WALORY FLORYSTYCZNE I ESTETYCZNE MURAW KSEROTERMICZNYCH W OKOLICY ZAMOŒCIA

Transkrypt

1 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 10(2) 20, 0 WALORY FLORYSTYCZNE I ESTETYCZNE MURAW KSEROTERMICZNYCH W OKOLICY ZAMOŒCIA Czes³awa Tr¹ba Uniwersytet Rzeszowski Streszczenie. Od 2004 do 2005 r. prowadzono badania fitosocjologiczne metod¹ Braun- Blanqueta nad zbiorowiskami muraw kserotermicznych znajduj¹cych siê na œródpolnych zboczach kredowych w miejscowoœci Wychody ko³o Zamoœcia (po³udniowo-wschodnia Polska). Na badanym terenie dominuje zespó³ Inuletum ensifoliae z klasy Festuco-Brometea. Wyró niono dwie postaci tego zespo³u: inicjaln¹, która wykszta³ca siê na wieloletnich od³ogach, z ma³ym udzia³em Inula ensifolia, a wiêkszym Linum flavum, oraz typow¹, dobrze wykszta³con¹, bogatsz¹ florystycznie, z du ym udzia³em Inula ensifolia. Pozosta³e trzy zbiorowiska z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei: z Trifolium rubens, Vincetoxicum hirundinaria i Peucedanum cervaria oraz jedno z klasy Rhamno-Prunetea z Prunus fruticosa spotykano na bardzo ma³ym areale, w p³atach poni ej 25 m 2. Zagro eniem dla badanych muraw kserotermicznych jest brak w ostatnich latach ekstensywnego wypasu i koszenia, co sprzyja rozprzestrzenianiu siê drzew i krzewów z klasy Rhamno-Prunetea. Wystêpowanie na wierzchowinach zboczy pól uprawnych, powoduje ponadto sp³ywy biogenów i eutrofizacjê siedlisk badanych muraw. S³owa kluczowe: murawy kserotermiczne, Inuletum ensifoliae, ró norodnoœæ florystyczna, roœliny chronione i zagro one wyginiêciem, walory estetyczne WSTÊP Du e obszary potencjalnych stepów znajduj¹ siê w Europie pomiêdzy dolnym Dunajem a Œrodkow¹ Wo³g¹ i po³udniowym Uralem. Do Polski roœlinnoœæ stepowa prawdopodobnie przywêdrowa³a z Niziny Wêgierskiej przez Bramê Morawsk¹ i Podole. Zadomowi- ³a siê na prze³omie trzeciorzêdu i czwartorzêdu, w fazie subborealnej klimatu polodowcowego [Janecki 1999]. Polskie murawy kserotermiczne z udzia³em gatunków stepowych maj¹ charakter ekstrazonalny. Kryj¹ w sobie wielkie bogactwo reliktowej flory i fauny [Janecki 1999, Adres do korespondencji Corresponding author: Czes³awa Tr¹ba, Katedra Agroekologii i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Mieczys³awy Æwikliñskiej 2/d3, Rzeszów, ctraba@univ.rzeszow.pl Administratio Locorum 10(2) 20

2 96 Czes³awa Tr¹ba Wysocki i Sikorski 2002, Fija³kowski 2003]. W ich sk³adzie florystycznym oprócz kserofitów wystêpuj¹ czêsto i licznie mezofilne gatunki ³¹kowe i ³¹kowo-leœne, co zbli a je do wschodnioeuropejskich lasostepów [Waldon 1999]. Murawy kserotermiczne s¹ swoistymi wyspami siedliskowymi zawieraj¹cymi w swoim sk³adzie liczne gatunki flory stepowej o reliktowych zasiêgach geograficznych [Towpasz i Kotañska 1998]. Najwiêcej p³atów muraw kserotermicznych wystêpuje w czêœci po³udniowej Wy yny Ma³opolskiej i Lubelskiej, na Œl¹sku i Wo³yniu Zachodnim. Spotykane s¹ na ciep³ych s³onecznych zboczach, skarpach w¹wozów, skarpach nadrzecznych doliny Wis³y, Nidy i Odry [Janecki 1999, Wysocki i Sikorski 2002]. Na LubelszczyŸnie pierwotna roœlinnoœæ stepowa zachowa³a siê w formie szcz¹tkowej na stromych urwiskach wzd³u dolin, na zboczach w¹wozów wystawionych na silne dzia³anie s³oñca i ciep³ych ska³ach wapiennych. Przewa aj¹ca czêœæ p³atów muraw kserotermicznych o charakterze stepowym, podobnie jak w innych regionach kraju, ma charakter wtórny. Wystêpuj¹ bowiem na pozostawionych od³ogiem niewielkich wzniesieniach wœród pól uprawnych i na polanach w przeœwietlonych lasach [Fija³kowski 2003]. Roœlinnoœæ muraw kserotermicznych znajduje siê w krêgu zainteresowañ wielu przyrodników co