu robotnikowi zapewnić środki na utrzymanie własne, Ŝony i dzieci, a takŝe, która daje moŝliwość oszczędzania, aby z czasem dojść do skromnego mienia. Encyklika Leona XIII wywołała Ŝywą dyskusję. Największym zaskoczeniem była krytyka kapitalizmu. Kręgi wielkiego biznesu poczuły się zdradzone przez Kościół. Niektórzy nawoływali nawet do modlitwy o nawrócenie PapieŜa. Dostojewski na podstawie tej encykliki uznał, Ŝe Kościół katolicki przeszedł na stronę socjalizmu. Pojawiają się czasami zarzuty, Ŝe encyklika ta podejmuje kwestię robotniczą zbyt późno. Okazuje się, Ŝe konkretny program społeczny partie socjalistyczne nie opracowały wcześniej. Do encykliki Rerum novarum nawiązywali później 40 lat Pius XI i 100 lat JPII. 2. Pius X ( ) - walka z modernizmem w katolicyzmie. Dostosowanie Koscioła do świata zapoczątkowane przez Leona XII przyniosło takŝe negatywnme następstwa. Określano je jako modernizm. Kwestionowanie dogmatów wiary, duch oświeceniowy i wyrosła na gruncie rewolucji francuskiej wrogość wobec Kościoła. Głównym niebezpieczeństwem stwarzanym przez modernizm była laicyzacja. Reakcje Piusa X na zagroŝenia epoki chociaŝ były krytykowane, to jednak po czasie, z dzisiejszej perspektywy wydają się niezwykle trafne. [Był synem listonosza i krawcowej- prosta, nie filozofująca religijność]. Nakazał kapłanom składanie tzw. przysięgi antymodernistycznej, która zniesiona została przez Sobór Watykański II; Sobór znosząc przysięgę nie cofnął potępienia błędów modernizmu. Pius X był twórcą Akcji Katolickiej jej zadaniem było przywrócenie ducha chrześcijańskiego we wszystkich dziedzinach Ŝycia. W tym celu PapieŜ sformułował słynne hasło: instaurare omnia in Christo [odnowić (odbudować) wszystko w Chrystusie]. Kwestie te rozwinął później Pius XI. 3. Benedykt XV ( ) kolejne otwarcie Kościoła na świat. Polepszanie spraw doczesnych jest moŝliwe w ramach istniejącego ustroju (kapitalizmu); sprzeciwiał się rewolucji. Opowiadał się za demokratyzacją Ŝycia społecznego. Często przeciwstawia się Piusa X Benedyktowi XV. Benedykt w niczym nie poprawił Piusa X ale dodał do jego nauki elementy nowe, które pojawiły się w późniejszym okresie. 4. Pius XI ( ) był nuncjuszem apostolskim w Polsce ( ). Wybór imienia nie przypadkowy. W Kościele nagromadziło się wiele błędów wynikających z naturalizmu i praktycznego materializmu. PapieŜ określał to jako modernizm moralny, prawny i społeczny. Modernizm ten był oceniany jednoznacznie negatywnie, jako stanowiący zagroŝenie dla człowieka i społeczeństwa.. Dlatego Pius XI, podobnie jak Pius X na nowo usiłował zamknąć drzwi Kościoła, by zapobiec dalszym wpływom modernizmu, czy raczej laicyzmu. W dziedzinie społecznej Pius XI połoŝył akcent nie na działalności katolickich stronnictw politycznych lecz na zalecanej w ich miejsce Akcji Katolickiej, dla które zaproponował określone formy organizacyjne. W encyklice Ubi arcano sformułował zadania A.Kat. Chodziło o odnowienia Ŝycia katolickiego w rodzinie i społeczeństwie przez chrystianizację wszystkich dziedzin Ŝycia. Przede wszystkim celem było przezwycięŝenie laicyzmu oddzielającego kulturę od religii. Na terenie, który całkowicie zeświedczał i znalazł się poza Kościołem Akcja Katolicka miała budować na nowo Królestwo Chrystusowe. Kultura laicka nie moŝe być kulturą bez Boga. Katolicy świeccy mają dbać o to, aby rozwijała się ona w duchu chrześcijańskim.

