M A P Y P E R T H É E S A Henryk Rutkowski. Karol Perthées ( )

Transkrypt

1 M A P Y P E R T H É E S A Henryk Rutkowski Karol Perthées ( ) Perthées miał dwa imiona, Herman Karol, ale używał tylko drugiego. Pochodził z osiadłej w Niemczech rodziny francuskich hugenotów. Urodził się w 1739 r. w stolicy elektoratu saskiego Dreźnie. Imiona otrzymał takie, jakie miał jego naturalny ojciec i opiekun, arystokrata kurlandzki Kayserling (Keyserlingk), który był ambasadorem rosyjskim m.in. w Dreźnie, a pod koniec życia ( ) w Warszawie. Karol Perthées odebrał staranne wykształcenie, najpierw w domu ambasadora, później przez pięć lat był kadetem szkoły wojskowej w Berlinie, w którym następnie przez trzy lata uczył się inżynierii wojskowej. W 1763 r. Perthées znajdował się już w Warszawie i otrzymywał pieniądze (niewątpliwie za prace kartograficzne) od przyszłego króla Rzeczypospolitej, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Odtąd pracował dla niego przez całe jego panowanie ( ), a nawet po abdykacji aż do śmierci ostatniego monarchy polskiego (1798). Perthées miał tytuł królewskiego geografa. W 1767 r. otrzymał pierwszą nominację oficerską na porucznika artylerii koronnej, w roku 1770 lub 1771 był już kapitanem, a w końcu 1783 został mianowany pułkownikiem. W jego przypadku stopnie wojskowe były tylko tytułami honorowymi, ale kartografowi zależało na prestiżu, który dawały te tytuły (w przeciwieństwie do stanowiska geografa). W 1768 r. Perthées otrzymał polskie szlachectwo, a po kilku latach (nie wcześniej niż w 1774) sam nobilitował swoje nazwisko poprzedzając je francuską partykułą de. Dlatego używanie formy de Perthées, przyjęte w historiografii za późniejszymi mapami i innymi źródłami (lecz nie pochodzącymi od króla i ze środowiska dworskiego), nie ma uzasadnienia. Karol Perthées opracował wiele map, z których tylko mała część została wydana drukiem. W pierwszym okresie zajmował się przede wszystkim kopiowaniem i przerabianiem różnych map. Z jego własnych opracowań należy tutaj wymienić dwie małe mapy przedstawiające okolice Krakowa i Warszawy, wykonane z 1771 r., które później zdobiły gabinet królewski. Obie się nie zachowały, ale znana jest druga redakcja mapy okolic Warszawy. W 1780 r. Perthées opracował trzy atlasy nowych granic po 1

2 pierwszym rozbiorze Polski (1772). Na podstawie urzędowych map delimitacyjnych przedstawił w skali około 1: granice rozbioru z Prusami (30 sekcji), z Rosją (43) i z Austrią (65), tworząc wraz z mapami przeglądowym 144 karty (atlas granicy pruskiej nie zachował się). W ciągu kilkudziesięciu lat pracy dla Stanisława Augusta Perthées czterokrotnie rysował mapy generalne (czyli przeglądowe) Rzeczypospolitej z szerokim uwzględnieniem otaczających ją państw. Skala prawdopodobnie wynosiła około 1: Pierwsza z tych map spaliła się w zamku warszawskim w 1767 r., następne (z lat 1768, 1776/77 i 1797) także zaginęły. Mniejszy zasięg, ale znacznie większą szczegółowość ma inna mapa przeglądowa pt. Polonia secundum legitimas proiectionis stereographicae regulas [ ]. Uległa ona zniszczeniu w 1944 r., lecz zachowały się jej fotograficzne negatywy wielkości oryginału, z których Biblioteka Narodowa wydała reprodukcję. Na mapie Perthées umieścił datę 1770, ale wiadomo, że zajmował się tym opracowaniem jeszcze w roku następnym. Skala Polonii wynosi około 1: , czyli jest dwukrotnie większa od skali map generalnych. Rękopis składał się z 48 arkuszy. Wśród