najmniej od kilkudziesiêciu lat tak na LubelszczyŸnie [Fija³kowski 1964, 1971, Fija³kowski i Izdebski, Fija³kowski i Wawer 1982, Izdebski i Fija³kowski, Kucharczyk 2000], jak i w innych regionach Polski [Filipek 1974, Bacieczko 1997, Szczeblewska i Janecki 1999]. Z opracowañ wymienionych autorów wynika, e inne zbiorowiska kserotermiczne wykszta³caj¹ siê na glebach lessowych ni na rêdzinach kredowych. Celem badañ by³a ocena aktualnego sk³adu florystycznego zbiorowisk kserotermicznych zlokalizowanych na wzniesieniach œródpolnych w miejscowoœci Wychody (kilkanaœcie kilometrów od Zamoœcia). MATERIA I METODY Zamojszczyzna, zgodnie z podzia³em geobotanicznym Polski, znajduje siê w granicach dzia³u leœno-stepowego Prowincji Pontyjsko-Pannoñskiej. Znamienne dla tego obszaru jest wystêpowanie licznych, choæ niewielkich obszarowo, p³atów roœlinnoœci termokalcyfilnej z klasy Festuco-Brometea i Trifolio-Geranietea sanguinei. Sprzyja temu bogate urzeÿbienie terenu oraz obecnoœæ gleb lessowych i rêdzin kredowych zasobnych w wêglan wapnia. Wiêkszoœæ p³atów muraw kserotermicznych o charakterze stepowym jest objêta ochron¹ rezerwatow¹ lub pomnikow¹ [Fija³kowski 2003]. Przedmiotem badañ by³y murawy kserotermiczne zlokalizowane wœród u ytków rolnych wsi Wychody na odcinku oko³o 2 km. Teren ten znajduje siê w po³udniowej czêœci Kotliny Zamojskiej, w s¹siedztwie Roztocza Œrodkowego. Murawy te zg³oszono w r. do objêcia ochron¹ pod nazw¹ rezerwat stepowy K¹ty. Do tej pory rezerwat nie powsta³ ze wzglêdu na skomplikowane stosunki w³asnoœciowe (liczne dzia³ki rolników indywidualnych). Fragment muraw i zaroœli kserotermicznych o powierzchni niewiele ponad 1 ha od 1988 r. chroniony jest jako pomnik przyrody. Zbiorowiska kserotermiczne tego obszaru opisa³ kilkadziesi¹t lat temu Izdebski i Fija³kowski []. W roku 2002 ponownie przygotowano dokumentacjê do utworzenia rezerwatu z propozycj¹ powiêkszenia Acta Sci. Pol.

3 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 97 obszaru dotychczas chronionego jako pomnik przyrody o wieloletnie od³ogi, na których formuj¹ siê bogate florystycznie zbiorowiska murawowe. Celem ochrony rezerwatowej bêdzie zachowanie muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roœlin naczyniowych oraz bogatej, stepowej fauny bezkrêgowej [Wawerski i in. 2002]. Ze wzglêdu na liczne wystêpowanie kilku gatunków storczyków, zw³aszcza obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus), omawiany obiekt zatwierdzono jako ostojê siedliskow¹ sieci Natura Badane murawy znajduj¹ siê na zboczach kredowych o wysokoœci wzglêdnej 10 m, przy czym najbardziej stromy jest sk³on pó³nocny, a mniej strome zbocza po³udniowe i zachodnie. Na wierzchowinie oraz u podnó a stoków, w bezpoœrednim s¹siedztwie muraw, usytuowane s¹ pola uprawne. W ci¹gu ostatnich kilkunastu lat brze ne partie zboczy by³y kilkakrotnie zaorywane, a nastêpnie pozostawiane od³ogiem. Wspó³czeœnie zbocza nie s¹ u ytkowane rolniczo, choæ granica muraw ci¹gle nie jest sta³a. W 2004 roku, w I po³owie lipca, wykonano 43 zdjêcia fitosocjologiczne metod¹ Brauna-Blanqueta. Powierzchnia zdjêcia wynosi³a od 50 m 2 w zespole Inuletum ensifoliae do 3 4 m 2 w zbiorowisku Cerasus fruticosa. W roku 2005, na prze³omie kwietnia i maja, oraz w sierpniu, w tych samych p³atach roœlinnych, co w roku 2004, przeprowadzono dodatkowe obserwacje, których celem by³o uzupe³nienie zdjêæ o gatunki, które pe³niê rozwoju osi¹gaj¹ wiosn¹ i pod koniec lata. Podczas badañ terenowych zwracano równie uwagê na walory estetyczne zbiorowisk w krajobrazie rolniczym, zwi¹zane z ró nymi terminami zakwitania poszczególnych gatunków. Zastosowanie