14 Pius XI pozostawił aŝ 20 encyklik m.in. o wychowaniu chrześcijańskim (1929), o małŝeństwie i rodzinie (1930) potępienie dzieciobójstwa, o bezboŝnym komunizmie jego celów i sposobów ich realizacji nie da się pogodzić z Ewangelią (1937). W kontekście niniejszych rozwaŝań najistotniejsza jest Quadragesimo anno z 15 maja 1931 r. Encyklika ta stała się początkiem nowego okresu zaistniały warunki do ponownego otwarcia drzwi Kościoła. Encyklika ta stała się początkiem nowej drogi zaproponowanej kiedyś przez Leona XII, a która kontynuował Benedykt XV w ramach formuły adaptacji Kościoła do świata współczesnego. Quadragesimo anno pełny tytuł: Encyklika o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii. Nawiązując do Leona XIII, który wskazał ludzkości nowe drogi ku rozwiązaniu kwestii społecznej przypomina, o koniecznosci odrzucenia rozwiązań socjalistycznych. PapieŜ zaproponował gruntowną przebudowę ustrojową. Koncepcja ta określana jest jako korporacjonizm chrześcijański. Pius XI podobnie jak Leon XII domagał się dla robotnika tzw. płacy rodzinnej, czyli takiej, która by zapewniała utrzymanie jemu i jego rodzinie, zwalniając matki od konieczności poszukiwania pracy poza domem rodzinnym. Pius XI podał dwie główne zasady ustroju społeczno gospodarczego odrzucając jednocześnie liberalistyczne zasady wolnej konkurencji jako sprzeczne z duchem chrześcijaństwa. Pierwszą zasadą jest pomocniczość społeczna, drugą jest solidarność (określana przez niego jako miłość społeczna ). Pius XI wskazywał na organizacje zawodowe (korporacje) które stałyby się podstawą nowego ustroju. Łączyłyby one ludzi nie według podziału na klasy, który antagonizuje Ŝycie społeczne, lecz w oparciu o podział zawodowy, obejmujący łącznie pracowników i pracodawców. Interesy ludzi działających w tym samym zawodzie są wspólne. Takie zgodne współdziałanie moŝe przyczynić się do rozwiązania kwestii społecznej. Korporacje, czyli wspólne organizacje pracowników i pracodawców, stanowiące rodzaj samorządu zawodowego, wprowadziłyby pracowników do współzarządzania przedsiębiorstwem. W ten sposób pracownicy mogliby mieć udział zarówno w własności jak i w zyskach. Rozwiązanie to uderzało w kapitalistyczną zasadę nieograniczonej wolnej konkurencji oraz w zasady Ŝycia gospodarczego kierowanego arbitralnie przez państwo. Ustrój korporacyjny zaproponowany przez PapieŜa był tylko formą, która miała być wypełniona treścią społeczno moralną. śyciu ekonomicznemu nie moŝe bowiem zabraknąć zasady przewodniej w porządku etycznym i moralny. Taką zasadą przewodnią winna stanowić sprawiedliwość i miłość. Sama sprawiedliwość nie wystarcza, nie usuwa ona jeszcze zła społecznego, budzi niekiedy wielkie emocje, dlatego konieczna jest miłość. Projekt ustroju korporacyjnego sformułowany został w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego w latach trzydziestych. PapieŜ zalecił Akcji Katolickiej aby poparła wysiłki zmierzające do zaprowadzenia ustroju korporacyjnego. Idee te próbowano wprowadzać w Ŝycie w Austrii i w Portugalii. W encyklice Quadragesimo anno zawarte jest takŝe ostrzeŝenie przed klęską ludzkości gdyby pozwolono zatriumfować ustrojowi socjalistycznemu i komunistycznemu. Pius XI stwierdza, Ŝe socjalizm nie da się pogodzić z dogmatami Kościoła katolickiego, jego pogląd na społeczeństwo róŝni się zasadniczo od poglądu chrześcijańskiego. Nie moŝna być równocześnie dobrym katolikiem i prawdziwym socjalistą. OstrzeŜenie stanowiła takŝe encyklika z 1937 r Mit brennender Sorge o sytuacji Kościoła w Niemczech. Druga wojna światowa i towarzyszące jej obozy zagłady oraz stalinowskie łagry wykazały trafność oceny sytuacji społecznej dokonanej przez Piusa XI. 5. Pius XII ( )nie wydał Ŝadnej encykliki społecznej, ale ciągle rozwijał myśli o odbudowie kulturowych i duchowych podstaw społeczeństwa chrześcijańskiego. Całość nauczania społecznego nazywana jest (Pyszka 2003 s.34) doktryną personalizmu chrześcijańskiego (wpływ Jacquesa Maritaina). Przemówienie wigilijne z 1942 r. to manifest personalizmu chrześcijańskiego a zarazem prawdziwa deklaracja praw człowieka. W dekrecie z 1949 r. ogłoszono, Ŝe osoby wyznające komunizm, które współpracują z komunistami lub

