Dorota Kawałko, Jarosław Kaszubkiewicz, Paweł Jezierski 1 WPŁYW DAWNEGO GÓRNICTWA RUD METALI UŻYTKOWANYCH ROLNICZO CULTIVATED SOILS

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU 2013 ROLNICTWO CVII NR 596 Dorota Kawałko, Jarosław Kaszubkiewicz, Paweł Jezierski 1 WPŁYW DAWNEGO GÓRNICTWA RUD METALI NA ZAWARTOŚĆ MIEDZI I CYNKU W GLEBACH UŻYTKOWANYCH ROLNICZO INFLUENCE OF FORMER METAL ORE MINING ON THE COPPER AND ZINC CONTENT IN THE CULTIVATED SOILS Institute of Soil Sciences and Environmental Protection, Wrocław University of Environmental and Life Sciences Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Badaniami objęto gleby użytkowane rolniczo na terenie 6 gmin powiatu złotoryjskiego. W pobranych próbkach glebowych oznaczono skład granulometryczny, ph, zawartość substancji organicznej oraz zawartość form całkowitych miedzi i cynku. Analizowane gleby (poziomy powierzchniowe) charakteryzowały się pyłowym bądź gliniastym składem granulometrycznym. Cięższym składem granulometrycznym cechowały się gleby z gmin Pielgrzymka oraz z gminy miejskiej Złotoryja, natomiast najlżejszy skład granulometryczny wykazywały gleby z gminy wiejskiej Złotoryja. Zawartość węgla organicznego w badanych próbkach gleb była zróżnicowana i mieściła się w zakresie od 0,60 do 3,30%. Gleby powiatu złotoryjskiego charakteryzowały się wysokim udziałem gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych, co odzwierciedla zarówno charakter skał macierzystych, jak i niedostatki w wapnowaniu gleb. W badanych glebach nie stwierdzono podwyższonej zawartości miedzi i cynku w odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. W relacji do wytycznych podanych przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach gleby charakteryzowały się większości naturalną zawartością Cu i Zn. Spośród 100 przebadanych próbek 93 wykazywały naturalną zawartość miedzi (stopień 0), 6 zawartość podwyższoną (stopień I), a 1 słabe zanieczyszczenie tym pierwiastkiem (stopień II). Spośród 100 przebadanych próbek 90 wykazywało naturalną zawartość cynku (stopień 0), a 10 zawartość podwyższoną (stopień I). Rozkład zawartości obu wymienionych pierwiastków miał charakter logarytmiczno- -normalny. SŁOWA KLUCZOWE: gleby użytkowane rolniczo, miedź, cynk, górnictwo metali kolorowych Do cytowania For citation: Kawałko D., Kaszubkiewicz J., Jezierski P., Wpływ dawnego górnictwa rud metali na zawartość miedzi i cynku w glebach użytkowanych rolniczo. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. CVII, 596:

2 58 Dorota Kawałko i wsp. WSTĘP Problem zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi występuje w Polsce lokalnie i dotyczy przede wszystkim obszarów uprzemysłowionych, jednak w niektórych rejonach, w sąsiedztwie dawnych lub obecnych źródeł emisji, gleby wykazują niekiedy znaczny stopień zanieczyszczenia (Hajduk i wsp. 2012, Mundała i wsp. 2013). Pozyskiwanie surowców mineralnych na przestrzeni kilku wieków ma swoje konsekwencje w formie licznych pozostałości dawnych obiektów górniczych. Występują one przeważnie w postaci wyraźnie wyróżniających się w terenie hałd skały płonnej, zapadlisk, nierzadko też częściowo lub w pełni zachowanych szybów, sztolni, ruin zabudowań kopalnianych, urządzeń do przeróbki i wzbogacania rud oraz licznych śladów intensywnych robót poszukiwawczych (Madziarz 2004). Jednym z negatywnych skutków działalności górniczej i procesów przeróbki wydobytej kopaliny jest powstawanie składowisk odpadów flotacyjnych. Deponowane w nich odpady flotacyjne to frakcja