pakietu specjalistycznych programów komputerowych Profit 2 u³atwi³o zaliczenie zdjêæ do poszczególnych zbiorowisk. WskaŸnik ogólnej ró norodnoœci florystycznej Shannona-Wienera obliczono dla zbiorowisk, w których wykonano minimum 7 zdjêæ, wg wzoru zamieszczonego w dziele Krebsa [2001]. Sk³ad gatunkowy poszczególnych syntaksonów podano wg Matuszkiewicza [2005], a nomenklaturê gatunków za Mirkiem i in. [2002]. WYNIKI I DYSKUSJA Na badanym terenie dominowa³ zespó³ Inuletum ensifoliae z klasy Festuco-Brometea przypominaj¹cy step kwietny. Wœród p³atów tego zespo³u wystêpowa³y niewielkie, o powierzchni do 25 m 2, enklawy trzech zbiorowisk z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei: z Trifolium rubens, z Vincetoxicum hirundinaria i z Peucedanum cervaria oraz dwa bardzo ma³e p³aty (3 4 m 2 ) zbiorowiska z Cerasus fruticosa, które zakwalifikowano do klasy Rhamno-Prunetea. W obrêbie zespo³u Inuletum ensifoliae wyró niono postaæ inicjaln¹ i dobrze wykszta³con¹ typow¹. Postaæ inicjalna rozwija³a siê g³ównie na polach uprawnych wy³¹czonych z u ytkowania rolniczego w latach. XX wieku. Znajdowa³y siê one na stokach o ró nej wystawie (tab. 1). W niezadrzewionych p³atach tego zbiorowiska ogólne pokrycie powierzchni roœlinnoœci¹ wynosi³o od 80 do %. Spoœród gatunków charakterystycznych zespo³u najczêœciej i najliczniej wystêpowa³ Linum flavum, a nastêpnie Aster amellus. Inula ensifolia ros³a tylko w pojedynczych egzemplarzach. Zdecydowanie dominowa³ w tym zbiorowisku Anthyllis vulneraria, który zajmowa³ od 20 do ponad 70% powierzchni. Oprócz tego gatunku z klasy Festuco-Brometea najwy sze stopnie sta³oœci, Administratio Locorum 10(2) 20

4 98 Czes³awa Tr¹ba choæ mniejsze wspó³czynniki pokrycia, osi¹ga³y Melampyrum arvense, Salvia verticillata, Campanula sibirica i Centaurea scabiosa. Do sta³ych komponentów tego zbiorowiska nale a³y równie Origanum vulgare i Galium verum z klasy Trifolio-Geranietea. Stwierdzono równie obecnoœæ wielu taksonów ³¹kowych, w tym najczêœciej Leucanthemum vulgare oraz z klasy Artemisietea Tragopogon dubius i Cichorium inthybus. W zbiorowisku tym uwagê zwraca piêæ p³atów roœlinnych (zdjêcia ) wystêpuj¹cych w dolnej, wilgotniejszej czêœci zbocza o wystawie pó³nocnej, w których licznie rós³ bardzo efektowny storczyk Gymnadenia conopsea. W niektórych p³atach analizowanego zbiorowiska wystêpowa³y z niewielkim udzia³em chwasty segetalne: Lathyrus tuberosus, Adonis aestivalis, Consolida regalis, Caucalis platycarpos, co potwierdza porolne jego pochodzenie. Liczba gatunków roœlin naczyniowych w poszczególnych zdjêciach wynosi³a od 19 do 37, œrednio 29,5. WskaŸnik ogólnej ró norodnoœci Shannona-Wienera H wynosi³ 2,75. Tabela 1. Inuletum ensifoliae postaæ inicjalna Table 1. Inuletum ensifoliae initial variant Numer zdjêcia w tabeli Number of relevé in table Numer zdjêcia w terenie Number of relevé Ekspozycja Exposition S S S S S S W S S S S N N N N Zwarcie warstwy zielnej [%] Cover of herbat plants Zwarcie drzew i krzewów [%] Cover of trees and shrubs Liczba gatunków w zdjêciu Number of species in relevé Sta³oœæ Constancy Wspó³czyynik pokrycia Cover coefficient Ch. Inuletum ensifoliae S D Linum flavum IV 730 Aster amellus r III 4 I nula ensifolia III 26 Ch. Cirsio-Brachypodion pinnati; Festucetalia valesiacae M elampyrum arvense V 777 S alvia verticillata IV 300 C ampanula sibirica IV 243 S cabiosa ochroleuca III 3 A nthemis tinctoria. + r III 57 A chillea pannonica II 50 H ieracium bauhinii II 47 Ch. Festuco-Brometea Anthyllis vulneraria V 5099 Centaurea scabiosa r IV 67 E uphorbia cyparissias III 203 C arlina vulgaris II Acta Sci. Pol.