materiałów służących autorowi zapewne największą rolę odegrały mapy województw Korony, które sporządził Franciszek Florian Czaki na zlecenie Józefa Aleksandra Jabłonowskiego, wybitnego mecenasa nauk. Przez kilka lat (od 1765 r.) mapy te znajdowały się w dyspozycji króla. Następnie otrzymał je od Jabłonowskiego Giovanni Battista Antonio Rizzi-Zannoni, który w Paryżu opracował i w 1772 r. wydał mapę Rzeczypospolitej pt. Carte de la Pologne w skali około 1: , na 25 arkuszach (także w formie atlasu). Polonia Perthéesa i mapa Zannoniego, wykonane w tym samym czasie i z wykorzystaniem tych samych źródeł kartograficznych, są traktowane porównawczo. Dla niektórych terenów Perthées mógł korzystać z materiałów, do których nie miał dostępu Zannoni. Należały do nich zdjęcia topograficzne wzdłuż określonych dróg na Litwie, przeprowadzone na zlecenie króla przez Franciszka F. Czakiego i jego syna, a także oznaczenia szerokości geograficznej niektórych miejscowości, czym zajmowali się jezuici. Średnie błędy określenia współrzędnych geograficznych na obu mapach są najmniejsze w Małopolsce. Pod tym względem na Mazowszu i Podlasiu, a mniej na Pomorzu i Litwie Polonia góruje nad Carte de la Pologne. Odwrotnie jest w Wielkopolsce i na ziemiach ruskich Korony współrzędne (zwłaszcza długość geograficzna) są wyraźnie lepsze na mapie Zannoniego. W konsekwencji Wielkopolska i 2

3 Kujawy są na mapie Perthéesa przesunięte na wschód i południe, a ziemie ruskie ku zachodowi. W sieci osadniczej na obu mapach występują znaczne dysproporcje. Cała niemal Korona (z wyjątkiem części ziem ruskich) i zachodnia część Litwy mają gęste osadnictwo, przy czym na Polonii jest ono nadmiernie zagęszczone. Poza tymi obszarami znajdują się tereny prawie puste, szczególnie na wschodzie i północy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz w Inflantach Polskich. Granice (państwa i województw) są na mapie Perthéesa z reguły nieco lepsze niż u Zannoniego. Jedyną mapą przeglądową, która została wydrukowana na podstawie czystorysu Perthéesa, jest niewielka Carte générale et itinéraire de Pologne. Stanowi redukcję Polonii do skali około 1: , a wydał ją w Warszawie Michał Gröll w 1773 r. (w następnych latach ukazywały się wznowienia). Wobec pozostania Polonii w rękopisie mapa Zannoniego pomimo swych błędów i braków była aż do połowy XIX wieku najlepszym drukowanym dziełem kartograficznym, które przedstawiało dość szczegółowo całą Rzeczpospolitą przed rozbiorami. Poza kartografią Perthées zajmował się także entomologią zbierał i opisywał owady. Jego kolekcja, obejmująca około 2700 gatunków (w tym 805 motyli), uległa zniszczeniu, ale zachowały się jego rękopiśmienne opisy bogato ilustrowane. Według Jerzego Pawłowskiego, Perthées rozpoczął akcję inwentaryzacji entomofauny naszego kraju i osiągnął w tej dziedzinie znaczny sukces (Wstępna ocena działalności entomologicznej Karola Perthéesa, s. 196). Teściem Perthéesa był Bernardo Bellotto zwany Canaletto, włoski malarz, który od roku 1767 do śmierci w 1780 mieszkał w Warszawie i pracował dla Stanisława Augusta. Pierwszą żoną królewskiego kartografa została w końcu 1770 r. najstarsza z trzech córek malarza, Józefa Bellotto, która zmarła w Później wdowiec ożenił się z jej najmłodszą siostrą, Teresą, ale ponieważ nie uzyskał katolickiej dyspensy na ślub ze szwagierką, małżeństwo zostało zawarte w 1792 r. w kościele luterańskim w Toruniu. Z dzieci Karola i Józefy Perthéesów dożyli wieku dojrzałego: córka Regina (żyła jeszcze w 1845 r.) oraz dwaj synowie, Karol Edward (ur. 1782) i Karol Gustaw (ur. 1784). Córką z drugiego małżeństwa była Marcella, która została żoną Andrzeja Towiańskiego (ale nie założyciela sekty mesjanistycznej). Od 1798 r. Karol Perthées mieszkał w Wilnie i tam pracował dla wojska rosyjskiego jako wykładowca kartografii. W 1810 niemal całkowicie utracił wzrok. W 1812 r. zamieszkał w Mazuryszkach koło Wilna, które dzierżawił zięć Towiański, i tam 3

