I. HISTORIA OCHRONY PRZYRODY

Transkrypt

1 I. HISTORIA OCHRONY PRZYRODY 1.Człowiek zmienia przyrodę. Od zarania dziejów człowiek oddziaływał na otaczającą go przyrodę. Szczególnie silnym środkiem oddziaływania na środowisko stał się w rękach człowieka epoki kamiennej ogień. Wędrujące gromady myśliwców wypalały las i busz dla wypłoszenia zwierzyny. Osiadłe lub częściowo osiadłe gromady rolników wypalały lasy pod pola uprawne lub pastwiska dla hodowanych zwierząt. Zwiększanie się liczby gromad ludzkich, jak i wzrost ich liczebności, potęgowały wyniszczanie lasów. Degradacja gleby na odlesionych terenach i jej erozja zmuszały człowieka do szukania nowych obszarów. Odlesianie zaś zawsze powoduje zmianę klimatu. Dzisiaj wprost trudno uwierzyć, że największe obszary pustynne Azji, Afryki, obu Ameryk czy Australii pokrywały niegdyś wspaniałe puszcze, dopóki nie pojawił się tam człowiek. Ślady wielkich cywilizacji, które rozwijały się niegdyś na tych terenach znajdujemy w rytach naskalnych lub pod piaskami pustyń. Ingerencja człowieka w świat zwierząt od początku dziejów była w pełni świadoma. Udomowieniu jakiegoś zwierzęcia towarzyszyło zwykle wyniszczanie jego stad żyjących na wolności. Zwierzęta drapieżne tępiono jako konkurentów. Rozwój cywilizacji ludzkiej to również rozwój metod uprawy ziemi, opóźniających degradację gleb. Dziś już rolnik nie musi co kilka lat porzucać wyjałowionego pola i szukać nowych terenów pod uprawę. Jednak wzrost zaludnienia globu wymaga stałego powiększania areału przeznaczonego pod uprawę. Odbywa się to kosztem lasu najdoskonalszego zbiornika retencyjnego wody i regulatora klimatu. Skutki tego procesu obserwujemy i w naszym kraju. Jeszcze kilkaset lat temu, kiedy znaczne obszary Polski pokrywały wspaniałe puszcze, była ona krajem obfitującym w wodę. Dziś deficyt tejże wody odczuwa cała nasza gospodarka, kraj gwałtownie stepowieje, pojawiły się groźne klęski powodzi. Geneza idei ochrony przyrody wiąże się historyczną przeszłością człowieka. Ochrona przyrody uwarunkowana była różnorodnością motywów ludzkich działań, np.... gospodarczych, estetycznych, kulturowych i zdrowotnych. Podstawy naukowych założeń idei ochrony przyrody sformułował w 1913 roku polski uczony J. G. Pawlikowski w rozprawie pod tytułem Kultura a natura. Niemiecki przyrodnik A. Humboldt wprowadził w 1819 roku pojęcie pomnik przyrody w odniesieniu do starych i potężnych drzew. W rozwoju ochrony przyrody wyróżniono trzy kierunki: - kierunek konserwatorski, - kierunek biocenotyczny, - kierunek planistyczny. Kierunek konserwatorski ograniczył się do ochrony pojedynczych tworów przyrody, np. starych drzew, głazów narzutowych, rzadkich stanowisk roślin lub zwierząt na danym obszarze. Kierunek biocenotyczny rozwinął się w drugiej połowie dziewiętnastego wieku i trwa do dziś. Głównym jego celem jest tworzenie obszarów chronionych: - rezerwatów przyrody, - parków narodowych, - parków krajobrazowych, - obszarów chronionego krajobrazu, - rezerwatów biosfery.