5 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 99 cd. tabeli 1 cont. Table 1 B rachypodium pinnatum I 40 P oa compressa I 40 T eucrium chamaedrys I 10 Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei O riganum vulgare V 107 G alium verum IV 7 C oronilla varia III 53 C ampanula rapunculoides III 27 A grimonia eupatoria II 80 M edicago falcata II Ch. Molinio-Arrhenatheretea L eucanthemum vulgare IV 493 F estuca rubra III 233 Arrhenatherum elatius III 7 D actylis glomerata III 57 G alium mollugo III 53 D aucus carota II 3 A chillea millefolium II P astinaca sativa r II K nautia arvensis r II P lantago lanceolata I 3 P oa pratensis I 40 T rifolium pratense I 10 C repis biennis I 10 Ch. Artemisietea; Agropyretea T ragopogon dubius IV 70 C ichorium intybus r IV 31 M elilotus officinalis r III 54 P icris hieracioides III 30 L athyrus tuberosus II 260 E chium vulgare II 50 B romus inermis II C onvolvulus arvensis II Drzewa i krzewy Trees and shrubs Prunus spinosa (c) r r... I 8 Inne Other Peucedanum alsaticum r III 7 L inum catharticum III 53 G ymnadenia conopsea II 653 C erinthe minor II 50 C arex flacca II 43 M edicago lupulina II 43 Administratio Locorum 10(2) 20

6 100 Czes³awa Tr¹ba cd. tabeli 1 cont. Table 1 R anunculus bulbosus II 23 E ryngium planum II 20 P impinella saxifraga II H ypericum perforatum r II E uphorbia esula II S enecio jacobaea r.. II S ilene vulgaris I 10 Gatunki sporadyczne Sporadic species Ch. Festuco-Brometea: Allium oleraeum 9(+); Carex humilis 4(+); Centaurea stoebe 9(+); Filipendula vulgaris 10(r); Plantago media (+), (+); Potentilla arenaria 8(2); Stachys recta (+); Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei: Anemone sylvestris 9(+); Fragaria viridis 8(+); Peucedanum cervaria 9(+); Thalictrum minus 8(+); Trifolium medium 10(1); Trifolium rubens 2(+); Valeriana angustifolia 4(r); Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Alopecurus pratensis (r); Lotus corniculatus 8(+); Taraxacum officinale 7(+); Trifolium montanum 10(+), (1); Trifolium repens 10(+); Vicia cracca (+); Ch. Artemisietea i (and) Agropyretea: Carduus acanthoides 5(r); Linaria vulgaris 10(+); Drzewa i krzewy Trees and shrubs: Ligustrum vulgare (c) 9(+), (+); Pinus sylvestris (c) 6(+), (r); Pyrus communis (c) 9(1); Rhamnus catharticus (c) (r), (+); Rosa canina (b) (+); Chamaecytisus ruthenicus (2), (1); Inne Other: Adonis aestivalis 8(+); Arenaria serpyllifolia 8(+); Briza media 3(+); Campanula rotundifolia 10(1); Caucalis platycarpos 10(+); Consolida regalis 10(r); Erigeron annuus 8(+); Gentianella lutescens 10(+); Muscari comosum 2(+); Orchis militaris 1(+), 7(+); Polygala vulgaris 3(+), (+); Salvia pratensis 7(+), 8(+); Sanguisorba minor 2(+), 10(r); Solidago virgaurea (1); Tanacetum corymbosum 8(+); Veronica chamaedrys 8(+). Zespó³ Inuletum ensifoliae rozwijaj¹cy siê na od³ogach polnych i silnie erodowanych zboczach na rêdzinach kredowych zauwa yli na tym samym terenie przed kilkudziesiêciu laty Izdebski i Fija³kowski [], w innych regionach Lubelszczyzny Fija³kowski i Izdebski [], a na Wy ynie Miechowskiej Grzybowska [2004]. Postaæ typowa zespo³u Inuletum ensifoliae wystêpowa³a na spadzistych zboczach o wystawie zachodniej, po³udniowej i po³udniowo-zachodniej (tab. 2). Odró nia³a siê od postaci inicjalnej licznym udzia³em Inula ensifolia, a mniejszym Linum flavum. Niektóre p³aty tego zbiorowiska charakteryzowa³y siê du ym zwarciem drzew i krzewów, w tym g³ównie Pinus sylvestris, Juniperus communis, Chamaecytisus ruthenicus i Ch. ratisbonensis. Te zadrzewione murawy zlokalizowane