4 zmarł 2 grudnia 1815 r. Pochowany został na cmentarzu kalwińskim w Wilnie (grób już nie istnieje). Mapy województw Największym dziełem Karola Perthéesa miały się stać mapy poszczególnych województw w granicach Rzeczypospolitej po pierwszym rozbiorze. W grudniu 1779 r. kartograf przedstawił królowi memoriał zawierający projekt opracowania takich map. Nie były one jednak właściwym celem, lecz tylko materiałem, który miał umożliwić stworzenie mapy całego państwa, większej i bardziej dokładnej niż dzieło Zannoniego. Metodę pracy Perthées określił jako najprostszą i opisał tak. Opracowanie będzie się opierało na itinerariach (czyli opisach dróg z podaniem odległości między osiedlami) oraz na relacjach ludzi znających dany teren. Ta metoda nie zapewni takiej dokładności, jaką dają pomiary trygonometryczne (tj. triangulacja), ale w polskich realiach nie ma możliwości przeprowadzenia takich prac, które potrzebują odpowiednich wykonawców, dużych nakładów i długiego czasu. Najpierw będą rysowane osobne mapy powiatów, do czego wykorzysta się już zgromadzone liczne itineraria. Te robocze karty będą konsultowane z osobami znającymi teren, przy czym można liczyć na to, że właściciele dóbr udostępnią swoje mapy majątkowe. Przedstawienia powiatów złożą się na szczegółowe mapy województw. Po ich skompletowaniu nastąpi generalizacja, czyli opracowanie mapy całego państwa. Dla osiągnięcia możliwie największej wierności jest potrzebna gęsta sieć punktów z dobrze oznaczonymi współrzędnymi geograficznymi. Dotychczasowe obserwacje astronomiczne w większości oznaczyły tylko szerokość, mało jest miejscowości mających obie współrzędne. Perthées wyraził nadzieję, że zanim zostaną ukończone mapy szczegółowe, nowe obserwacje poprawią błędne oznaczenia i uzupełnią braki w tym zakresie, co ułatwi narysowane mapy generalnej. Kartograf królewski nie wymienił w memoriale takiego rodzaju informacji, jaki wkrótce stał się główną podstawą map województw. Były to opisy parafii sporządzone przez plebanów, ale w końcu 1779 r. istniały tylko dla diecezji płockiej. Nawet jeżeli Perthées już o nich wiedział, to nie mógł przewidywać, że po kilku latach takimi opisami zostaną objęte wszystkie ziemie, których mapy miał opracować. Inicjatorem ankiety parafialnej był ks. Franciszek Czaykowski. W 1778 r. biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski (brat króla) nakazał wszystkim plebanom, aby 4

5 sporządzili opisy swoich parafii zgodnie z kwestionariuszem, który przygotował Czaykowski. Kwestionariusz składał się z 5 punktów. Podstawowe było pytanie o położenie wszystkich miejscowości w stosunku do kościoła parafialnego, które należało określić według stron świata i odległości w milach. Na podstawie zgromadzonych odpowiedzi na ankietę Czaykowski w 1779 r. sporządził mapę diecezji płockiej lub przynajmniej jej części zachodniej w skali około 1: Jakość tej mapy jest niska. Perthées dla swoich map poszczególnych