2 Nie tylko ochrona przyrody, ale ochrona i kształtowanie środowiska stały się koniecznym warunkiem dalszej egzystencji człowieka. Człowiek w swoich działaniach musi dbać o poszanowanie przyrody, zapewnić zdolność genetycznego przetrwania organizmów na Ziemi, ochronę gatunków dzikich i udomowionych oraz dążyć do utrzymania środowiska na poziomie wystarczającym dla przeżycia tych organizmów. Temu celowi służy Światowa Karta Przyrody (1982), która określa podstawowe obowiązki i zasady postępowania każdego człowieka oraz państwa wobec przyrodniczego środowiska w obliczu jego ciągłego zagrożenia. Za oficjalny dokument zawierający zbiór programowych wytycznych na rzecz ochrony przyrody uznaje się Światową Strategię Ochrony Przyrody. Pojęcie ochrony w rozumieniu strategii oznacza zarządzanie przez człowieka biosferą w sposób umożliwiający osiągnięcie dużych korzyści z użytkowania żywych zasobów przyrody przy jednoczesnym zagwarantowaniu trwałości tych zasobów dla przyszłych pokoleń. Strategia kierowana jest do narodów całego globu ziemskiego. W Polsce problemy ochrony i kształtowania środowiska wspiera i pomaga rozwiązać naukowa instytucja Państwowa Rada Ochrony Przyrody( PROP) z siedzibą w Warszawie oraz społeczna organizacja Liga Ochrony Przyrody ( LOP) założona w 1928 roku. Podstawą do działań na rzecz ochrony środowiska są również akty prawne: Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska i Ustawa o Ochronie Przyrody. Początki ochrony obiektów przyrodniczych sięgają zamierzchłych czasów. Z drugiego tysiąclecia przed naszą erą są przepisy o ochronie lasów o Chinach, a sprzed prawie trzech tysięcy lat edykty króla Asioki w Indiach. Pierwsze obiekty, które można uznać za obszary chronione w dzisiejszym rozumieniu powstały w XIX wieku. W 1805 roku w Danii powołano do życia pierwszy rezerwat przyrody. W 1864 roku objęto ochroną lasy sekwojowe w Yosemite w Kalifornii, a w połowie XIX wieku lasy w Yellowstone, gdzie w 1872 roku powstał pierwszy na świecie park narodowy. W Europie pierwszymi parkami narodowymi były: Suisse w Szwajcarii ( 1914 ) i Abisko, Sarek w Szwecji (1909 ). Ważność aspektu ochrony wartościowych przyrodniczo obszarów spowodowała utworzenie w 1948 roku Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody ( International union for Conserwation of Nature -IUCN ). IUCN zaproponowała osiem kategorii obszarów chronionych, z czego sześć zostało uznanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych jako oficjalne kategorie parków narodowych i obszarów chronionych. Kategoriami obszarów chronionych według IUCN są: I - rezerwaty ścisłe ( Scientic reserve / Strict Nature Reserve ) użytkowane głównie do celów naukowych i monitoringowych ( kategoria I A ), jako reprezentatywne ekosystem lub twór przyrody nieożywionej, bądź ustawione w celu zachowania w stanie nienaruszonym lub słabo zmienionym naturalnych ekosystemów ( kategoria I B ), II parki narodowe ( National Park ) ustanowione w celu ochrony całych ekosystemów i zapewnienia terenów do wypoczynku, ale także w celach edukacyjnych i naukowych, III pomniki przyrody ( Natural Monument / Natural Landamark ) ustawione w celu ochrony pojedynczych zjawisk przyrodniczych, także obiektów o znaczeniu krajobrazowym, kulturowym i estetycznym, IV obszary czynnej ochrony gatunku i siedlisk ( Managed Nature Reserve / Wildlife Sanctuary ) ustawione w celu czynnej ochrony wybitnych biotopów, siedlisk poszczególnych gatunków, które mogłyby nie przetrwać bez zabiegów ochronnych,

3 V obszary chronionego krajobrazu ( Protected Landscapes ) ustanowione w celu zachowania tradycyjnego krajobrazu i zapewnienia terenów rekreacyjnych, VI obszary czynnej ochrony zasobów przyrodniczych ( Resource Reserve ), których głównym zadaniem jest ochrona różnorodności biologicznej, stwarzanie warunków do wprowadzenia zasad trwałego i zrównoważonego użytkowania ich zasobów przyrody w celu zaspokojenia potrzeb gospodarczych, VII obszary tradycyjnych siedlisk społeczności ludzkich ( Natural Biotioc Area / Anthropological Reserve ), w obrębie których społeczności ludzkie mogą żyć zgodnie ze swoją tradycją i zwyczajami, w harmonii z naturą, bez negatywnego wpływu współczesnej techniki, VIII strefy specjalnego użytkowania zasobów naturalnych ( Multiple Use Management Area / Managed Resource Area ), gdzie planuje się stworzenie warunków do zgodnego z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju wykorzystania zasobów naturalnych ( np. zasobów wodnych, drewna ), ich użytkowania do celów rekreacji, pasterstwa i rolnictwa, m.in. poprzez ochronę istotnych do ich rozwoju walorów naturalnych. 