15 propagują komunizm podlegają ekskomunice ipso facto. Wiele osób duchownych w Polsce i innych krajach środkowej Europy poszło na kilka lat do więzienia za samo publiczne odczytanie tego dekretu. W 1952 r. Pius XII publicznie potępił ex post faszyzm. Okres III (Sobór Watykański II) 1. Jan XXIII ( ) [Angelo G. Roncalii] syn ubogiego chłopa. Powszechnie uwaŝa się, Ŝe otworzył nowy rozdział w dziejach Kościoła. Nowość podejścia tego PapieŜa do trudnych problemów świata polegała na tym, Ŝe odrzucił metodę potępień. Czynił tak, aby na pierwszy plan wysuwać to, co ludzi łączy, nie zaś to, co ich dzieli. Nazywany był proboszczem świata, gdyŝ posiadał zdolność nawiązywania bezpośredniego kontaktu z ludźmi, jednocześnie umiał przemawiać do świata jak duszpasterz, doświadczony proboszcz, a nie jak nieomylny sędzia. Jan Paweł II zaliczył go do grona błogosławionych. Dwie najwaŝniejsze encykliki: Mater et magistra z 15 maja 1961 r. oraz Pacem in terris z11 kwietnia 1963 r. Encyklika Mater et magistra jej pełny tytuł: encyklika o współczesnych przemianach spłołecznych w świetle nauki chrześcijańskiej. Ukazała się w 70 rocznicę Rerum novarum. Dokument składa się z czterech części. Dwie pierwsze są przypomnieniem i wyjaśnieniem nauczania poprzedników. W części III PapieŜ podejmuje problem dysproporcji rozwojowych Ŝycia społecznego, gospodarczego i politycznego oraz wskazał na sposoby rozwiązania współczesnej kwestii społecznej, którą widział w wymiarze ogólnoświatowym. Część IV zawiera wskazania społeczno wychowawcze i zachętę do działalności społecznej. Istotna nowość jaka pojawiła się w tej encyklice, to wskazanie, Ŝe głównym problemem w dziedzinie społecznej nie jest obecnie konflikt między kapitałem a pracą (czyli robotnikami i kapitalistami) ani ustrój wolnorynkowy, ale nierównomierny podział dochodu społecznego w skali zarówno państwowej jak i międzynarodowej. Ten stan rzeczy narusza zasady sprawiedliwości społecznej. W encyklice tej wiele uwagi poświęca się problemowi niewspółmiernego rozwoju miast i wsi, a takŝe kwestii zacofania rolnictwa. W przezwycięŝaniu dysproporcji w tych dziedzinach PapieŜ widział duŝą rolę państwa. Encyklika ta nazywana jest czasami encykliką o sprawiedliwości rozdzielczej, gdyŝ wskazała ona na sprawiedliwy podział dochodu społecznego pomiędzy róŝne grupy społeczne i dochodu światowego pomiędzy poszczególne narody. Inne poruszane zagadnienia dotyczyły problemu neokolonializmu, problem przeludnienia, humanizacja działalności przedsiębiorstw. Encyklika Pacem in terris (11 kwietnia 1963 r.) dotyczy pokoju na świecie. Centralny problem co naleŝy czynić, aby na ziemi zapanował prawdziwy pokój. Pokój wymaga przestrzegania sprawiedliwości (praw i obowiązków). Przestrzeganie to uzaleŝnione jest od władzy politycznej i jej stosunku do dobra wspólnego. W encyklice tej PapieŜ wskazuje na prawa i obowiązki człowieka, następnie omawia naturę władzy politycznej i w końcu rozwaŝa zagadnienie dobra wspólnego w wymiarze światowym. Encyklika ta zaadresowana została do wszystkich ludzi dobrej woli, a więc nie tylko do katolików. Wymagało to innego sposobu uzasadniania nauki moralnej, odwołującego się nie tylko do Pisma Świętego, ale takŝe do prawa naturalnego. Encyklika ta przyniosła dalszy rozwój zasady subsydiarności. W porządku moralnym (i naturalnym) na pierwszym miejscu znajduje się osoba ludzka, wobec tego wszelkie zrzeszenia są jedynie środkiem zapewniającym rozwój poszczególnych osób, czyli mają charakter subsydiarny (pomocniczy). Warunkiem koniecznym pokoju jest ład i porządek w świecie, a przede wszystkim między ludźmi. Brak pokoju wynika z rozbratu między polityka i moralnością. Warunkiem pokoju jest zbudowanie ładu społecznego w oparciu o zasady moralne. W tym ujęciu pokój jest nade wszystko problemem moralnym. W encyklice PapieŜ rozwaŝał takŝe szereg problemów szczegółowych, takich jak słuszna wojna, rozbrojenie, sprawa władzy ogólnoświatowej. Ukazała się juŝ w trakcie trwania Soboru Watykańskiego II zwołanego przez Jana XXIII.