województw przyjął skalę 1: , jaką już miały wzmiankowane mapy okolic Krakowa i Warszawy z 1771 r. Podana skala liczbowa jest wynikiem przeliczenia skali (podziałki) liniowej, która występuje na mapach, a pokazuje 3 mile (długość 9,9 cm), 4 mile (13,2 cm) albo 5. Mile są określone jako niemieckie, których 15 przypada na jeden gradus czyli stopień szerokości geograficznej. Dzisiaj jest to mila geograficzna licząca 7408 m. Należy jednak pamiętać, że rozwiązanie podziałki dawnej mapy daje w rezultacie skalę przez kartografa zamierzoną, ale w realizacji mniej lub bardziej zniekształconą. Skala 1: nie była pomysłem Perthéesa, gdyż w odniesieniu do Rzeczypospolitej miała bliski czasowo odpowiednik w takiej właśnie skali Jan Fryderyk Endersch opracował dobrą mapę Warmii, wydaną w Elblągu w 1755 r. Do opracowania serii map województw Perthées przystąpił w roku 1780 lub na początku następnego. Zaczął od mapy województwa mazowieckiego, którego większa część należała do diecezji płockiej. Dla części południowej, nieobjętej tą diecezją, przygotował najpierw mapy poszczególnych ziem, które król rozesłał do właściwych starostów z poleceniem zweryfikowania. Zachowały się dwie takie mapy cząstkowe z 1781 r.: ziemi liwskiej i ziemi nurskiej. Tereny diecezji płockiej kartograf przedstawił na podstawie opisów parafii. Ta pierwsza mapa województwa mazowieckiego została ukończona w 1783 r. (przed 8 V). W końcu 1782 r. Michał Poniatowski nakazał przeprowadzić w diecezji płockiej nową ankietę, poszerzoną do 9 punktów (w niektórych opracowaniach zamiast 9 jest błędnie 7). Wymieniając miejscowości w parafii należało podać nie tylko ich położenie, lecz także ich właścicieli. Szerzej potraktowano punkty odniesienia (wsie parafialne, miasta) na terenach sąsiadujących z daną parafią. Opisy miały informować o wodach, bagnach, lasach, wzgórzach, drogach, granicach administracyjnych i innych elementach topograficznych. Do ankiety dołączono wzorcowy opis parafii Tarchomin, której plebanem był Franciszek Czaykowski. Wkrótce biskup Poniatowski objął diecezję 5

6 krakowską (1783) i zarządził w niej analogiczną ankietę. Już wówczas tak samo postąpili biskupi: poznański Onufry Okęcki i administrator diecezji gnieźnieńskiej Kasper Szajowski. W 1784 r. Poniatowski został prymasem i wtedy polecił przeprowadzić tę akcję (według kwestionariusza dziewięciopunktowego) w pozostałych diecezjach kościelnej prowincji (metropolii) gnieźnieńskiej. Równocześnie zapewne król postarał się o objęcie ankietą prowincji lwowskiej. Opisy parafii z diecezji poznańskiej i gnieźnieńskiej wraz z drugą ankietą płocką umożliwiły Perthéesowi późniejsze opracowanie nowej, poprawionej wersji mapy województwa mazowieckiego. W latach ks. Czaykowski był zatrudniony przez króla, więc może w jakimś stopniu współpracował z Perthéesem. Na pewno w 1785 r. pomocnikiem kartografa został oficer Grzegorz Czapski. Stało się to z inicjatywy króla, który znacznie podwyższył wynagrodzenie Perthéesa, by ten zgodził się dopuścić drugą osobę do tajemnicy swoich metod pracy. Czapski współpracował z Perthéesem aż do czasów wileńskich. W pracy nad mapami województw opracowaniem wstępnym, sporządzanym na podstawie opisów plebańskich, były bruliony, czyli szkice kartograficzne poszczególnych parafii, z wykazem należących do nich miejscowości oraz sąsiednich wsi parafialnych i miast. Wykonywał je Perthées zapewne przy dość znacznym udziale Czapskiego. Opisy parafii