drobnych ziaren skały płonnej, zawierająca śladowe ilości minerałów użytecznych, pozostałych po przeprowadzonych procesach wzbogacania. Ze względu na zajmowaną powierzchnię, rodzaj składowanego materiału i sposób ich eksploatacji obiekty te wpływają na wszystkie komponenty środowiska: wody, gleby, powietrze atmosferyczne i roślinność (Ostrowski 2001). Obszar badań zlokalizowany jest w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim. Jego północna część położona jest na Nizinie Śląskiej, centralna obejmuje Pogórze Kaczawskie, a południowa to wznoszące się ponad 700 m n.p.m. Góry Kaczawskie. Obejmuje on terytorium 576 km 2. W areale powiatu występują dwie gminy miejskie (Złotoryja i Wojcieszów), jedna gmina miejsko-wiejska (Świerzawa) oraz trzy gminy wiejskie (Pielgrzymka, Zagrodno, Złotoryja). Omawiany obszar stanowi część składową I regionu funkcjonalnego intensywnego rolnictwa. Grunty orne zajmują od 17,9 do 75,9% (średnio 58,6 %) powierzchni poszczególnych gmin zlokalizowanych na badanym obszarze (Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Województwa Dolnośląskiego 2001). Ziemia złotoryjska od wieków obfituje w liczne surowce mineralne. Występują tu złoża miedzi, złota, bazaltu, piaskowca, wapienia, barytu, agatów i innych kamieni ozdobnych, których głębokość zalegania jest zróżnicowana. Miejsca te stanowią potencjalne źródła zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi. Jednym z nich są wyeksploatowane złoża piasków złotonośnych w okolicy Złotoryi (tzw. zewnątrzsudecka depresja cechsztyńska) (Dziekoński 1979). Szczególne znaczenie historyczne (XIII w.) miało na Dolnym Śląsku wydobycie złota w rejonie Lwówka, Złotoryi, Mikołajowic i Bolesławca. Na przełomie XV i XVI w. prowadzono eksploatację występujących tam, płytko zalegających złóż rud miedzi w okolicach Nowego Kościoła i Leszczyny (Bogda i wsp. 2010, Piątek, Piątek 1998). Wytop rudy w hutach generował powstawanie żużli hutniczych, był także źródłem emisji do atmosfery pyłów metalonośnych, ulegających depozycji na powierzchni przyległych gleb, co doprowadziło do ich lokalnego znacznego wzbogacenia w metale ciężkie. Górnictwo powiatu złotoryjskiego to również współczesność. Działają tu kamieniołomy bazaltu w Wilkowie i Złotoryi, piaskowca w Czaplach i wapienia w Wojcieszowie. Celem pracy było określenie ewentualnego wpływu historycznego dawnego górnictwa i przerobu rud na aktualną zawartość miedzi i cynku w glebach gruntów ornych powiatu złotoryjskiego.

3 Wpływ dawnego górnictwa rud MATERIAŁ I METODY Na badanym obszarze punkty poboru próbek wytypowano tak, że na każdy z nich przypadała powierzchnia ok. 6 km 2, a średnia odległość między punktami wynosiła 2,5 km. Przy wyborze punktów badawczych kierowano się lokalizacją potencjalnych źródeł zanieczyszczeń, dążeniem do reprezentatywnego wyboru próbek pod względem występujących na badanym terenie jednostek systematycznych oraz gatunków gleb. Gęstość poboru próbek odzwierciedlała także wielkość występujących tam konturów glebowych i zmienność fizjograficzną. Łącznie zebrano 100 próbek glebowych z poziomu akumulacyjnego gleb. Próbki do badań pobierano z gleb użytkowanych rolniczo jako grunty orne. Materiał do badań pobierano z głębokości 0 30 cm z kilku miejsc bezpośrednio sąsiadujących z punktem badawczym (tj. położonych w odległości nieprzekraczającej 5 m). Poboru próbek dokonywano krótką laską gleboznawczą, co zapewniało kontrolę głębokości. Próbki glebowe wysuszono w temperaturze pokojowej, a następnie przesiano przez sita o