16 2. Sobór Watykański II W konstytucji Sacrosanctum concilium (pkt. 1) w następujący sposób określono cele Soboru: Przyczynić się do coraz większego rozwoju Ŝycia chrześcijańskiego wśród wiernych Lepiej dostosować do potrzeb naszych czasów podlegające zmianom instytucje Popierać to, co moŝe ułatwić zjednoczenie wszystkich wierzących w Chrystusa Umocnić to wszystko, co prowadzi do powołania wszystkich ludzi na łono Kościoła Nakreślone cele znalazły wyraz w opublikowanych dokumentach wieńczących prace Soboru. Równocześnie tak nakreślone cele stanowią wyraz okoliczności, które doprowadziły do zwołania Vaticanum II. W latach 60. następowały burzliwe przemiany Ŝycia społecznego i kulturowego ich wyrazem stał się później rok 1968, okres buntu młodzieŝy. Coraz powszechniejsze stawało się przekonanie, Ŝe nieodzowne są zmiany w Kościele katolickim. Stopniowo było widoczne, Ŝe przyjęte w Kościele zinstytucjonalizowane formy Ŝycia religijnego nie docierają do licznych wiernych; traktowane są jako coś zewnętrznego, a nawet skostniałego, nie pozwalającego dostrzec piękna i wiecznej młodości Kościoła. Wśród biskupów narastało przekonanie, Ŝe dla dobra Kościoła konieczne są zmiany. Sobór Watykański II zwołał Jan XXIII. Zakończył się w okresie pontyfikatu Pawła VI. Trwał w latach Owocem prac Soboru były 4 konstytucje, 9 dekretów i 3 deklaracje. KONSTYTUCJE: 1. Konstytucja o świętej liturgii Sacrosanctum concilium 2. Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium 3. Konstytucja dogmatyczna o objawieniu BoŜym Dei verbum 4. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes DEKRETY: 1. Dekret o społecznych środkach przekazywania myśli Inter mirifica 2. Dekret o Kościołach wschodnich katolickich Orientalium ecclesiarum 3. Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio 4. Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus dominus 5. Dekret o przystosowanej odnowie Ŝycia zakonnego Perfectae caritatis 6. Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius 7. Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem 8. Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes diviniyus 9. Dekret o posłudze i Ŝyciu kapłańskim Presbyterorum ordinis DEKLARACJE: 1. Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis 2. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate 3. Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae

17 PoniŜej przedstawiono streszczenie Konstytucji Gaudium et spes przyjętej przez Sobór Watykański II oraz dekretu o apostolstwie świeckich. Dokumenty Soboru są tak bogate w treść, Ŝe kaŝde streszczenie jest siłą rzeczy arbitralnym wyborem. Z tego powodu proponowany tutaj skrót nie moŝe zastąpić pełnej lektury dokumentów soborowych. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes W konstytucji tej Sobór pragnie wyjaśnić w jaki sposób pojmuje obecność oraz działalność Kościoła w dzisiejszym świecie. Słowa swe Sobór kieruje nie tylko do wierzących w Chrystusa, ale do wszystkich ludzi. Przyjmuje się bowiem, Ŝe radość i nadzieja (gaudium et spes stąd tytuł konstytucji) a takŝe smutek i trwoga ludzi współczesnych dotyczy takŝe uczniów Chrystusa i nie ma nic prawdziwie ludzkiego, co nie miałoby oddźwięku w ich sercu. Konstytucja składa się z dwóch zasadniczych części: w pierwszej mowa jest o powołaniu człowieka, o świecie