miały bardzo różny poziom. Kartografowi zależało zwłaszcza na określeniu położenia wszystkich istniejących miejscowości oraz na informacjach o drogach. Poza opisami plebańskimi Perthées musiał korzystać z rozmaitych materiałów kartograficznych, w tym także z własnej rękopiśmiennej Polonii i z drukowanej mapy Polski Rizzi-Zannoniego. Sam pisał, że materiały o różnej wiarygodności nastręczały wielkie trudności, które starał się pokonywać. Mówią o tym właśnie bruliony do map zawierające wszelkie oceny, uwagi, wątpliwości, poprawki, dopiski i wypisy oraz podwójne szkice różniące się szczegółowością (Wiesława Wernerowa, Ocena ankiet parafialnych jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, s. 188). Kartograf interesował się m.in. liczbą dymów w poszczególnych wsiach, by je zaliczyć do odpowiedniej kategorii. Perthées posługiwał się językiem francuskim i miał trudności z redagowaniem objaśnień na mapach w języku polskim. Gdy kończył pierwszą mapę województwa mazowieckiego, o pomoc w tym zakresie prosił generała Jana Komarzewskiego, szefa kancelarii wojskowej Stanisława Augusta. Jak napisał Karol Buczek, tytuł tej mapy 6

7 wygląda na dosłowny i niezbyt udany przekład z francuskiego. Wszystkie mapy województw miały tytuły podobne, zaczynając od dwóch pierwszych słów, które były identyczne: mappa szczegulna. Jest to odpowiednik francuskiej la carte particulière. Określenie znaczyło mapa oddzielna, specjalna, a nie mapa szczegółowa, jakby mógł sugerować wyraz szczególna. Niemniej, skoro przyjęta skala umożliwia uwzględnienie wszystkich miejscowości, można taką dawną mapę uznać za szczegółową (obecna klasyfikacja map jest inna). Oto przykład tytułu mapy województwa płockiego w pisowni zmodernizowanej: Mapa szczególna województwa płockiego i ziemi dobrzyńskiej, zrządzona z innych wielu map miejscowych, tak dawniej jak i świeżo odrysowanych, tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości, wszystko według reguł geograficznych i obserwacji astronomicznych, przez Karola de Perthées, pułkownika wojsk koronnych, J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci geografa. Według opinii Karola Buczka, niewątpliwe wiadomości to oczywiście plebańskie opisy parafii, które stanowiły około 90 procent materiałów potrzebnych do opracowania map województw. Na wszystkich mapach tej serii Perthées umieścił tabele z wykazami dóbr królewskich (państwowych) i kościelnych (duchownych). Królewszczyzny są uporządkowane według starostw i dzierżaw, a będące uposażeniem panującego dobra stołowe (ekonomie) również według kluczy. Podobnie dobra kościelne są zestawione według instytucji, które je posiadały (biskupstwa, kapituły, klasztory itd.). Tabele podają także przynależność administracyjną miejscowości. Na trzech pierwszych mapach z lat Perthées nie naniósł siatki współrzędnych geograficznych, a na późniejszych oznaczył ją tylko na ramkach. Siatka stanowiła element wtórny, kartograf nie kierował się nią przy wypełnianiu map treścią geograficzną, z wyjątkiem usytuowania jej w stosunku do miejscowości o lepiej określonych współrzędnych, jak na przykład Warszawa. Długość geograficzną liczył na wschód od południka Ferro (17 o na zachód od Greenwich). Zestawienie chronologiczne map poszczególnych województw w skali 1: wygląda następująco (daty podane na mapach są w niektórych przypadkach o rok wcześniejsze od faktycznego ukończenia pracy): 1783 województwo mazowieckie, 1784 województwo płockie z ziemią dobrzyńską, 1785 województwa kujawskie (brzeskie z resztką inowrocławskiego), 1786 województwo lubelskie,