by³y w dolnej czêœci stoków o wystawie zachodniej i by³y na ogó³ florystycznie ubo sze od niezadrzewionych. Bogate florystycznie p³aty Inuletum ensifoliae typicum wykszta³ci³y siê równie na poboczach drogi z ods³oniêt¹ kred¹ w czêœci szczytowej wzniesienia o wystawie po³udniowej. W p³atach tej postaci stwierdzono o szeœæ gatunków stepowych wiêcej ni w postaci inicjalnej. Charakteryzowa³y siê one czêstym i licznym wystêpowaniem gatunków z klasy Festuco- -Brometea: Brachypodium pinnatum, Onobrychis viciifolia, Stachys recta i Carex humilis, z klasy Trifolio-Geranietea: Medicago falcata, Trifolium rubens, Anemone sylvestris i Anthericum ramosum, z klasy Molinio-Arrhenatheretea: Leucanthemum vulgare, Galium mollugo i Trifolium montanum, a z grupy innych taksonów: Carex flacca, Genista tinctoria, Prunella grandiflora. Rzadziej natomiast spotykano Campanula sibirica, Scabiosa ochroleuca, Anthemis tinctoria, Melampyrum arvense, i oczywiœcie Anthyllis Acta Sci. Pol.

7 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 101 vulneraria. Liczba gatunków w poszczególnych zdjêciach wynosi³a od 23 do 53 (œrednio w zdjêciu 33,9). WskaŸnik ró norodnoœci Shannona-Wienera H = 3,37 by³ znacznie wy szy ni w postaci inicjalnej. Tabela 2. Inuletum ensifoliae typicum Numer zdjêcia w tabeli Number of relevé in table Numer zdjêcia w terenie Number of relevé Ekspozycja Exposition Zwarcie warstwy zielnej [%] Cover of herbat plants Zwarcie drzew i krzewów [%] Cover of trees and shrubs Liczba gatunków w zdjêciu Number of species in relevé SE E E N S E E E E S S N S S S Ch. Inuletum ensifoliae S D Inula ensifolia IV 2 A ster amellus IV 362 Linum flavum V 3225 Ch. Cirsio-Brachypodion pinnati; Festucetalia valesiacae Melampyrum arvense V 450 S alvia verticillata IV 346 C ampanula sibirica II S cabiosa ochroleuca II A nthemis tinctoria I 42 A chillea pannonica II 50 H ieracium bauhinii II 47 Ch. Festuco-Brometea Brachypodium pinnatum V 34 C entaurea scabiosa IV 342 A nthyllis vulneraria III 5 O nobrychis viciifolia III 57 P lantago media III 23 S tachys recta II 47 C arex humilis II 46 F estuca rupicola II 43 E uphorbia cyparissias II F ilipendula vulgaris II C ampanula glomerata II C arlina vulgaris II Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei Sta³oœæ Constancy Wspó³czyynik pokrycia Cover coefficient O riganum vulgare IV 365 Administratio Locorum 10(2) 20

8 102 Czes³awa Tr¹ba cd. tabeli 2 cont. Table 2 G alium verum IV 2 M edicago falcata IV 2 Anemone sylvestris III 54 T rifolium rubens III 54 A nthericum ramosum II 3 P eucedanum cervaria II 3 G eranium sanguineum II 4 C oronilla varia II 9 A grimonia eupatoria II C ampanula rapunculoides I 10 Ch. Molinio-Arrhenatheretea L eucanthemum vulgare V 8 G alium mollugo IV 194 Trifolium montanum IV 4 A rrhenatherum elatius III 89 K nautia arvensis III 54 F estuca rubra II 1 V icia cracca II D actylis glomerata II L eontodon hispidus II Trifolium pratense R II 8 Ch. Artemisietea; Agropyretea Elymus repens R II 191 T ragopogon dubius II 50 A gropyron intermedium II 46 C ichorium intybus II H ieracium umbellatum II C onvolvulus arvensis r. II 8 M elilotus officinalis.... r II 8 Drzewa i krzewy Trees and shrubs C hamaecytisus ruthenicus III 235 P inus sylvestris (c) III 3 P inus sylvestris (b) II 307 J uniperus communis (b) II 4 C hamaecytisus ratisbonensis II 0 Juniperus communis (c) II 79 P runus spinosa (c) II 53 R osa canina (c) r.. II Rhamnus catharticus (c) R r II R ubus caesius (c) II P yrus communis (c).... r.... r... r. II 2 Ligustrum vulgare (b) R.. r r I 2 Acta Sci. Pol.

9 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 103 cd. tabeli 2 cont. Table 2 Inne Other Carex flacca IV 4 G enista tinctoria III 4 P eucedanum alsaticum III 276 P runella grandiflora III 239 B riza media III 29 G ymnadenia conopsea II 254 S alvia pratensis II 51 E ryngium planum II 21 O rchis militaris II S ilene vulgaris II O robanche lutea II L athyrus tuberosus II P impinella saxifraga a... II Gatunki sporadyczne Sporadic species Ch. Festucetalia valesiacae: Achillea pannonica 10(+); (+); Adonis vernalis 4(+); Anthemis tinctoria 10(+), (+); Astragalus onobrychis 2(+), (1); Hieracium bauhinii 3(+), (+); Potentilla arenaria 8(+), (+); Ch. Festuco- -Brometea: Ajuga genevensis 5(+); Dianthus cartusianorum (+); Gentiana cruciata 8(+); Helianthemum nummularium 8(+); Teucrium chamaedrys 1(+), 8(+); Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei: Astragalus cicer 1(+); Astragalus glycyphyllos 5(r), (r); Orchis purpurea 8(r); Polygonatum odoratum 8(+); Trifolium medium (+); Valeriana angustifolia 9(r), (+); Viola hirta 8(+), (+); Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium (+); Daucus carota (+); Geranium pratense 9(+); Lolium perenne 9(+); Pastinaca sativa 9(+), (+); Phleum pratense 9(+); Poa pratensis 10(+); Taraxacum officinale 9(+); Ch. Artemisietea i Agropyretea: Arctium tomentosum 9(+); Artemisia vulgaris 10(r), (+); Bromus inermis 8(+) Zespó³ Inuletum ensifoliae z du ym udzia³em Inula ensifolia, a bez Linum flavum wyró ni³ Kucharczyk [2000]. Z kolei Szczeblewska i Janecki [1999] opisali jego zubo a³¹ postaæ z du ym udzia³em Linum flavum, a bez Inula ensifolia na glebach lessowych w okolicach Przemyœla. Spoœród gatunków charakterystycznych dla tego zespo³u, podawanych przez Koz³owsk¹ [1926], nie wyst¹pi³y Cirsium pannonicum, Iris aphylla i Linum hirsutum. Najwa niejszym czynnikiem decyduj¹cym o wystêpowaniu Inula ensifolia jest zawartoœæ w pod³o u wêglanu wapnia. Mniejszy wp³yw natomiast ma uwilgotnienie siedliska [Fija³kowski 1971]. Bioró norodnoœci muraw omawianego zespo³u zagra a ponad 30% udzia³ drzew i krzewów w ogólnym pokryciu [Fija³kowski 2003]. Takich silnie zakrzaczonych p³atów na badanym terenie by³o niewiele. Zarówno na LubelszczyŸnie, jak i w innych regionach kraju udowodniono, e zaniechanie ekstensywnego wypasu czy te wykaszania roœlinnoœci muraw prowadzi do zanikania gatunków reliktowych i ca³ych zbiorowisk oraz opanowania powierzchni przez zaroœla kserotermiczne i œwietliste d¹browy. W taki sposób zanik³o wiele p³atów bardzo bogatych florystycznie muraw, objêtych w przesz³oœci ochron¹ rezerwatow¹ lub pomnikow¹ [Fija³kowski 2003, Bacieczko 1997, Waldon 1997]. Gdy nie jest prowadzony wypas, zespó³ Inuletum ensifoliae zostaje zag³uszony przez krzewy zespo³u Peucedano-Coryletum [Janecki 1999]. Oprócz braku wypasu i koszenia na bioró norodnoœæ muraw kseroter- Administratio Locorum 10(2) 20