średnicy oczek 2 mm w celu określenia udziału części szkieletowych w składzie granulometrycznym. Wydzielone części ziemiste < 2 mm poddano dalszej analizie. Badania właściwości gleb przeprowadzono z zastosowaniem następujących metod: skład granulometryczny metodą areometryczno-sitową zgodną z normami PN-R i PN-R-04033: 1998; odczyn gleby: ph w 1 M KCl metodą potencjometryczną, wg PN ISO 10390:1997; zawartość węgla organicznego metodą Tiurina; zawartość form całkowitych Cu i Zn w glebie techniką AAS po mineralizacji próbek w wodzie królewskiej (wg PN-ISO 11047; 2001 i PN ISO 11466: 2002). Do oceny poprawności oznaczeń stosowano certyfikowane materiały referencyjne i wzorce wewnętrzne. WYNIKI I omówienie Powierzchniowe poziomy gleb użytkowanych rolniczo, z których pobrano próbki do badań, należały do następujących grup granulometrycznych: pyły gliniaste 75 próbek, pyły ilaste 7 próbek, gliny zwykłe 7 próbek, gliny piaszczyste 11 próbek. Jak widać, pośród gleb z których pobrano próbki, zdecydowanie dominowały utwory pyłowe (łącznie 82 spośród 100 pobranych 82%), w mniejszej ilości występowały utwory gliniaste (łącznie 18 spośród 100 pobranych 18%). Analiza składu granulometrycznego próbek glebowych z poszczególnych gmin wykazała, iż cięższym składem granulometrycznym charakteryzują się gleby z gminy Pielgrzymka oraz z gminy miejskiej Złotoryja. Najlżejszym uziarnieniem cechują się gleby z gminy wiejskiej Złotoryja (rys. 1).

4 60 Dorota Kawałko i wsp. ił clay < Gmina Commune: Pielgrzymka Świerzawa Wojcieszów Zagrodno Złotoryja piasek sand pył silt Rys. 1. Skład granulometryczny gleb w punktach badawczych terenu powiatu złotoryjskiego Fig. 1. Texture of analyzed soils of the Złotoryjski district according to PN-R Zawartość węgla organicznego w badanych próbkach z mineralnej warstwy 0 30 cm gleb powiatu złotoryjskiego mieściła się w zakresie od 0,60% (w punkcie zlokalizowanym w gminie Pielgrzymka) do 3,30% (w punkcie zlokalizowanym w gminie Wojcieszów) i średnio wynosiła 1,49% (tab. 1). Tym wartościom odpowiadają obliczone zawartości próchnicy w przedziale: 1,03 5,69%, ze średnią 2,57%. Wartości te można uznać za typowe dla gleb Polski (Siebielec i wsp. 2012) i Dolnego Śląska o podobnym składzie granulometrycznym (Stuczyński i wsp. 2010). Wyższe zawartości węgla organicznego stwierdzono w próbkach z gmin Wojcieszów (średnio 2,28%) i Świerzawa (średnio 1,62%), natomiast niższe w gminach Pielgrzymka i Zagrodno (średnio 1,32%) oraz Złotoryja (średnio 1,43%). Jest to najprawdopodobniej wynikiem nieco odmiennych warunków klimatycznych związanych z wysokością n.p.m. i ukształtowaniem terenu. Zatem w populacji pobranych próbek nie wystąpiły gleby organiczne ani mineralno-ograniczne. Dla wszystkich badanych próbek glebowych wartości ph zmierzone w 1 M KCl zawierały się w granicach od ph 3,0 do ph 7,5 (tab. 1). Pod względem klasyfikacji odczynu w 17 badanych punktach stwierdzono odczyn bardzo kwaśny, w 34 punktach odczyn kwaśny, w 37 odczyn lekko kwaśny, w 9 odczyn obojętny oraz w 3 punktach odczyn zasadowy. Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych w całości gleb powiatu złotoryjskiego według przeprowadzonych badań wynosi 51% i jest zbliżony do danych z literatury, które określają go na poziomie od 47% (lata ) do 51% (lata ) (Stuczyński i wsp. 2007). Przestrzenny rozkład ph w badanych glebach odzwierciedla w znacznej mierze zróżnicowanie skał macierzystych, z których wytworzyły się gleby, zróżnicowanie opadów, a także różnice w użytkowaniu i nawożeniu gleb.

5 Wpływ dawnego górnictwa rud Właściwości chemiczne badanych gleb Chemical properties of analyzed soils Tabela 1 Table 1 Gmina Commune ph 1 M KCl Zakres Range Pielgrzymka 3,8 7,3 Świerzawa 3,8 6,8 Wojcieszów 4,0 6,1 Zagrodno 3,9 7,0 Złotoryja gm.wiejska 3,8 7,5 Złotoryja miasto 3,0 5,6 POWIAT ZŁOTORYJSKI ZŁOTORYJSKI DISTRICT 3,0 7,5 0,6 3,3 1,49 Całkowita zawartość C Próchnica Total content organic Humus Cu Zn [%] [mg kg -1 ] Min Max Średnia Mean 0,6 1,95 1,03 3,36 8,4 17,2 34,9 70,3 1,32 2,27 12,89 48,6 1,05 3,15 1,81 5,43 8,51 64,0 33, ,62 2,79 21,17 70,31 1,8 3,3 3,1 5,69 12,2 48,0 62,1 103,0 2,28 3,92 27,9 83,37 0,81 2,0 1,4 3,45 10,9 18,8 35,0 51,0 1,32 2,27 14,49 41,25 0,72 2,46 1,24 4,24 10,7 47,9 34,2 112,0 1,44 2,48 21,39 49,91 0,99 2,01 1,71 3,47 13,0 26,4 41,4 65,4 1,39 2,4 21,03 56,55 1,03 5,69 8,4 64,0 33,8 171,0 2,57 18,73 55,84 Zawartość miedzi dla wszystkich badanych prób z gruntów rolnych powiatu złotoryjskiego mieściła się w przedziale od 8,4 do 64 mg kg -1 (tab. 1). Średnia zawartość miedzi we wszystkich przebadanych próbkach wynosiła 18,73 mg kg -1, a mediana 15,2 mg kg -1. Wartość dopuszczalna określona w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby (Rozporządzenie 2002) wynosząca dla gruntów grupy B 150 mg kg -1 nie została przekroczona w żadnym z badanych punktów. W granicach wartości typowych dla gleb pyłowych i gliniastych, wynoszących według Kabaty-Pendias (2010) od 8 do 54 mg kg -1, mieściło się 98 spośród 100 badanych prób. Spośród 100 przebadanych punktów typowe koncentracje przekroczone były zatem w 2 próbkach. Histogram zawartości miedzi w glebach powiatu przedstawiono na rysunku 2. Analiza średnich zawartości miedzi obliczonych dla próbek pobranych z poszczególnych gmin wskazuje, że zawartość Cu pozostaje w nich na zróżnicowanym poziomie. Najniższą wartość średnią wynoszącą 12,89 mg kg -1 stwierdzono w gminie Pielgrzymka, natomiast najwyższą 27,90 mg kg -1 w gminie Wojcieszów. Według wytycznych IUNG (Kabata-Pendias i wsp. 1995) spośród 100 przebadanych próbek 93 wykazywały naturalną zawartość miedzi (stopień 0), 6 cechowała zawartość podwyższona (stopień I), a 1 słabe zanieczyszczenie tym pierwiastkiem (stopień II). Punkty o podwyższonej zawartości miedzi zlokalizowane były w gminie Świerzawa w obrębie Podgórki (2), w gminie Wojcieszów w obrębie Wojcieszów (2) oraz w gminie Złotoryja w obrębie Lubiatów (2). Punkt charakteryzujący się słabym zanieczyszczeniem miedzią znajdował się również w gminie Świerzawa w obrębie Podgórki (Mapa 1).

6 62 Dorota Kawałko i wsp. < >60 Mapa 1. Całkowita zawartość Cu w glebach użytków rolnych powiatu złotoryjskiego Map 1. The Cu total content in the soil of agricultural lands of Złotoryjski district Wyższe zawartości Cu obserwowane w płn-wsch części powiatu złotoryjskiego można wiązać z sąsiedztwem huty miedzi Legnica odległej o ok. 6 7 km w kierunku płn- -wsch. (Byrdziak i wsp. 2005). Natomiast podwyższone zawartości w rejonie na wschód od Wojcieszowa związane są z górnictwem metali na obszarze góry Żeleźniak w pobliżu wsi Radzimowice. Podobnie podwyższone zawartości Cu w okolicach wsi Podgórki można wiązać z historycznym poszukiwaniem i wydobyciem metali przez górników walońskich (Madziarz 2004). Zawartości cynku dla wszystkich badanych prób z gruntów rolnych powiatu złotoryjskiego mieściły się w granicach od 33,8 do 171 mg kg -1 (tab. 1). Średnia zawartość cynku we wszystkich przebadanych próbkach wynosiła 55,84 mg kg -1, a mediana 47,1 mg kg -1. Średnia była zatem niższa od średniej z obszaru Sudetów i Przedgórza Sudeckiego obliczonej przy pominięciu punktów z przekroczeniami standardu (Kaszubkiewicz i wsp. 2011b), a jednocześnie pozostawała powyżej podanej przez Terelaka i wsp. (1999) średniej dla gleb Polski użytkowanych rolniczo (32,4 mg kg -1 ). Wartość dopuszczalna określona w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby (Rozporządzenie 2002) wynosząca dla gruntów grupy B 300 mg kg -1 nie została przekroczona w żadnym z badanych punktów. Histogram zawartości cynku w glebach powiatu przedstawiono na rysunku 3.

7 Wpływ dawnego górnictwa rud Miedź Cu Liczba wyników większych niż Number of results greater than Liczba wyników w danym przedziale Number of results in a range Zawartość miedzi [mg kg -1 ] Coper content Rys. 2. Rozkład zawartości miedzi dla pobranych próbek glebowych Fig. 2. Copper content distribution for collected soil samples Cynk Zn Liczba wyników większych niż Number of results greater than Liczba wyników w danym przedziale Number of results in a range Zawartość cynku [mg kg -1 ] Zinck content Rys. 3. Rozkład zawartości cynku dla pobranych próbek glebowych Fig. 3. Zinc content distribution for collected soil samples

8 64 Dorota Kawałko i wsp. Analiza średnich zawartości cynku obliczonych dla próbek pobranych z poszczególnych gmin wskazuje, że zawartość Zn pozostaje w nich na zróżnicowanym poziomie. Najniższą wartość średnią wynoszącą 41,25 mg kg -1 stwierdzono w gminie Zagrodno, natomiast najwyższą 83,37 mg kg -1 w gminie Wojcieszów. Według wytycznych IUNG (Kabata-Pendias i wsp. 1995) spośród 100 przebadanych próbek 90 wykazywało naturalną zawartość cynku (stopień 0), a 10 wykazywało zawartość podwyższoną (stopień I). Punkty o podwyższonej zawartości cynku zlokalizowane były w gminie Świerzawa w obrębach Podgórki (3), Stara Kraśnica (2) i Sokołowiec (1). Ponadto zlokalizowane były w gminie Wojcieszów w obrębie Wojcieszów (3) oraz w gminie Złotoryja w obrębie Rzymówka (1) (Mapa 2). < >160 Mapa 2. Całkowita zawartość Zn w glebach użytków rolnych powiatu złotoryjskiego Map 2. The Zn total content in the soil of agricultural lands of Złotoryjski district W przypadku Zn nie zaobserwowano podwyższonych zawartości w płn-wsch. części powiatu, co związane jest z niewielką emisją tego metalu z huty miedzi Legnica (Byrdziak i wsp. 2005). Natomiast podwyższone zawartości Zn w rejonie wsi Podgórki, Radzimowice i Wojcieszów mają te same historyczne źródła co w przypadku miedzi.