współczesnym i o zadaniach Kościoła zarówno wobec człowieka jak i świata, w którym człowiek jest umieszczony, w drugiej części przedstawiona jest dogłębna analiza niektórych problemów współczesności. Konstytucja poprzedzona jest wykładem wprowadzającym. Wykład wprowadzający - sytuacja człowieka w świecie dzisiejszym. Aby sprostać swemu powołaniu kontynuacji dzieła Chrystusa Kościół ma obowiązek badać znaki czasów i wyjaśniać je w świetle Ewangelii, tak aby mógł w sposób dostosowany do mentalności kaŝdego pokolenia odpowiadać ludziom na ich odwieczne pytania dotyczące sensu Ŝycia. Niektóre waŝniejsze cechy dzisiejszego świata moŝna przedstawić w następujący sposób: Głębokie i szybkie przemiany jakie przeŝywa obecnie rodzaj ludzki człowiek nie zawsze potrafi odpowiednio spoŝytkować. Wielkie bogactwo i rozwój gospodarczy współwystępuje z ogromną biedą, nędzą i analfabetyzmem ogromnej części mieszkańców świata. Rosnącemu poczuciu wolności towarzyszą nowe rodzaje niewoli społecznej i psychicznej. Ostre rozbieŝności natury politycznej, społecznej, gospodarczej, ideologicznej stwarzają niebezpieczeństwo wojny mogącej wszystko zniszczyć. Poszukuje się pilnie coraz doskonalszego porządku doczesnego, gdy tymczasem nie idzie z nim w parze postęp duchowy. Zmiany w technice kształtują typ społeczeństwa przemysłowego. Zmiany umysłowości, zmiany morale, psychologiczne i religijne powodują często zakwestionowanie wartości otrzymanych dóbr. TakŜe instytucje, prawa i sposoby myślenia i odczuwania przekazane przez przodków nie zawsze wydają się odpowiadać dzisiejszemu stanowi rzeczy, stąd powstaje powaŝne zamieszanie w sposobie i normach postępowania. Budzą się rozmaite rozdźwięki - rozdźwięki w rodzinie, rozdźwięki między rasami, bogatymi i biednymi. Nowe warunki wywierają wpływ na Ŝycie religijne. Z jednej strony zdolność krytycznego myślenia oczyszcza je z magicznego myślenia i zabobonów, z drugiej zaś strony wiele osób odchodzi od religii. W przeciwieństwie do dawnych czasów odrzucenie Boga, czy religii lub odciąganie od nich nie jest juŝ czymś niezwykłym. Brak równowagi w świecie dzisiejszym w istocie wiąŝe się z brakiem równowagi w samym człowieku. W samym bowiem człowieku wiele elementów zwalcza się nawzajem. Ta sytuacja rodzi pytania o sens Ŝycia, cierpienia, zła, śmierci. W świetle nauki Chrystusa Kościół pragnie przemówić do wszystkich aby wyjaśnić tajemnicę człowieka oraz współdziałać w znalezieniu rozwiązania głównych problemów naszego czasu. Część I Kościół i powołanie człowieka R.I Godność osoby ludzkiej Kim jest człowiek? Wydał on wiele opinii o sobie, róŝnych a nawet przeciwstawnych. Pismo święte uczy, Ŝe człowiek został stworzony na obraz BoŜy. JednakŜe człowiek

18 naduŝył swej wolności, przeciwstawiając się Bogu i pragnąc osiągnąć swój cel poza Nim. Dlatego człowiek jest wewnętrznie rozdarty. Z tego teŝ powodu całe Ŝycie ludzi czy to jednostkowe, czy zbiorowe to dramatyczna walka między dobrem i złem, między światłem i ciemnością. Grzech pomniejsza człowieka odwodząc go od własnej pełni. Człowiek stanowi jedność ciała i duszy. Nie wolno człowiekowi gardzić Ŝyciem ciała; Człowiek góruje swym rozumem nad światem rzeczy. Człowiek dzięki rozumowi doszedł do wybitnych osiągnięć w badaniu i podporządkowaniu sobie świata materialnego. Zawsze szukał jednak prawdy głębszej i znajdował ją. Mądrość jako coś odmiennego od intelektu. Dzięki darowi Ducha św. dochodzi człowiek przez wiarę do kontemplacji i pojmowania tajemnicy planu BoŜego. Narody mniej zasobne ekonomicznie, a bogatsze w mądrość mogą przynieść innym wiele poŝytku. Godność sumienia W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba do miłowania i czynienia dobra a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem: czyń to, tamtego unikaj. Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i według którego będzie sądzony. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa. Człowiek moŝe jednak zwracać się do dobra tylko w sposób wolny. Wolność tę wysoko cenią współcześni ludzie. Często jednak pojmują ją w sposób fałszywy, jako swobodę czynienia wszystkiego, co tylko się podoba, w tym takŝe i zła. Wolność prawdziwa to szczególny znak obrazu BoŜego w człowieku. Prawdziwa wolność człowiek zdobywa, gdy uwolni się od wszelkiej niewoli namiętności. Formy i źródła ateizmu (19) wielu współczesnych ludzi nie dostrzega wewnętrznej i Ŝywotnej łączności z Bogiem albo ją wyraźnie odrzuca. Ateizm naleŝy zaliczyć do najpowaŝniejszych spraw doby obecnej. Termin ateizm odnoszony jest do róŝnych znaczeń. Jedni uwaŝają, Ŝe o Bogu nic pewnego powiedzieć nie moŝna, inni zagadnienie Boga badają taką metodą, Ŝe wydaje się ono bez sensu. Wielu przekraczając granice nauki wszystko chcą tłumaczyć drogą naukowego poznania, albo przeciwnie nie przyjmuje się Ŝadnej prawdy absolutnej. Niektórzy tak wywyŝszają człowieka, Ŝe wiara w Boga staje się bezsilna. Inni, tak sobie Boga wymyślają, Ŝe twór ten przez nich odrzucony, nie ma nic wspólnego z Bogiem Ewangelii. Dla jeszcze innych nie przywiązują do zagadnień dotyczących Boga Ŝadnej wagi. Niekiedy ateizm rodzi się z namiętnego protestu przeciw złu na świecie. Ateizm współczesny przedstawia się często w formie usystematyzowanej; obecny jest on w róŝnych ideologiach. Ateizm moŝe być krytyczną reakcją przeciw religiom. W takiej genezie ateizmu niemały udział mogą mieć wierzący. Postawa Kościoła wobec ateizmu środków zaradczych na ateizm naleŝy spodziewać się od odpowiednio wyłoŝonej doktryny, jak i od nieskazitelnego Ŝycia Kościoła i jego członków. Kościół jest świadomy, Ŝe to co głosi idzie po linii najtajniejszych pragnień ludzkiego serca. Jego orędzie dalekie jest od pomniejszania człowieka. Tajemnica człowieka wyjaśnia się dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego. Ten, który jest obrazem Boga niewidzialnego jest człowiekiem doskonałym. Przez Chrystusa i w Chrystusie rozjaśnia się zagadka cierpienia i śmierci, która przygniata nas poza Jego Ewangelią. Skoro bowiem za wszystkich umarł Chrystus i skoro ostateczne powołanie człowieka jest jedno boskie to trzeba uznać, Ŝe Duch Święty wszystkim ofiarowuje moŝliwość dojścia do uczestnictwa w tej paschalnej tajemnicy. R.II Wspólnota ludzka Bóg chce by wszyscy tworzyli jedną rodzinę i odnosili się do siebie w duchu braterskim. Dlatego miłość Boga i bliźniego jest pierwszym i najwaŝniejszym przykazaniem. Z natury społecznej człowieka wynika, Ŝe istnieje wzajemna zaleŝność między rozwojem społeczeństwa a rozwojem osoby ludzkiej. Nie da się zaprzeczyć, Ŝe ludzie są często odciągani od dobrego a popychani ku złemu przez warunki społeczne, w których Ŝyją.