10 104 Czes³awa Tr¹ba micznych ujemnie wp³ywa nadmierna eutrofizacja ich siedlisk spowodowana sp³ywem biogenów z pól uprawnych po³o onych powy ej. Sprzyja to nadmiernemu rozwojowi Brachypodium pinnatum, a nastêpnie ubo eniu zbiorowisk [Bobbink i Willams 1987, Grzybowska 2004]. Zagro eniem jest tak e zaorywanie skarp muraw kserotermicznych lub ich zalesianie, zasypywanie odpadami w¹wozów oraz mechaniczne niszczenie roœlin o okaza³ych barwnych kwiatach [Bacieczko 1997, Fija³kowski 2003]. Takie niebezpieczeñstwo istnieje tak e w przypadku omawianych muraw, które nara one s¹ na sp³ywy sk³adników nawozowych i pestycydów z pól uprawnych znajduj¹cych siê na wierzchowinach stoków. Na jednym ze stoków wykopany jest ponadto dó³, w którym rolnicy gromadz¹ odpady. Zbiorowisko z Trifolium rubens wystêpowa³o w p³askich miejscach zarówno w dolnej, jak i górnej czêœci zboczy o wystawie po³udniowej i wschodniej. Trifolium rubens pokrywa³a od kilkunastu do 50% powierzchni poszczególnych p³atów (tab. 3). Wysokie stopnie sta³oœci i znacz¹ce pokrycie osi¹ga³a roœlinnoœæ z klasy Trifolio-Geranietea: Medicago falcata, Origanum vulgare i Galium verum zaœ z Festuco-Brometea: Salvia verticillata i Centaurea scabiosa. Sta³ymi komponentami by³y równie gatunki ³¹kowe, zw³aszcza Arrhenatherum elatius i Galium mollugo oraz towarzysz¹ce: Peucedanum alsaticum, Chamaecytisus ruthenicus i Ch. ratisbonensis. W niektórych p³atach wystêpowa³y nieliczne okazy drzew i krzewów, które przenika³y z pobliskich zaroœli, z przewag¹ Prunus spinosa. Omawiane zbiorowisko by³o niejednolite florystycznie. W pierwszych dwóch zdjêciach w tabeli 3 uwagê zwraca du y udzia³ Brachypodium pinnatum, a w zdjêciu 7 Geranium sanguineum, Anthericum ramosum i Stachys recta. Du y udzia³ taksonów z klasy Trifolio-Geranietea i Festuco-Brometea wskazuje na przejœciowy charakter zbiorowiska z Trifolium rubens. Liczba gatunków w poszczególnych zdjêciach by³a zró nicowana, œrednio wynosi³a 25,9. WskaŸnik Shannona-Wienera, który uwzglêdnia nie tylko liczbê gatunków w zdjêciach, ale tak e ich iloœciowoœæ, osi¹gn¹³ wysok¹ wartoœæ H =3,31, prawie identyczn¹ jak w zespole Inuletum ensifoliae typicum. W kolejnym zbiorowisku, reprezentowanym przez dwa zdjêcia (8 9) tabela 3, dominowa³ ciemiê yk bia³y Vincetoxicum hirundinaria gatunek wyró niaj¹cy zwi¹zku Geranion sanguinei. W zdjêciu 8, gdzie ciemiê yk pokrywa³ prawie 60% powierzchni p³atu, zidentyfikowano tylko 21 gatunków. W zdjêciu 9, w którym udzia³ tego gatunku by³ mniejszy, stwierdzono ponad dwukrotnie wiêcej taksonów, w tym licznie ros³y Peucedanum cervaria, Anthericum ramosum, Stachys recta i gatunki z rodzaju Chamaecytisus. Wystêpowanie Vincetoxicum hirundinaria w znacz¹cych iloœciach odnotowa³ Kucharczyk [2000] w zespole Geranio-Peucedanetum cervariae w Kazimierskim Parku Krajobrazowym. Nastêpne dwa p³aty (zdj. 10 ) tabela 3, odznacza³y siê du ym udzia³em Peucedanum cervaria. Na obydwu powierzchniach licznie wystêpowa³y: Medicago falcata i Origanum vulgare z klasy Trifolio-Geranietea oraz Thesium linophyllon i Brachypodium pinnatum z Festuco-Brometea. W obydwu p³atach ros³y nieliczne okazy drzew i krzewów. W zdjêciu 10, wykonanym w zag³êbieniu dolnej czêœci zbocza po³udniowego, uwagê zwraca liczne wystêpowanie ciemiê ycy czarnej Veratrum nigrum gatunku zagro- onego w Polsce wyginiêciem. Stanowisko tego taksonu w omawianym zbiorowisku jest Acta Sci. Pol.

