Wacław Cabaj. Kamieniec Podolski gród na kresach

Transkrypt

1 Wacław Cabaj Kamieniec Podolski gród na kresach Nazwa Kamieniec Podolski, podobnie jak Głogów, Grunwald, Malbork, Jasna Góra, Płowce, Psie Pole, Racławice, Westerplatte kojarzy się z wydarzeniem historycznym - bitwą, obroną lub obleganiem grodu. Na wyobrażenie tego wydarzenia duży wpływ miała często literatura, malarstwo lub film. Wydarzenia owe widzimy oczyma twórców. Zdarza się jednak, że historycy kwestionują opis literacki, obraz lub film, przytaczając wyniki dociekań naukowych, z których wynika, że przebieg wydarzeń był inny niż ten, który powstał pod piórem K. Bunscha, J.I. Kraszewskiego, H. Sienkiewicza, M. Wańkowicza lub pod pędzlem J. Matejki czy J. Styki i W. Kossaka. Materialne ślady owych wydarzeń są różne. W Głogowie, Płowcach, na Psim Polu, w Racławicach nie ma w zasadzie żadnych materialnych 111

2 śladów po wydarzeniach, znaczących w historii naszego kraju. Pole bitwy pod Grunwaldem zostało zagospodarowane jako obiekt turystyczny, jest tam pomnik i pawilon wystawowy. W Malborku zachował się imponujący zamek krzyżacki, na Jasnej Górze - zmienione później budowle obronne. Resztki bunkrów i ruiny koszar można oglądać na Westerplatte. Zupełnie inaczej wygląda Kamieniec Podolski, w którym przyroda i człowiek stworzyli unikalne, zachowane do dzisiaj, wartości przyrodniczokulturowe. Historia Kamieńca Podolskiego sięga okresu formowania się Rusi Kijowskiej (IX-XI w.). Z tego okresu pochodzą najstarsze ślady osadnictwa na terenie obecnego miasta. W XIV w. było to znaczące na Podolu miasto, pozostające we władaniu książąt Koriatowiczów. Wielkim wydarzeniem była lokacja Kamieńca na prawie magdeburskim w 1374 r. W 1434 r. Podole ze stolicą w Kamieńcu Podolskim zostało przyłączone do Królestwa Polskiego (Bania, Wiraszka, 2001). Od XV w. zaczynają w Kamieńcu powstawać budowle murowane. Z XVI w. pochodzi większość najstarszych budowli, zarówno obronnych jak i sakralnych. Do miasta przybywali mieszkańcy różnych nacji, dlatego na jego planie pojawiły się trzy rynki: Polski, Ormiański i Ruski. Kamieniec zyskuje na znaczeniu jako miasto-twierdza przy granicy Rzeczpospolitej z Imperium Tureckim. W 1672 r. Kamieniec Podolski zostaje poddany Turkom. W ich władaniu zostaje do 1699 r. Z tego okresu pochodzą zachowane do dzisiaj ślady ich władania: niektóre budowle obronne, minaret przy katedrze i kazalnica. W sto lat później (1793 r.), w wyniku drugiego rozbioru Polski Kamieniec wraz z Podolem znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego, był stolicą guberni. W drugiej połowie XIX w. zaczęto budowę nowej części miasta - Nowego Planu, połączonego ze Starym Miastem Nowym Mostem. Dlatego dziewiętnastowieczna zabudowa nie zmieniła urbanistyki Starego Miasta. Obecnie w granicach miasta są Polskie i Ruskie Folwarki. Dawniej dochody z tych folwarków były przeznaczane na utrzymanie samorządów. Przyrodniczą osobliwością Kamieńca Podolskiego jest jego położenie. Przylegająca do Dniestru część Podola ma charakter równiny wznoszącej się do ok. 200 m n.p.m. W tę równinę są głęboko wcięte, meandrujące doliny Dniestru i jego dopływów. W Kamieńcu Podolskim dolina Smotrycza jest wcięta w poziomo leżące wapienie sylurskie. Nad nimi leżą cieńszą warstwą wapienie kredowe, a w pobliskich Towtrach (Miodoborach) wapienie z mioceńskie. Występowanie wapieni oraz dogodność eksploatacji w odsłonięciach na zboczach dolin sprzyjało ich wykorzystaniu w budownictwie. Powierzchnia wyżyny jest okryta lessem, 112