2.Ochrona przyrody w Polsce. Ochrona środowiska w Polsce ma wielowiekowe tradycje. Najstarsze zarządzanie w sprawie ochrony zwierząt pochodzi z czasów Bolesława Chrobrego, który zabronił polować na rzadkie już wtedy bobry. Innym zwierzęciem, nad którym w owych czasach roztoczono szczególną opiekę, był tur. Książęta mazowieccy nie udzielali nikomu zezwoleń na zabijanie tych zwierząt a od czasu pierwszych Jagiellonów istniała nawet specjalna straż, której zadaniem było pilnowanie i dokarmianie tego wymierającego gatunku. W 1523 r., w Statucie Litewskim, Zygmunt I ogłosił ochronę żubra, tura, bobra, sokoła, i łabędzia. Od zarania wieków obserwujemy starania mające na celu nie tylko ochronę ginących gatunków, ale także ochronę środowiska: lasów i wód. Pierwsze zarządzenie w tej sprawie wydał Kazimierz Wielki w 1347 r., a następnie Władysław Jagiełło w latach 1420 i 1423, zakazując wycinania cisów i wywożenia z Polski tego drzewa. Od 1328 r. istniały zakazy używania włoków na Zalewie Wiślanym, wydane przez władze miejscowe, a w 1578 r. Stefan Batory ogłosił dekret zabraniający używania do łowienia ryb nie tylko włoków, lecz także bosaków i sieci o bardzo małych oczkach. Wprowadzono również czas ochronny dla ryb odbywających tarło. Tak więc zarządzeń w sprawie ochrony środowiska stopniowo przybywało, a skrystalizowanie właściwej idei nastąpiło w XIX w., kiedy to rozpoczęły się konsekwentne działania, które cechowała troska o zapobieganie zniszczeniu pewnych gatunków roślin i zwierząt, o zachowanie pomników przyrody pięknych form skalnych, jaskiń, starych drzew itp. W tym czasie zwracano również uwagę na zniszczenia powodowane działalnością człowieka w przyrodzie i starano się ratować zagrożone gatunki. Głosy te, początkowo pojedyncze, były śmiałe jak na ówczesne czasy. W 1860 r. Władysław Taczanowski, znakomity uczony, ornitolog, doceniając w pełni potrzebę ochrony drapieżników pisał, że gdzie więcej zwierząt drapieżnych, więcej jest także ptactwa wszelakiego. Pojedyncze próby ochrony przyrody zostały uwieńczone uchwaleniem w 1868 r. przez Sejm Galicyjski ustawy o ochronie dwóch rzadkich gatunków zwierząt tatrzańskich: świstaka i kozicy. Była to pierwsza na świecie ustawa, którą Polska szczyci się do dziś. Jej współtwórcą był wybitny zoolog, pierwszy królewski profesor leśnictwa Maksymilian Siła- Nowicki. Między I i II wojną światową ruch ochrony przyrody nie ograniczał się już tylko do działania o charakterze czysto zachowawczym, lecz w miarę rozwoju nauk przyrodniczych

4 poszerzał znacznie krąg zainteresowań. Obejmowały one ochronę nie tylko poszczególnych gatunków, ale także całych biocenoz w obrębie określonych środowisk. Towarzystwo Tatrzańskie, istniejące od 1873 r., na łamach swego wydawnictwa Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego nawoływało do ochrony niszczonych lasów tatrzańskich, które wówczas stanowiły własność prywatną. W 1919 r. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego powołał Tymczasową Państwową Komisję Ochrony Przyrody, która w 1925 r. została rozporządzeniem Rady Ministrów przemianowana na Państwową Radę Ochrony Przyrody. Pracą jej kierował w okresie przedwojennym i powojennym prof. Władysław Szafer. W najodleglejszych rejonach kraju Rada miała swoich delegatów i korespondentów, a w miastach uniwersyteckich Komitety Ochrony Przyrody. Do zadań PROP m.in. należało: - inwentaryzowanie zabytków przyrody w kraju, - opracowanie projektów utworzenia parków narodowych i rezerwatów. Zajęto się sprawami: - ochrony roślin i zwierząt, - opracowaniem prawodawstwa z dziedziny ochrony przyrody, - wprowadzeniem tych zagadnień do programów szkolnych, - utrzymaniem stałych kontaktów z władzami i różnymi towarzystwami przyrodniczymi. Państwowa Rada Ochrony Przyrody skupiła miłośników przyrody, ludzi kultury i nauki. Do czołowych jej działaczy należeli: M.Raciborski, I. G. Pawlikowski, B.Dyakowski, M.Siedlecki, W. Szafer, A. Wodziczko, W. Goetel, M. Limanowski, B. Hryniewiecki, St. Sokołowski i inni. Byli to niestrudzeni działacze, którzy dali podstawy do rozwoju ochrony środowiska, zarówno w nauce, jak i życiu codziennym. Im to zawdzięczamy przeprowadzenie dokładnej inwentaryzacji zabytków przyrody, założenie podstawowego rejestru pomników przyrody zarówno ożywionej, jak i nieożywionej, a także tworzenie parków i rezerwatów przyrody. A. Wodziczko wydaniem swojej pracy Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy ( 1933 ) zapoczątkował wyodrębnienie ochrony przyrody jako nowej gałęzi wiedzy i odrębnej dyscypliny naukowej oraz propagował wprowadzenie zasad naukowych gospodarki przyrodą. W. Goetel kontynuując tę myśl w 1965 r. zaproponował nadanie nauce o ochronie przyrody i jej zasobów nazwy sozologii ( sozo po grecku chronić, ratować ). W miarę upływu czasu w coraz większym stopniu zwracano uwagę na niekorzystne skutki gospodarki wyniszczającej naturalne zasoby przyrody i konieczność racjonalnego gospodarowania nimi. W 1934 r. ukazała się ustawa o ochronie przyrody ( Dz.U.R.P.Nr 31 poz. 274 ). Opracowano projekty: - utworzenia pierwszych w Polsce parków narodowych, - rezerwatów przyrody, - uznano za pomniki liczne osobliwości przyrody. Dzięki współpracy administracji leśnej zapewniono praktyczną ochronę tych obszarów. Wydano zarządzenie chroniące rośliny i zwierzęta, rozwinięto sieć urzędowych, naukowych i społecznych placówek ochrony przyrody. W okresie wojennym działalność w zakresie ochrony środowiska została w znacznym stopniu zahamowana. Zaraz po wyzwoleniu, w 1945 r., działacze ochrony przyrody podjęli pracę w nowych warunkach. Przeprowadzone reformy społeczno- gospodarcze wpłynęły na pogłębienie w społeczeństwie przekonania, że przyroda naszego kraju jest wielką wartością narodową, a jej ochrona powszechnym obowiązkiem. 7 kwietnia 1949 r. ( Dz.U. nr 25 poz. 180 ) Sejm PRL uchwalił nową ustawę o ochronie przyrody. Była ona wówczas najbardziej nowoczesną ustawą na świecie. Zwrócono w niej

5 uwagę nie tylko na ochronę tworów przyrody, ale także na racjonalną gospodarkę jej zasobami. Rozszerzenie treści pojęcia ochrony przyrody na zagadnienia ochrony zasobów przyrody różni tę ustawę od ustawy z 1934 r. Ochroną objęto: - gatunki roślin i zwierząt, - elementy krajobrazu. Ustawa ta zapoczątkowała trwający do dziś głęboki proces przewartościowania w świadomości społecznej wielu dawnych pojęć dotyczących stosunku do otaczającej przyrody. Wprowadziła również nową organizację ochrony przyrody, przekazując całość tych zagadnień Ministerstwu Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Dużą rolę w rozwoju ochrony przyrody odegrała Liga Ochrony Przyrody, która powstała w wyniku uchwały podjętej przez VIII Zjazd Państwowej Rady Ochrony Przyrody w 1927 r. Zaspokoiło to potrzebę istnienia osobnej organizacji społecznej, powołanej do popularyzowania wśród społeczeństwa celów i zadań ochrony przyrody. Organizowała ona od chwili powstania działalność społeczną na rzecz ochrony przyrody i jej zasobów. W 1968 r. Liga Ochrony Przyrody została uznana przez Radę Ministrów za Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności, co było wyrazem pozytywnej oceny jej dotychczasowej działalności. Liga Ochrony Przyrody jest członkiem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów, ma również swego przedstawiciela we Wschodnioeuropejskim Komitecie Wychowania, będącym organem Unii. Wśród najważniejszych osiągnięć uzyskanych dzięki stowarzyszeniu w Polsce Ludowej warunków korzystnych dla rozwoju ochrony środowiska na szczególne podkreślenie zasługuje tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i stref chronionego krajobrazu. Wydano wiele aktów prawnych na ten temat. Do najważniejszych należy ustawa o ochronie środowiska z dnia 31 stycznia 1980 r., którą uregulowano wiele ważnych problemów. Polska prowadzi współpracę międzynarodową w zakresie ochrony środowiska, a zwłaszcza problemów dotyczących utrzymania na odpowiednim poziomie jakości środowiska w rejonach przygranicznych. O randze nadanej problemom ochrony środowiska świadczy fakt, że w 1985 r. powołano Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych.