PRZEKSZTAŁCENIA SZATY ROŚLINNEJ PARKÓW WIEJSKICH W KOTLINIE SANDOMIERSKIEJ

Transkrypt

1 Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus 8 (1 2) 2009, PRZEKSZTAŁCENIA SZATY ROŚLINNEJ PARKÓW WIEJSKICH W KOTLINIE SANDOMIERSKIEJ Beata Fornal-Pieniak, Czesław Wysocki * Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa Streszczenie. Na podstawie badań przeprowadzonych w 51 pielęgnowanych i niepielęgnowanych parkach wiejskich w stylu krajobrazowym zlokalizowanych w Kotlinie Sandomierskiej określono stopień przekształcenia szaty roślinnej parków. Wykorzystując historyczno-geograficzną klasyfikację gatunków stwierdzono, że gatunki rodzime mają większe pokrycie w poszczególnych warstwach szaty roślinnej (drzew, krzewów i ziół) w parkach niepielęgnowanych, tj, w obiektach z niekoszoną warstwą ziół. Roślinność w parkach niepielęgnowanych jest bardziej zbliżona składem florystycznym do zbiorowisk leśnych grądowych, co stanowi dowód na małe przekształcenie siedliska tych parków. Szata roślinna badanych parków wiejskich, zwłaszcza niepielęgnowanych o dużej powierzchni, odzwierciedla naturalne przemiany sukcesyjne. Słowa kluczowe: przekształcenia szaty roślinnej, park wiejski, Kotlina Sandomierska WSTĘP Oddziaływanie człowieka na szatę roślinną (antropopresja) może odbywać się zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni. Na skład gatunkowy roślin wpływa rodzaj użytkowania szaty roślinnej (m.in. karczowanie lasów, wypas), obniżenie poziomu wód gruntowych, uprawa obcych gatunków roślin, zrębowe użytkowanie drzewostanu. Dotychczasowe badania dowiodły, że w naturalnych zbiorowiskach leśnych pod wpływem użytkowania drzewostanu dokonują się zmiany nie tylko w warstwie drzew, lecz także w podszyciu i runie [Sokołowski 1972, Olaczek 1974a, Zaręba 1976, Medwecka- -Kornaś 1977, Robotnow 1985, Jakubowska-Gabara 1989]. Szata roślinna parków wiejskich została zaadaptowana z naturalnych siedlisk leśnych lub stworzona przez człowieka. Ponieważ o przekształceniach szaty roślinnej takich parków traktuje niewiele współczesnych publikacji [Sikorski i Wysocki 2003], podjęto badania mające na celu określenie przekształceń szaty roślinnej parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej. Adres do korespondencji Corresponding author: dr inż. Beata Fornal-Pieniak, Katedra Ochrony Środowiska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, ul. Nowoursynowska 159, Warszawa, fornalb@op.pl

2 28 B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki MATERIAŁ I METODY Badania wykonano w 51 parkach wiejskich w stylu krajobrazowym (XVIII i XIX w.), o minimalnej powierzchni 2 ha, zlokalizowanych na obszarze Kotliny Sandomierskiej. Parki są założone na siedliskach żyznych grądowych (Tilio-Carpinetum). Szata roślinna tych parków została zaadaptowana z naturalnych siedlisk leśnych lub stworzona przez człowieka. Badane obiekty podzielono ze względu na dwie zmienne: pielęgnację (liczbę koszeń) warstwy runa na powierzchniach zadrzewionych oraz wielkość obiektu. Wyodrębniono 25 obiektów o dużej powierzchni (powyżej 6 ha), 14 obiektów o średniej powierzchni (od 4,1 do 6 ha) i 12 obiektów o małej powierzchni (od 2,1 do 4 ha). Parki wiejskie, w których warstwa runa była koszona, nazwano parkami pielęgnowanymi, a pozostałe parkami niepielęgnowanymi. Badania terenowe przeprowadzono w latach Metodą Brauna-Blanqueta [1951] wykonano 101 zdjęć fitosocjologicznych, tj. w każdym parku po 1 3 zdjęcia na powierzchni 500 m 2. Warstwowość szaty roślinnej przyjęto według podziału Scamoniego [1967]: A warstwa drzewostanu, B warstwa krzewów, C warstwa ziół. Aby stwierdzić, czy obecna postać szaty roślinnej jest wyrazem naturalnych przemian sukcesyjnych roślinności oraz czy te przemiany zależą od pielęgnacji lub jej braku i od powierzchni obiektów, przeprowadzono analizy florystyczne obejmujące klasyfikację historyczno-geograficzną gatunków roślin według Jackowiaka [1990] i Chmiela [1993] w warstwie ziół parków wiejskich i naturalnych lasów grądowych. Do porównań wykorzystano 92 zdjęcia fitosocjologiczne, które były wykonane w lasach grądowych (Tilio- -Carpinetum) rosnących na terenie rezerwatów: Koło 10 zdjęć [Langer 1996], Gibiel 11 zdjęć [Langer 1996], Debrza 34 zdjęcia [Langer 1996], Lipówka 33 zdjęcia [Langer 1996], Jastkowice 2 zdjęcia [Larendowicz 1972], Zabłocie 2 zdjęcia [Siebor i in. 2004]. Nazewnictwo gatunków roślin przyjęto za Mirkiem i innymi [2002], a klasyfikację fitosocjologiczną i nazewnictwo zbiorowisk roślinnych podano według Matuszkiewicza [2001]. WYNIKI W parkach wiejskich wyróżniono kilka grup gatunków roślin: spontaneofity (gatunki rodzimego pochodzenia występujące wyłącznie w zbiorowiskach niezależnych od ingerencji człowieka), apofity (gatunki rodzimego pochodzenia zadomowione w zbiorowiskach funkcjonujących dzięki stałej lub okresowej ingerencji człowieka), archeofity (gatunki obcego pochodzenia zadomowione przed końcem XV w.) i kenofity (gatunki obcego pochodzenia zadomowione po XV w.). We wszystkich parkach wiejskich dominują gatunki rodzime spontaneofity i apofity, lecz ich udział w poszczególnych typach parków jest zróżnicowany (rys. 1 3). W parkach niepielęgnowanych spontaneofity najliczniej występują w warstwie drzewostanu (76,7 86,2% pokrycia), nieco mniej licznie w warstwie ziół (72 73,2%), a najrzadziej w warstwie krzewów (57 64,7%). W parkach pielęgnowanych udział spontaneofitów jest mniejszy niż w obiektach pielęgnowanych (rys. 1). Do spontaneofitów należą m.in. grab pospolity (Carpinus betulus), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum), kopytnik pospolity (Asarum Acta Sci. Pol.