9 Wpływ dawnego górnictwa rud Na terenie powiatu złotoryjskiego w trakcie przeprowadzonych badań nie zlokalizowano żadnego punktu, w którym stwierdzono przekroczenie standardu dla zawartości Cu i Zn w powierzchniowej warstwie gleb. Należy tym samym uznać, iż pod kątem zawartości Cu i Zn grunty użytkowane rolniczo na terenie powiatu złotoryjskiego są prawie całkowicie pozbawione zanieczyszczeń. Niemniej odnotowano występowanie obszarów, które cechowały się podwyższoną zawartością analizowanych metali ciężkich, co potwierdza analiza tła zawartości Cu i Zn w opisywanych glebach. Powierzchnie te, w przypadku koncentracji miedzi w wierzchniej warstwie gleb, skupione były w gminie Wojcieszów (33,3% wyników), Świerzawa (7,1% wyników), Złotoryja (8,7% wyników). Ponadto w gminie Świerzawa 3,6% wyników kwalifikowało się do grupy słabo zanieczyszczonych miedzią. Podwyższone zawartości cynku stwierdzono w uprawnych warstwach gleb gminy Wojcieszów (50,0% wyników), Świerzawa (21,4% wyników) i Złotoryja (4,3% wyników). Na tle badań monitoringowych prowadzonych na terenie Dolnego Śląska przez WIOŚ we Wrocławiu (Raport WIOŚ 2008, 2009, 2010) oraz badań wykonanych na obszarach ościennych powiatów w ramach finansowania ze środków Terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych województwa dolnośląskiego (Kaszubkiewicz i Jezierski 2009, Kaszubkiewicz i wsp. 2010, 2011a) uzyskane wyniki znajdują potwierdzenie. Wykazana zmienność w rozkładzie przestrzennym, w odniesieniu do średnich koncentracji pierwiastków policzonych dla próbek pobranych z poszczególnych gmin, wynika przede wszystkim ze zróżnicowania w ich uziarnieniu, zawartości próchnicy glebowej oraz odczynu badanych gleb. Podwyższone koncentracje Cu i Zn w badanych glebach są również efektem oddziaływań historycznych zanieczyszczeń o charakterze rozproszonym, których źródłem jest dawny przemysł związany z wydobyciem i przetwórstwem rud metali kolorowych. WNIOSKI 1. Na obszarze powiatu złotoryjskiego nie stwierdzono przekroczenia standardów wyznaczonych przez Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. dla zawartości miedzi i cynku. 2. W odniesieniu do wytycznych podanych przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach gleby badanego obszaru charakteryzują się w większości naturalną zawartością Cu i Zn. Od 6 do 10% przebadanych próbek (w zależności od metalu) wykazuje zawartość podwyższoną. W jednym przypadku stwierdzono słabe zanieczyszczenie gleby miedzią. 3. Podwyższone zawartości badanych pierwiastków metalicznych według IUNG najczęściej pojawiały się w próbkach pobranych z terenu gmin Świerzawa obręb Podgórki oraz Wojcieszów obręb Wojcieszów. 4. Dawna aktywność górnicza i przetwórcza rud metali znajduje swoje odzwierciedlenie w podwyższonej, czasami tylko nieznacznie, zawartości metali w powierzchniowej warstwie gleb.