3 na którym powstały urodzajne gleby. Meander Jaru Smotrycza jest bardzo malowniczy, istnieje tam wiele punktów widokowych, z których w przeszłości i obecnie rysowano i fotografowano piękne panoramy tego miasta (Czubiński, 2000). Meander Smotrycza w Kamieńcu jest wcięty na głębokość ok. 50 m, ściany skalne na zboczu jaru osiągają wysokość 30 m. Osobliwością jest bardzo wąska (zaledwie 6 m szerokości) szyja meandru. Na maendrowym półwyspie wybudowano obecne Stare Miasto (rys. 1). Dojście do Starego Miasta przez szyję meandru było chronione zamkami. Ponieważ stromość zboczy w zasadzie chroniła miasto, nie budowano murów obronnych. Nad skalnymi zboczami wybudowano tylko baszty, obronną rolę pełniły także koszary (ryc. 1). W dnie doliny powstały umocnienia Bramy Polskiej i Bramy Ruskiej, w miejscach, w których można było dostać się do miasta od strony Polskich lub Ruskich Folwarków. Ryc. 1. Kamieniec Podolski a - budowle obronne, b - budowle sakralne, c - drogi do miasta; 1 - Nowy Zamek, 2 - Stary Zamek, 3 - Most Zamkowy (Turecki), 4 - Brama Polska, 5 - Baszta Batorego, 6 - Katedra, 7 - Nowy Most, 8 - kościół i klasztor Dominikanów, 9 - Brama Ruska, 10 - kościół ormiański, 11 - koszary. W wędrówce po Kamieńcu Podolskim na pewno każdy trafi na Stary i Nowy Zamek. Zamki ze Starym Miastem łączy Most Zamkowy, zwany także Tureckim. Wyrównuje on nierówności skalnego grzebienia szyi meandru. Z Mostu Zamkowego widać w dnie jaru Smotrycza wieże 113

4 Polskiej i Ruskiej Bramy oraz gmach koszar (rys. 1). Z budowli obronnych na uwagę zasługuje potężna Baszta Batorego. Na Starym Mieście widać wieże Katedry oraz kościoła Dominikanów. W kamienieckiej Katedrze odnajdziemy wiele symboli pogmatwanej historii Podola. Obok korpusu katedry stoi minaret, zwieńczony pozłacaną figurą Niepokalanie Poczętej, zamówioną w 1756 r. w protestanckim wówczas Gdańsku. We wnętrzu katedry znajduje się muzułmańska kazalnica (pierwotnie była w kościele Dominikanów), nad wejściem do niej jest wyryty arabski napis "Nie ma Boga prócz Allacha". W kaplicy Niepokalanego Poczęcia są jeszcze rzeźby pochodzące z innych kościołów - pamiątka z czasów Związku Radzieckiego, gdy katedrę zamieniono na muzeum ateizmu (Rasŝupkin, 2003). Przed Katedrą stoi pomnik poświęcony J. Wołodyjowskiemu. Środek Rynku Polskiego zajmuje Ratusz Polski, z herbem województwa podolskiego na frontowej ścianie. Obok ratusza znajduje się studnia zwana ormiańską, wykuta w XVII w., budynek powstał później. Po kościele ormiańskim została tylko wieża i mur okalający, reszta jest w ruinie. W Kamieńcu Podolskim nie znajdziemy obiektów architektonicznych wysokiej klasy. Wiele z zachowanych jest bardzo zniszczonych lub wręcz zdewastowanych. Ale niezmiernie interesujące jest w nich współwystępowanie wartości historyczno-architektonicznych różnych nacji: polskiej, ruskiej, ormiańskiej, w mniejszym stopniu tureckiej i żydowskiej. Nagromadzenie obiektów w malowniczym zakolu jaru Smotrycza powoduje, że ta przyrodniczo-kulturowa całość, stanowi wartość godną najwyższych form ochrony, myślę że wpisania Kamieńca Podolskiego na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Turystyczne wykorzystanie tych wartości jest do tej pory słabe, podobnie zresztą jak wielu innych miejsc na Ukrainie. Dominuje tam sentymentalna turystyka Polaków. Ale unikalne wartości przyrodniczokulturowe tego miasta zapewne spowodują, że pojawi się tam większa liczba odwiedzających i to nie tylko naszych rodaków. LITERATURA Bania Z., Wiraszka M Kamieniec Podolski, miasto - legenda. Neriton, Warszawa, 242. Czubiński J., Studia nad historyczną ikonografią widoków i panoram Kamieńca Podolskiego[w:] Kamieniec Podolski, studia z dziejów miasta i regionu, F. Kiryk (red.), t. 1, Wydaw. Nauk. AP, Kraków. 114

5 Rasŝupkin O.Ì., Katedra sv. Apostolìv Petra ì Pavla v Kam âncì- Podìl s komu. Oìûm, Kam ânec Podìl s kij,