3 Przekształcenia szaty roślinnej parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej 29 Rys. 1. Klasyfikacja historyczno-geograficzna gatunków roślin w warstwie drzewostanu parków wiejskich; a parki niepielęgnowane, b parki pielęgnowane Fig. 1. Historical and geographical classification of plant species in tree layer of country parks; a untended parks (with non-mown herb layer), b tended parks (with mown herb layer) Rys. 2. Klasyfikacja historyczno-geograficzna gatunków roślin w warstwie krzewów parków wiejskich; a parki niepielęgnowane, b parki pielęgnowane Fig. 2. Historical and geographical classification of plant species in shrub layer of country parks; a untended parks (with non-mown herb layer), b tended parks (with mown herb layer) Formatio Circumiectus 8 (1 2) 2009

4 30 B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki Rys. 3. Klasyfikacja historyczno-geograficzna gatunków roślin w warstwie ziół parków wiejskich; a parki niepielęgnowane, b parki pielęgnowane Fig. 3. Historical and geographical classification of plant species in herb layer of country parks; a untended parks (with non-mown herb layer), b tended parks (with mown herb layer) euro-paeum), ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna), prosownica rozpierzchła (Milium effusum). Znacznie mniejszy udział w pokryciu szaty roślinnej parków wiejskich mają apofity. W warstwie drzewostanu udział apofitów jest największy w niepielęgnowanych parkach o małej powierzchni 8,9% oraz w pielęgnowanych parkach o dużej powierzchni 8,2%. Apofity stanowią od 32% do 44,4% ogółu szaty roślinnej w warstwie krzewów, przy czym ich pokrycie w tej warstwie jest największe w niepielęgnowanych małych parkach 44,4%, a najmniejsze w niepielęgnowanych parkach dużych 32%. Wśród apofitów wyróżniono takie gatunki, jak dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans), konwalia majowa (Convallaria majalis), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium). Udział gatunków obcych (kenofitów i archeofitów) również jest zróżnicowany w zależności od typu parku i warstwy szaty roślinnej. W warstwie drzew udział kenofitów jest najsilniej zróżnicowany w przypadku parków o średniej powierzchni: w parkach pielęgnowanych wynosi on 15,2%, a w parkach niepielęgnowanych 10,8%. W warstwie krzewów kenofity stanowią średnio 7,9% pokrycia szaty roślinnej w parkach pielęgnowanych i 5% ogółu roślin w parkach niepielęgnowanych. Udział kenofitów w warstwie ziół parków pielęgnowanych wynosi średnio 4,8%, a niepielęgnowanych 4,9% pokrycia roślin. Do kenofitów spotykanych w badanych parkach należą: klon jesionolistny odmiany Atropurpureum (Acer pseudoplatanus odm. Atropurpureum ), kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), dąb czerwony (Quercus rubra), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), żywotnik zachodni (Thuja occidentalis), niecierpek drobno- Acta Sci. Pol.

5 Przekształcenia szaty roślinnej parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej 31 kwiatowy (Impatiens parviflora). Archeofity rozpoznano tylko w warstwie ziół zadrzewień parkowych. W parkach pielęgnowanych archeofity mają o 1,3% większy udział w pokryciu szaty roślinnej niż w parkach niepielęgnowanych (1%). Porównano pokrycie gatunków roślin należących do różnych grup historyczno- -geograficznych w warstwie ziół w parkach wiejskich z naturalnymi lasami grądowymi. Gatunki rodzime, spontaneofity, dominują zarówno w parkach wiejskich, jak i w naturalnych lasach grądowych, lecz ich udział jest większy w zbiorowiskach grądowych (Tilio- -Carpinetum) 86% niż w parkach wiejskich 66,6%. Apofity stanowią 27,7% warstwy ziół parków wiejskich i 10,8% warstwy ziół lasów grądowych. W parkach wiejskich gatunki obce w warstwie ziół (kenofity 4,5% i archeofity 1,3%) mają większy udział niż w naturalnych zbiorowiskach grądowych (Tilio-Carpinetum) (kenofity 3,2%). W naturalnych lasach grądowych nie zaobserwowano roślin należących do archeofitów. DYSKUSJA Wielu badaczy stwierdziło, że w zadrzewieniach parkowych dominują gatunki roślin rodzimego pochodzenia, mimo że szata roślinna jest pod wpływem antropopresji [Olaczek 1972a, 1974a,b, 1982, Sikorski 2002, Sikorski i Wysocki 2003]. Podobne wyniki otrzymano w odniesieniu do roślinności parków wiejskich na obszarze Kotliny Sandomierskiej. We wszystkich warstwach szaty roślinnej badanych parków przeważają gatunki rodzimego pochodzenia (spontaneofity i apofity). O ile spontaneofity mają największy udział w pokryciu szaty roślinnej w parkach niepielęgnowanych, o tyle apofity są najliczniejsze w obiektach pielęgnowanych o dużej powierzchni. Obce gatunki roślin (archeofity i kenofity) występują we wszystkich typach parków wiejskich, z tym że w obiektach niepielęgnowanych (głównie o małej powierzchni) mają pokrycie mniejsze, a w pielęgnowanych (zwłaszcza o dużej i średniej powierzchni) większe. Wyniki dotyczące szaty roślinnej parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej są potwierdzeniem wyników badań prowadzonych przez takich autorów, jak MacArthur i Wilson [1967], Forman i Godron [1986] oraz Graae i Oakland [2004], wskazujących, że wielkość powierzchni obiektu ma wpływ na utrzymanie właściwego składu florystycznego zgodnego z siedliskiem. Pielęgnacja szaty roślinnej również nie jest obojętna dla składu gatunkowego roślin, o czym świadczą wyniki badań nad szatą roślinną założeń dworsko-parkowych w Kotlinie Sandomierskiej. Jak zauważył Olaczek [1974a], na skutek niewłaściwego użytkowania drzewostanu dokonują się przekształcenia szaty roślinnej w warstwach drzew, krzewów i ziół. Zmiany takie, przede wszystkim w zbiorowiskach leśnych, zaobserwowali m.in. Faliński [1966], Zaręba [1976], Sokołowski [1972], Medwecka-Kornaś [1977] i Jakubowska-Gabara [1985, 1989]. Należy przypuszczać, że niewłaściwa, np. nazbyt intensywna, pielęgnacja szaty roślinnej może być przyczyną znacznego udziału kenofitów i arecheofitów w runie, co zaobserwowano w badanych parkach wiejskich. Innej przyczyny udziału gatunków obcych w zadrzewieniach parkowych można upatrywać w historii założeń dworskich. Zależnie od zamożności i preferencji ówczesnych właścicieli założeń, roślinność parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej miała zarówno rodzime, jak i obce pochodzenie. Wiele roślin sprowadzono z innych krajów bądź z innych regionów Polski [Białobok 1966, Drzał i Leszczyński 1974, Fijałkowski i Kseniak 1982, Piórecki 1989, 1992, 1995, 1996, Król 2002]. Można Formatio Circumiectus 8 (1 2) 2009

6 32 B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki sądzić, że niektóre parki wiejskie na badanym obszarze powstały na skutek adaptacji zadrzewień leśnych. Zdaniem Falińskiego [1976], gatunki obce mogły się pojawić w warstwie ziół na przestrzeni czasu, jaki upłynął od momentu, w którym wyspa leśna (tutaj jest nią park wiejski) oderwała się od lasu. Dzwonko i Gawroński [1994] oraz Bossuyt [2001] stwierdzili, że bardzo ważna jest lokalizacja płatu leśnego w sąsiedztwie (zwłaszcza bezpośrednim) starych lasów, gdyż sprzyja to naturalnej regeneracji warstwy ziół. Największym pokryciem powierzchni, od 87 do 98%, w parkach wiejskich Kotliny Sandomierskiej charakteryzują się gatunki rodzime. Jak podaje Sikorski [2002], udział gatunków rodzimych w szacie roślinnej parków Podkrainy Zachodniomazurskiej stanowi 94%. Według Olaczka [1972b] i Sikorskiego [2002], przyczyną tej dominacji była sytuacja materialna właścicieli parków: mniej zamożni właściciele korzystali z rodzimego materiału roślinnego. Obiekty te powstały w miejscu, gdzie las został usunięty lub zaadaptowany na cele parkowe. W przypadku parku niepielęgnowanego na jego przekształcenie w zbiorowisko leśne może również wpłynąć proces sukcesji, bowiem doprowadza on do regeneracji zbiorowisk, które pierwotnie występowały na danym terenie [Olaczek 1970]. Archeofity mogą przenikać do wnętrza parków na skutek pobliskiej lokalizacji pól uprawnych [Ratyńska i Szwed 1995]. Parki wiejskie Kotliny Sandomierskiej znajdują się w sąsiedztwie pól uprawnych, stąd możliwość występowania gatunków obcych. Przekształcone warunki siedliskowe mają niewątpliwy wpływ na występowanie licznych gatunków roślin ruderalnych [Paczoski 1928a,b, Fijałkowski i Kseniak 1982, Latowski i Zieliński 2001]. WNIOSKI 1. Szata roślinna badanych parków wiejskich jest odzwierciedleniem naturalnych przemian sukcesyjnych, zwłaszcza w obiektach niepielęgnowanych o dużej powierzchni, o czym świadczy rodzimy skład gatunkowy roślin w warstwie ziół zgodny z siedliskiem grądowym. 2. Roślinność w parkach niepielęgnowanych jest najbardziej zbliżona składem florystycznym do zbiorowisk leśnych grądowych, co stanowi dowód na małe przekształcenie siedliska tych parków. 3. Badane parki wiejskie można postrzegać jako wyspy leśne w krajobrazie rolniczym Kotliny Sandomierskiej, gdyż we wszystkich warstwach szaty roślinnej dominują gatunki rodzime zgodne z naturalnym siedliskiem grądowym. PIŚMIENNICTWO Białobok S., Ochrona populacji rodzimych gatunków drzew. Chrońmy Przyr. Ojcz. 22(5), Bossuyt B., Plant species dynamics across ancient-recent forest ecotones: consequences for ecological restoration. Diss. de Agric. Kat. Univ. Leuven, nr 472. Braun-Blanquet J., Pflanzensoziologie. 2 Aufl. Springer Verlag Wien. Chmiel J., Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM. Wyd. Sorsus Poznań. Acta Sci. Pol.

7 Przekształcenia szaty roślinnej parków wiejskich w Kotlinie Sandomierskiej 33 Drzał M., Leszczyński S., Ochrona i zagospodarowanie parków wiejskich w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 30(5), Dzwonko Z., Gawroński S., The role of woodland fragments, soil types, and dominant species in secondary succession on the western Carpathian foothills. Vegetatio 111, Faliński J.B., Antropogeniczna roślinność Puszczy Białowieskiej jako wynik synantropizacji naturalnego kompleksu leśnego. Rozprawy, UW Warszawa, nr 2. Faliński J.B., Trwałość reliktów lasu w krajobrazie rolniczym w świetle obserwacji na stałych powierzchniach. Phytocenosis 5, Fijałkowski D., Kseniak M., Parki wiejskie Lubelszczyzny. Stan, ochrona i rewaloryzacja biocenotyczna. PWN Warszawa. Forman R.T.T., Godron M., Landscape ecology. J. Wiley and Sons New York. Graae B.J., Oakland R.H., Influence of historical, geographical and environmental variables on understory composition and richness in Danish forest. J. Veg. Sci. 15, Jackowiak B., Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Wyd. UAM Poznań. Jakubowska-Gabara J., Zespoły leśne Wysoczyzny Rawskiej i ich antropogeniczne zniekształcenia. Monogr. Bot. 65, Jakubowska-Gabara J., Leśne zbiorowiska zastępcze. Wiad. Ekol. 33(1), Król S., Problemy synantropizacji lasów a penetracja antropofitów dendroflory. Sylwan 1, Langer M., Dokumentacja gleboznawcza leśnych rezerwatów przyrody na obszarze województwa krakowskiego. Maszynopis w Archiwum Wydz. Ochr. Środ. UW w Krakowie. Larendowicz Z., Rezerwat częściowy Jastkowie. Plan urządzania gospodarstwa rezerwatowego na okres gospodarczy. Latowski K., Zieliński J., Parki wiejskie wybrane zagadnienia geobotaniczne i kulturowe. Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu PTB, Poznań, MacArthur R.H., Wilson E.D., The theory of islands biogeography. Princeton University Press Princeton. Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN Warszawa. Medwecka-Kornaś A., Zespoły leśne i zarośla. [W:] Szata roślinna Polski, t. I. PWN Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski [Vascular plants of Poland a checklist]. Pol. Bot. Stud., Guidebook 15. Olaczek R., Aktualne zagadnienia ochrony i zagospodarowania parków wiejskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 26(4), Olaczek R., 1972a. Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej. Wyd. UŁ Łódź. Olaczek R., 1972b. Parki wiejskie ostoją rodzimej flory leśnej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 28(2), Olaczek R., 1974a. Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badania. Phytocenosis 3, Olaczek R., 1974b. Etapy pinetyzacji grądu. Phytocenosis 3, Paczoski J., 1928a. Biologiczna struktura lasu. Cz. 1. Sylwan 3, Paczoski J., 1928b. Biologiczna struktura lasu. Cz. 2. Sylwan 5, Piórecki J., Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego. KAW Rzeszów. Piórecki J., Ogrody zabytkowe w widłach Sanu i Wisły w województwie tarnobrzeskim. Arboretum Bolestraszyce 1, Piórecki J., Zapiski z dziejów ogrodów małopolskich. Ogrody w Krasiczynie, Pełkiniach, Zarzeczu i Łańcucie (część pierwsza). Arboretum Bolestraszyce 3, Formatio Circumiectus 8 (1 2) 2009

8 34 B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki Piórecki J., Zabytkowe ogrody i parki województwa rzeszowskiego. Zakład Fizjografii i Arboretum w Bolestraszycach. Ratyńska H., Szwed W., Degeneracja grądu na terenie Agroekologicznego Parku Krajobrazowego. Parki Nar. Rezerw. Przyr. 13(1) (supl.), Robotnow T.A., Fitocenologia. PWN Warszawa. Scamoni A., Wstęp do fitosocjologii praktycznej. PWRiL Warszawa. Siebor M., Skoczeń W., Kroh P., Projekt Planu Ochrony Rezerwatu Zabłocie ( ). Przedsiębiorstwo Wielobranżowe Krameko Sp. z o.o. Kraków. Sikorski P., Przekształcenia szaty roślinnej na przykładzie Podkrainy Zachodniomazurskiej. Praca doktorska. Katedra Ochrony Środowiska, SGGW Warszawa (maszynopis). Sikorski P., Wysocki Cz., Charakter zmian struktury i składu gatunkowego zadrzewień parków wiejskich na przykładzie Podkrainy Zachodniomazurskiej. Acta Sci. Pol., Form. Circ. 2(1), Sokołowski A.W., Gospodarcze użytkowanie lasu jako główny czynnik synantropizacji zbiorowisk leśnych. Phytocoenosis 1(3), Zaręba R., Zmiany w szacie roślinnej Polski oraz w składzie biocenotycznym cenoz leśnych wywołane procesami gospodarczymi. Zesz. Probl. Post. Nauk. Rol. 177, TRANSFORMATIONS OF VEGETATION IN COUNTRY PARKS OF SANDOMIERSKA BASIN Abstract. Research carried out in 51 tended and untended landscape-style country parks (18 th and 19 th century) situated in the Sandomierska Basin, Poland, provided a basis for determining the extent to which the vegetation of the parks has been transformed. Using the historical- -geographical classification of plants it was found that autochthonous species have a larger percentage cover in the vegetation layers (trees, shrubs, herbs) of untended parks, i.e. objects with a non-mown herb layer. The species composition of the vegetation of untended parks bears greater similarity to natural oak-hornbeam forest communities, which indicates that the sites of such parks have been changed to a small degree. The vegetation of the country parks, especially the large-sized untended ones, reflects the natural succession transformations. Key words: vegetation transformations, country parks, Sandomierska Basin Zaakceptowano do druku Accepted for print: Acta Sci. Pol.