8 województwo krakowskie z księstwem siewierskim, 1788 województwo sandomierskie, 1791 województwo mazowieckie (druga wersja, przerobiona i ulepszona), 1792 województwo rawskie, 1793 województwo łęczyckie, 1795 województwo podlaskie, po 1798 (bez daty) województwo kaliskie, 1804 województwo poznańskie. W sumie Perthées był autorem 12 szczegółowych map 11 terytoriów. Z zachodniej Polski, w jej zasięgu po pierwszym rozbiorze, nie opracował dwóch województw: gnieźnieńskiego i sieradzkiego. Mapy województw miały być na koszt króla wydane drukiem jako miedzioryty w Paryżu przez firmę Tardieu, ale przystąpiono do tego zbyt późno; za panowania Stanisława Augusta ukazało się tylko województwo krakowskie. O publikację czterech następnych map Perthéesa zadbali później ( ) Rosjanie; są to mapy województw: lubelskiego, sandomierskiego, płockiego i rawskiego. Kończąc omówienie map szczegółowych Karola Perthéesa można streścić ich charakterystykę, którą przedstawił Karol Buczek. Najwięcej zastrzeżeń budzi przedstawienie elementów powierzchniowych (lasy, bagna, jeziora), ponieważ wymagałoby ono zdjęć terenowych przynajmniej z pomocą kompasu, lunety i stolika mierniczego. Kartograf dążył do jak najpełniejszego przedstawienia sieci wodnej, nie mógł jednak uniknąć błędów w ich rysunku. Gęsta, lecz daleka od dokładności jest sieć dróg, oparta na rozmieszczeniu miejscowości. Granice województw, ziem i powiatów można uznać za pokazane na ogół dobrze, chociaż w niektórych miejscach występują błędy. Osadnictwo jest w zasadzie pełne, z wyjątkiem niektórych obszarów (np. na mapie województwa podlaskiego), ale lokalizacja niemal wszystkich miejscowości nie jest dokładna. Mimo swoich wad mapy Perthéesa dzięki bogactwu treści i wykwintnej formie są pięknym zabytkiem kartografii XVIII wieku, a także cennym źródłem dla badań z zakresu geografii historycznej Polski. Mapy Mazowsza Województwo mazowieckie. Druga redakcja z 1791 r. Pierwszą redakcję mapy województwa mazowieckiego Perthées ukończył w 1783 r. (czystorys spłonął w 1944 r., ale są jego klisze fotograficzne w IH PAN). Nad gruntowną przeróbką pierwszej redakcji autor pracował od połowy 1789 r. do początku 8

9 1791. Wersja oryginalna w czystorysie albo w polskiej kopii nie zachowała się. Mapa jest znana z kopii rosyjskiej, którą wykonano między rokiem 1798 a 1812 w petersburskim Depo Kart i której zgodność z oryginałem podpisał podpułkownik Oppermann. W treści zachowano nazwy polskie, a na rosyjski przełożono tytuł, objaśnienie znaków oraz wykazy własności królewskiej i kościelnej (mapa w AGAD). Znaki w oryginale miały prawdopodobnie następujące objaśnienia: miasto/ miasteczko/wieś z kościołem farnym/ wieś z kościołem/wieś z klasztorem/ wieś z kościołem unickim/ wieś duża albo długa/ wieś mniejsza/ wioska/ gościniec czyli karczma/ starostwo sądowe/ starostwo/ dzierżawa/ komora/ młyn/ droga pocztowa/ droga furmańska (gościniec?)