ZARYS ROZWOJU PRZESTRZENNEGO NOWEGO TARGU DO POŁOWY XIX WIEKU

Transkrypt

1 Marcelina Zgama KrDZGi2013 ZARYS ROZWOJU PRZESTRZENNEGO NOWEGO TARGU DO POŁOWY XIX WIEKU W rozwoju przestrzennym miasta można wyróżnić kilka okresów i faz rozwojowych: I. Okres przedlokacyjny II. Okres średniowiecza (od końca XIII w. do roku 1601) a) Faza I : lokacja miasta b) Faza II c) Faza III III. Rozwój przestrzenny miasta w okresie nowożytnym (do połowy XIX w.) a) Faza I siedemnastowieczna b) Faza II osiemnastowieczna c) Faza III trwająca od 1784r. do połowy XIX wieku FAZA PRZEDLOKACYJNA Początki Nowego Targu sięgają XIII wieku. Wówczas to na dziewicze bezkresne i niezamieszkałe tereny dzisiejszego Podhala przybyli z opactwa w Jędrzejowie Cystersi. Dzięki uposażeniu przez wojewodę krakowskiego Teodora z Gryfitów założyli klasztor w Ludźmierzu w 1234r., a książę Bolesław Wstydliwy zezwolił im na zakładanie miast i wsi. Tak zaczął się długi i pełen niewyjaśnionych do dziś faktów i zdarzeń proces kolonizacji Podhala. Z analizy przebiegu dawnych traktów drogowych wynika, ze przez obszar cypla, u zbiegu rzek Białego i Czarnego Dunajca, przechodził szlak handlowy. Ponadto istniał tu węzeł komunikacyjny: trakt węgierski łączył się z drogą do Waksmundu, można było także kierować się do Krakowa, do Szaflar i w kierunku Orawy przez Ludźmierz. Z interpretacji planistycznej wynika, że obszar ten posiadał największe predyspozycje do powstania osady celnej, czy nawet osady targowej. W tym okresie, a także w latach późniejszych handel odgrywał w tym mieście ogromną rolę. OKRES ŚREDNIOWIECZA Okres średniowiecza obejmuje czas od początków powstania układu lokacyjnego miasta opartego o model rynkowy i prawo niemieckie, do czasu wielkiego pożaru (1601r.) W okresie tym wyróżniamy 3 fazy. I FAZA W tym okresie, najprawdopodobniej w okolicy dzisiejszego kościółka św. Anny, istniała już zorganizowana osada o nazwie Stare Cło, lub Długie Pole, lokowana przez Cystersów ze Szczyrzyca. Z roku 1326 pochodzi pierwsza wzmianka o Novum Forum, które w 1333r. miało już wójta i plebana. 22 VI 1346 r. niejaki Dytrych Szyja otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego przywilej lokacji miasta na prawie magdeburskim. Powstało ono na nowym miejscu, w widłach Białego i Czarnego Dunajca, w tym też czasie wykształcił się jego miejski układ urbanistyczny z dużym centralnym rynkiem, od którego na wschód i zachód odchodziła jedna ulica. W pierwszym okresie miasto otrzymało prosty układ modelu rynkowego, tzw. dziewięciopolowy. Składał się on z dziewięciu prostokątnych miarowych bloków. Największy z nich (środkowy) przeznaczony był na rynek plac targowy i związane z nim obiekty, tj. Ratusz, kramy. Ten stosunkowo duży plac, otoczony został pojedynczym pasem bloków mieszkalnych, w ilości ośmiu. II FAZA W związku z brakiem danych źródłowych, pomocą w umiejscowieniu tej fazy w czasie, mogą być wydarzenia, które wpłynęły na zmiany zagospodarowania przestrzennego, czyli np. kwestia obronności. Już w dokumencie odwołującym się do pożaru w 1601r. napisano, że było warowne. Mury miasta obejmowały obszar zamknięty od północy skarpami Czarnego Dunajca, od południa cały blok zabudowy po granice traktu orawskiego przebiegającego obecną ulicą Długą. W tak ukształtowanym obwodzie umocnień przystokowo-parkanowych, od początku były 3 bramy miejskie: Waksmundzka, Ludźmierska i trzecia prowadząca do Szaflar. W tym czasie rozpowszechniła się zabudowa wąskofrontowa, powstały nowe ulice: Ku ogrodom oraz Kościelnej. Poza obrębem miasta powstał później dwór i folwark starostwa.

2 FAZA III W omawianej fazie powstały kolejno trzy przedmieścia: Waksmundzkie, Ludźmierskie i Szaflarskie. Waksmundzkie, zwane też Krakowskim, powstało pomiędzy miastem, bramą Waksmundzką a osadą Stare Cło, która pełniła także funkcje węzła komunikacyjnego. Kolejne Przedmieście, Ludźmierskie, wiąże się z traktem wychodzącym na zachód od Bramy Ludźmierskiej oraz dworem i folwarkiem starostwa. Przedmieście Szaflarskie było najmniesze, obejmowało kilkanaście domów na małych działkach. Z innych ważniejszych przemian przestrzennych Nowego Targu z tego okresu należy wymienić postępującą zabudowę osady targowej Stare Cło. Już wtedy ustały tam funkcje targowe przeniesione do centrum, na obszerny i wygodny rynek. OKRES NOWOŻYTNY Rozwój przestrzenny Nowego Targu w okresie nowożytnym obejmuje czas od początków XVII w do połowy XIXw. Po wielkim pożarze z 1784 roku ukształtował się nowy plan miasta. Faza I (siedemnastowiecza) związana była z dwoma zniszczeniami miasta w 1601 i 1657 roku. W wyniku pożaru u progu XVI wieku spłonęła większość zabudowy miejskiej: ratusz drewniany, kościół parafialny św. Katarzyny, plebania, szpital dla ubogich i dwór. Ocalał m.in. Kościółek św. Anny. Po nadaniu miastu przywilejów zmierzających do pobudzenia handlu i rozwoju życia gospodarczego, nastąpiła szybka odbudowa miasta. Miasto nadal posiadało umocnienia obronne. Przebieg wałów miejskich w trakcie rozwoju ulegał stopniowemu zatarciu. W zapisie źródłowym z tego okresu pojawia się szereg nowych nazw ulic, tj: Sądecka, Węgierska, Ludźmierska, Krakowska, Szaflarska. Znacznej rozbudowie uległy obszary przedmieścia Ludźmierskiego. Po wschodniej stronie miasta rozwijało się przedmieście Waksmundzkie. Obszerny nieregularny plac dawnej osady przedlokacyjnej wypełniał się chaotycznie zabudową. Przedmieście Szaflarskie rozwijało się zarówno wzdłuż traktu, jak i wzdłuż parkanów. W II połowie XVIII wieku rozwój przestrzenny Nowego Targu objął dolinę Kowańca. FAZA II (osiemnastowieczna) Okres ten w rozwoju przestrzennym miasta nie przyniósł istotniejszych zmian. Nadal rozwijało się wolno, przeżywając zahamowania wywoływane częstymi pożarami. W dokumentach znajdujemy dokładny opis miejskiego ratusza. Centralna część ośrodka czyli rynek oraz bloki zabudowy zachowały swój regularny kształt. Uległ on pewnej deformacji po stronie wschodniej. Ponadto nie istniały już parkany miejskie, choć bramy w dokumentach występowały nadal. Zabudowa podmiejska w II połowie XVIII w. przekroczyła już Biały Dunajec i zaczęła obejmować różne kierunki. FAZA III (dziewiętnastowieczna) Ma ona istotne znaczenie dla Nowego Targu. Jest związana ze znacznymi zmianami w strukturze przestrzennej miasta. Osnową przebudowy stał się w głównej mierze jego pierwotny układ szachownicowego planu z rynkiem w środku. Jego regulacja dotyczyła nowych linii zabudowy, likwidując dawne podcienia i przedproża. Wprowadzono drugie pasmo zabudowy. Otaczało ono stary lokacyjny zespół miejski, na bazie szachownicowej regularności, rozwijającej układ urbanistyczny. Ilość nowych działek wyznaczonych w drugim paśmie bloków sięgnęła liczby około 175. Zaczęto wyznaczać nowe ulice: dawną Zatylną przemianowano na ulicę Długą, powstała ul. Ogrodnia (obecnie Ogrodowa). Plac przed dworem starościńskim od tej pory przyjął nazwę: Mały Rynek. Następuje także zwiększenie intensywności zabudowy w rejonie przedmieść. Co więcej, miasto zaczyna tracić charakter miasta z dominacją zabudowy drewnianej; zaczęto wówczas sukcesywnie wprowadzać budowle murowane. W miarę upływu czasu Nowy Targ zaczął się rozrastać. W związku z przybywaniem ludności w mieście, zaczęto je rozbudowywać i poszerzać jego granice. Bibliografia (wybór): M. Adamczyk, Rozwój przestrzenny Nowego Targu do połowy XIX w., [w:] Dzieje miasta Nowego Targu, pod red. M. Książka i K. Kuśnierza, Nowy Targ 1991, s A. Nowak, Stary Nowy Targ na rycinach, obrazach, fotografiach i kartach pocztowych, Nowy Targ

3 Stare Cło. Retrowersja rozplanowania osady w XII XIV wieku.

4

5