19 Zaburzenia występujące w porządku społecznym pochodzą z napięcia gospodarczego, politycznego i społecznego. Głębsze ich źródło leŝy w pysze ludzkiej i egoizmie. Z coraz ściślejszej zaleŝności wzajemnej wynika, Ŝe dobro wspólne staje się coraz bardziej powszechne. Dobro wspólne określa się (n.26) jako sumę warunków Ŝycia społecznego, które bądź zrzeszeniom, bądź poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalają osiągnąć pełniej i łatwiej własną doskonałość. KaŜda grupa społeczna musi uwzględniać potrzeby i słuszne dąŝenia innych grup, a nawet dobro wspólne całej rodziny ludzkiej. Porządek społeczny i jego rozwój powinien być nastawiony nieustannie na dobro osób, a nie odwrotnie. śeby tego dokonać trzeba wprowadzić odnowę w sposobie myślenia i szeroko zakrojone przemiany Ŝycia społecznego. Sobór kładzie nacisk na poszanowanie osoby ludzkiej Poszczególni ludzie winni uwaŝać bliźniego bez Ŝadnego wyjątku za drugiego samego siebie. Wszystko co godzi w samo Ŝycie (zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja, dobrowolne samobójstwo) wszystko cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej (okaleczenia, tortury, przymus psychiczny), wszystko co ubliŝa godności ludzkiej (nieludzkie warunki Ŝycia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieŝą) a takŝe nieludzkie warunki pracy są czymś haniebnym i jak najbardziej sprzecznym z czcią naleŝna Stwórcy. Praktyki te bardziej hańbią tych, którzy się ich dopuszczają, niŝ tych, którzy doznają krzywdy. Nauka Chrystusa Ŝąda abyśmy wybaczali krzywdy i rozciąga przykazanie miłości na wszystkich nieprzyjaciół. Szacunek i miłość widoczna musi być takŝe względem przeciwników (n.28). NaleŜy przezwycięŝać wszelkie formy dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skory, pozycję społeczną, język, religię. Równość między ludźmi i sprawiedliwość społeczna wymaga aby były zaprowadzone bardziej ludzkie i sprawiedliwe warunki Ŝycia (29). Widoczna staje się potrzeba wyjścia poza etykę indywidualistyczną (30). Niech dla wszystkich będzie rzeczą święta piszą Ojcowie soborowi zaliczenie solidarności społecznej do głównych obowiązków dzisiejszego człowieka. Obowiązek sprawiedliwości i miłości coraz lepiej wypełniany jest przez to, Ŝe kaŝdy przyczyniając się do wspólnego dobra według własnych uzdolnień przyczynia się do rozwoju instytucji, które słuŝą zmianie na lepsze warunków Ŝyciowych ludzi. Przyszły los ludzkości leŝy w rękach tych, którzy potrafią podać następnym pokoleniom motywy Ŝycia i nadziei. R.III Aktywność ludzka w świecie Nauka chrześcijańska nie odwraca człowieka od budowania świata, nie zachęca go do zaniedbywania dobra bliźnich, lecz zachęca go do wypełniania tych rzeczy. Ludzie, którzy zdobywając środki na utrzymanie własne i rodziny tak wykonują swoje przedsięwzięcia, by naleŝycie słuŝyć społeczeństwu, mogą słusznie uwaŝać, Ŝe swoją pracą rozwijają dzieło Stwórcy. Aktywność ludzka, jak pochodzi od człowieka, tak teŝ ku niemu się skierowuje. Człowiek bowiem pracując nie tylko przemienia rzeczy i społeczność, lecz doskonali teŝ samego siebie. JeŜeli się dobrze pojmuje ten wzrost, jest on wart więcej aniŝeli zewnętrzne bogactwa, jakie moŝna zdobyć. Więcej wart jest człowiek z racji tego, czym jest, niŝ ze względu na to, co posiada. Wprowadzenie ładu do ludzkiej aktywności (35). Słuszna autonomia rzeczy ziemskich sprawy świeckie i sprawy wiary wywodzą swój początek od tego samego Boga. Naruszenie tej autonomii doprowadziło dawniej do przeciwstawiania wiary i wiedzy. Aktywność ludzka zepsuta przez grzech polega na wynika ze zburzenia hierarchii wartości i pomieszania dobra ze złem, co powoduje, Ŝe poszczególni ludzie i ich grupy zwracają uwagę wyłącznie na własne sprawy, a nie na sprawy innych. Wszelkie przedsięwzięcia człowiecze zagroŝone co dzień przez pychę i nieuporządkowaną miłość własną trzeba oczyszczać przez krzyŝ Chrystusowy i Jego zmartwychwstanie oraz doprowadzać do doskonałości. Oczekiwanie nowej ziemi nie powinno osłabiać, lecz ma raczej pobudzać zapobiegliwość. R.IV Zadanie Kościoła w świecie współczesnym