10 66 Dorota Kawałko i wsp. PIŚMIENNICTWO Bogda A., Kabała C., Karczewska A., Szopka K., Zasoby naturalne i zrównoważony rozwój. Wyd. UP we Wrocławiu. Byrdziak H., Jędrzejewski J., Kiedel Z., Mizera A., Nierzewska A., Ochrona środowiska biuletyn KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław. Dziekoński T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII w. do połowy XX w. Ossollineum, Wrocław. Hajduk E., Kaniuczak J., Właśniewski St., The content of heavy metals in arable soils from the vicinity of the Stalowa Wola Power Plant. Soil Science Annual. Vol. 63, 1: Kabata-Pendias A., Piotrowska M., Motowicka-Terelak T., Maliszewska-Kordybach B., Filipiak K., Krakowiak A., Pietruch Cz., Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Kabata-Pendias A., Trace elements in soils and plants. CRC Press, Taylor and Francis Group. Karczewska A., Kabała C., Gleby zanieczyszczone metalami ciężkimi i arsenem na Dolnym Śląsku potrzeby i metody rekultywacji. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. 576: Kaszubkiewicz J., Jezierski P., Zawartość wybranych metali ciężkich w glebach na terenie powiatu kłodzkiego. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. 573: Kaszubkiewicz J., Kawałko D., Jezierski P., Wybrane aspekty stanu zanieczyszczenia gleb na terenie powiatu jeleniogórskiego. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. 576: Kaszubkiewicz J., Jezierski P., Kawałko D., 2011a. Zawartość wybranych metali ciężkich w glebach na terenie powiatu ząbkowickiego. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. 89: Kaszubkiewicz J., Dębowski M., Dębowski M., Jezierski P., Kawałko D., Tasz W., 2011b. Stan gleb użytkowanych rolniczo na obszarze Sudetów i Przedgórza Sudeckiego. Wydawnictwo UP we Wrocławiu. Madziarz M., Relikty dawnych robot górniczych na Dolnym Śląsku jako źródło wiedzy o rozwoju techniki eksploatacji złóż. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, nr 106, Studia i Materiały: 30: Mundała P., Szwalec A., Petryk A., Zawartość wybranych pierwiastków śladowych w glebach położonych w sąsiedztwie kombinatu metalurgicznego w Nowej Hucie. Inżynieria Ekologiczna 33: Ostrowski J., Ochrona środowiska na terenach górniczych. Wydawnictwo Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. Piątek E., Piątek Z., Dzieje górnictwa i hutnictwa na obszarze PK Chełmy. Dyrekcja PK Chełmy, Myślibórz (maszynopis). Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi, Dz.U. nr 165 poz Siebielec G., Smreczak B., Klimkowicz-Pawlas A., Maliszewska-Kordybach B., Terelak H., Koza P., Hryńczuk B., Łysiak M., Miturski T., Gałązka R., Suszek B., Monitoring chemizmu gleb ornych w Polsce w latach IUNG, Puławy. Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Województwa Dolnośląskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Stuczyński T., Łopatka A., Siebielec G., Zasoby materii organicznej w glebach województwa dolnośląskiego stan obecny i prognoza zmian. Zesz. Nauk. UP Wroc., Rol. XCIV, 576:

11 Wpływ dawnego górnictwa rud Stuczyński T., Budzyńska K., Gawrysiak L., Korzeniowska-Pucułek R., Koza P., Kozyra J., Łopatka A., Pudełko R., Siebielec G., Stan i zmiany właściwości gleb użytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Instytut Badawczy. Terelak H., Motowicka-Terelak T., Pondel H., Maliszewska-Kordybach B., Pietruch Cz., Monitoring chemizmu gleb ornych Polski Program badań i wyniki wstępne. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2008 roku. WIOŚ Wrocław. Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2009 roku. WIOŚ Wrocław. Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2010 roku. WIOŚ Wrocław. INFLUENCE OF FORMER METAL ORE MINING ON THE COPPER AND ZINC CONTENT IN THE CULTIVATED SOILS Summary The study of the soil used for agriculture in the six communes of Złotoryjski district. The soils (horizontal surface) are characterized by silty or loamy granulometric texture. The content of organic carbon in the soil samples tested was different and ranged from 0.60 to 3.30%. Analyzed soils characterized by a high proportion of acidic soil and highly acidic, which reflects both the nature of the mother rock and the deficiencies in the liming of soils. There was no values of copper and zinc exceeded standards according to the Regulation of the Minister of the Environment on the standards of soil quality. In relation to the guidelines given by the Institute of Soil Science and Plant Cultivation in Puławy the soils of Złotoryjski district were characterized by the most natural Cu and Zn content. Of the 100 samples tested, 93 showed a natural Cu content (grade 0), 6 content increased (grade I) and one weak contamination of the element (level II). Of the 100 samples tested, 90 showed a natural Zn content (level 0), and 10 content increased (grade I). Distribution of Cu and Zn content was the nature of the log-normal. KEY WORDS: agricultural land, copper, zinc, non-ferrous metals mining