/ droga polna/ stacja pocztowa/ rzeka spławna/ rzeka mniejsza/ strumienie/ jeziora/ stawy/ góry i pagórki/ błota/ krzaki/ las duży. Tę drugą redakcję mapy województwa mazowieckiego tak scharakteryzował Karol Buczek: Opracował tu Perthées na nowo wszystkie co do jednego elementy, a więc sieć wodną, drogową (zagęścił ją silnie zmieniając przebieg wielu gościńców) i nawet osadniczą, nie mówiąc już o szacie leśnej i obszarach zabagnionych. Pewnym korektom uległy tu nawet granice państwa (od strony Prus Wschodnich), a cóż dopiero mówić o wojewódzkich, ziemskich i powiatowych. Oznaczył też Perthées na ramkach stopnie i minuty, wskutek czego druga wersja mapy mazowieckiej wygląda poniekąd tak, jakby wyszła spod ręki innego kartografa niż ta z r Wystarczy porównać ze sobą mapkę ziemi liwskiej z r oraz obejmujące ją partie na obu wersjach mapy szczególnej, by ocenić, jak dużym zmianom uległ jej obraz w dziesięcioleciu Nie wydaje się nawet, by można było przypisać owe mutacje wyłącznie wyzyskaniu przez Perthéesa drugiej także ankiety płockiej z r Zapewne wykorzystał on tutaj inne jeszcze materiały, nie mówiąc już o mapce okolicy Warszawy oraz mapach hydrograficznych (Narwi, Biebrzy i jej dopływów, Pilicy, Radomierzy itd.) roboty Korpusu Pontonierów Komisji Skarbowej (Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła, s. 77). Na temat wzmiankowanej ziemi liwskiej można stwierdzić, że osobna mapa z 1781 r. jest prawdopodobnie wersją poprawioną, ale zgodnie z opinią Buczka widać na niej większe błędy niż w dwóch kolejnych opracowaniach tego terytorium na mapach całego województwa mazowieckiego (m.in. brak lasów, luki w osadnictwie). W drugiej redakcji mapy województwa (1791) różnice z jej pierwszą redakcją (1783) występują najwyraźniej w rozmieszczeniu lasów (np. na wschód od Kałuszyna). Mimo 9

10 wprowadzonych zmian na tej mapie nadal ten obszar zawiera błędy w lokalizacji miejscowości, w przebiegu rzek oraz granic (zwłaszcza nadmierne wydłużenie zasięgu ziemi liwskiej w kierunku południowym). Przyjrzenie się najbliższej okolicy Warszawy pozwala dostrzec usterki, które wynikają z faktu, że mamy przed sobą nie oryginał, ale kopię rosyjską. Nie zostały oznaczone miejscowości, które są na poprzedniej redakcji mapy: Górce, Wierzbie, Dawidy, karczma Wawer; brakuje nazw przy znakach: klasztor Czerniaków, Zamoście, Lisy Większe. Można również wskazać błędy w nazwach: Szyste zamiast Czyste, Poswin zamiast Powsin, Kobielka zamiast Kobyłka. Nota bibliograficzna Podstawowym opracowaniem jest publikacja: Karol Perthées ( ), fizjograf Pierwszej Rzeczypospolitej. Życie oraz działalność kartograficzna i entomologiczna, pod red. J. Pawłowskiego, Warszawa 2003; tamże w szczególności: K. Buczek, Kartograf króla Stanisława Augusta. Życie i dzieła (przypisami opatrzył i opracował do druku H. Rutkowski), s ; W. Wernerowa, Ocena ankiet parafialnych jako źródła wiedzy Karola Perthéesa o fizjografii Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, s ; J. Pawłowski, Wstępna ocena działalności entomologicznej Karola Perthéesa, s Omówienie monografii K. Buczka o Perthéesie i uzupełnienia zawiera opracowanie: H. Rutkowski, Okres Stanisława Augusta w badaniach Karola Buczka nad kartografią dawnej Rzeczypospolitej, w: Karol Buczek ( ), człowiek i uczony, pod red. D. Karczewskiego i in., Kraków-Bydgoszcz 2004, s Treść memoriału Perthéesa z 1779 r. udostępniła A. Ertman, O memoriale królewskiego kartografa Karola Perthéesa, Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki, R. 15, 2006, z. 1-2, s (poza francuskim tekstem źródła i dobrym przekładem J. Kurkowskiego artykuł wymaga krytycznego korzystania). Wskazać jeszcze należy publikację źródłową: Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie , do druku podał S. Górzyński, przypisami i wstępem opatrzyli K. Chłapowski i S. Górzyński, Warszawa