20 Poprzednie rozdziały stanowiły podstawę do rozwaŝenia relacji między Kościołem a światem. Kościół stanowiąc zarazem zrzeszenie, jak i wspólnotę duchową doświadcza tego samego losu co świat istniejąc w nim jako zaczyn i dusza społeczności ludzkiej, która ma się w Chrystusie odnowić i przemienić w rodzinę BoŜą. Kościół otwiera człowiekowi oczy na sens własnej egzystencji, czyli na najgłębszą prawdę o człowieku. Człowiek nigdy nie będzie obojętny na problemy religijne. Kościół zarówno pomagając światu, jak teŝ wiele od niego otrzymując, zmierza ku jednemu, aby nadeszło Królestwo BoŜe i Ŝeby urzeczywistniło się zbawienie całego rodzaju ludzkiego. W części drugiej szczegółowo omówiono niektóre bardziej palące problemy współczesnego świata: poparcie naleŝne godności małŝeństwa i rodziny; naleŝyty sposób podnoszenia poziomu kultury; problemy Ŝycia gospodarczego i społecznego; Ŝycie wspólnoty politycznej; problemy umacniania pokoju i rozwijania wspólnoty narodów Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem Powołanie świeckich do apostolstwa Istnieje w Kościele róŝnorodność posługiwania, ale jedność posłannictwa. Ludzie świeccy stawszy się uczestnikami funkcji kapłańskiej, prorockiej i królewskiej Chrystusa, mają swój udział w posłannictwie całego Ludu BoŜego w Kościele i świecie. Sprawują oni apostolstwo przez swą pracę zmierzającą do szerzenia Ewangelii oraz uświęcania ludzi i do przepajania duchem ewangelicznym oraz doskonalenia porządku spraw doczesnych (2). Świeccy, którzy idąc za swoim powołaniem, wstąpili do któregoś ze stowarzyszeń lub instytutów zatwierdzonych przez Kościół, niech zarazem usiłują przyswoić sobie wiernie szczególne znamię Ŝycia duchowego, właściwe tym instytutom (4). Cele apostolstwa świeckich Apostolstwo nie polega na samym tylko świadectwie Ŝycia. Prawdziwy apostoł szuka okazji głoszenia Chrystusa równieŝ słowem, bądź to niewierzącym, by ich doprowadzić do wiary, bądź wierzącym, by ich pouczyć, umocnić i pobudzić do gorliwszego Ŝycia. Biada mi gdybym nie głosił Ewangelii (2Kor 5,14). Plan BoŜy dotyczący świata polega na tym, by ludzie zgodnym wysiłkiem kształtowali porządek spraw doczesnych i ciągle go doskonalili (7). W ciągu dziejów uŝywanie rzeczy doczesnych uległo wypaczeniu przez cięŝkie występki stąd zepsucie obyczajów i instytucji ludzkich. RównieŜ w naszych czasach wielu ludzi, przeceniając postęp nauk przyrodniczych i technicznych, skłania się niejako ku bałwochwalczej czci rzeczy doczesnych, stając się raczej ich sługami niŝ panami. Niech świeccy wielce sobie cenią i w miarę sił wspierają dzieła miłosierdzia oraz przedsięwzięcia pomocy społecznej. RóŜne dziedziny apostolstwa Świeccy prowadzą róŝnorodną działalność apostolską tak w Kościele, jak i w świecie. W obydwu tych dziedzinach otwierają się róŝne pola działalności apostolskiej: wspólnoty kościelne, rodzina, młodzieŝ, środowisko społeczne, sprawy narodowe i międzynarodowe (9). Bez pomocy świeckich apostolstwo pasterzy nie moŝe być w pełni skuteczne. W warunkach wspólnot kościelnych świeccy mogą pomagać w katechizacji, oddawać na usługi Kościoła swą wiedzę fachową, zarządzać dobrami kościelnymi. Początek działania w jedności z kapłanami ma miejsce w parafiach. MałŜeństwo jako najwaŝniejsza część apostolstwa polega na: ukazywaniu i potwierdzaniu swoim Ŝyciem nierozerwalności i świętości węzła małŝeńskiego, mocnym podkreślaniu