11 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 105 prawdopodobnie wtórne i wywodzi siê przypuszczalnie z pobliskiego lasu gr¹dowego, w którym Wawerski i in. [2002] odnaleÿli w roku 2001 kilkadziesi¹t okazów. Zbiorowisko z Peucedanum cervaria nawi¹zuje do wariantu z tym gatunkiem wyró nionego przez Filipka [1974] w obrêbie zespo³u Adonido-Brachypodietum pinnati. Tabela 3. Zbiorowiska z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei i Rhamno-Prunetea Table 3. Plant communities representing Trifolio-Geranietaea saguinei and Rhamno-Prunetea classes Numer zdjêcia w tabeli Number of relevé in table Numer zdjêcia w terenie Number of relevé Ekspozycja Exposition N W W S S S S S S S S N N Zwarcie warstwy zielnej [%] Cover of herbat plants Zwarcie drzew i krzewów [%] Cover of trees and shrubs Liczba gatunków w zdjêciu Number of species in relevé Ch. Geranion sanguinei S D Trifolium rubens V Medicago falcata V Peucedanum cervaria III A nemone sylvestris III G eranium sanguineum II A nthericum ramosum II C ampanula rapunculoides II Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei i Origanetalia O riganum vulgare V G alium verum IV A grimonia eupatoria III C oronilla varia V iola hirta T rifolium alpestre P olygonatum odoratum Ch. Festucetalia valesiacae S alvia verticillata V M elampyrum arvense III A nthemis tinctoria III Campanula sibirica r III A ster amellus II S cabiosa ochroleuca II T hesium linophyllon II Sta³oœæ Constancy Wspó³czyynik pokrycia Cover coefficient Administratio Locorum 10(2) 20

12 106 Czes³awa Tr¹ba cd. tabeli 3 cont. Table 3 Astragalus onobrychis r II L inum flavum I A chillea pannonica I A donis vernalis I I nula ensifolia I S cabiosa ochroleuca Ch. Festuco-Brometea C entaurea scabiosa IV Brachypodium pinnatum III E uphorbia cyparissias III S tachys recta II T eucrium chamaedrys II A nthyllis vulneraria I O nobrychis viciifolia I F ilipendula vulgaris I P lantago media I H elianthemum nummularium C ampanula glomerata Ch. Molinio-Arrhenatheretea A rrhenatherum elatius V Galium mollugo V K nautia arvensis IV L eucanthemum vulgare II A chillea millefolium II D aucus carota II V icia cracca II G eranium pratense I P astinaca sativa I T rifolium pratense I C repis biennis D actylis glomerata L eontodon hispidus P impinella major T rifolim montanum Ch. Artemisietea i Agropyretea B romus inermis II E lymus hispidus II T ragopogon dubius II H ieracium umbellatum II M alva sylvestris I Acta Sci. Pol.

13 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 107 cd. tabeli 3 cont. Table 3 E lymus repens C ichorium inthybus F alcaria vulgaris P oa angustifolia Drzewa i krzewy Trees and shrubs Chamaecytisus ratisbonensis IV Chamaecytisus ruthenicus III C erasus fruticosa (c) R osa canina (c) r II 9. + r +.. P runus spinosa (c) I R osa canina (b). r..... I P runus spinosa (b) I R hamnus catharticus (b) V iburnum opulus (b) Inne Other P eucedanum alsaticum IV r S alvia pratensis III E ryngium planum III R anunculus bulbosus III E uphorbia esula II L inum catharticum II O rchis militaris II P rimula veris II T anacetum corymbosum I G enista tinctoria I H ypericum perforatum I P impinella saxifraga I V incetoxicum hirundinaria I B riza media C ampanula persicifolia C arex flacca C ypripedium calceolus M entha arvensis O robanche lueta P runella grandiflora V eratrum nigrum Gatunki sporadyczne Sporadic species: Ch. Trifolio-Geranietea sanguinei: Valeriana angustifolia 7(+); Ch. Festucetalia valesiacae: Hieracium bauhinii: 5(+); Ch. Festuco-Brometea: Ajuga genevensis: 7(+); Allium oleraceum: 7(+); Poa compressa: 7(r); Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Betonica officinalis: 7(+); Festuca rubra: 4(1); Plantago lanceolata: 5(+); Ch. Artemisietea i Agropyretea: Artemisia vulgaris: 7(+); Carduus acanthoides: 7(+); Convolvulus arvensis: 3(+); Linaria vulgaris: 7(2); Melilotus officinalis: 4(2); Inne Other: Lathyrus tuberosus: 3(+); Sanguisorba minor: 7(+); Silene vulgaris: 7(+). Administratio Locorum 10(2) 20

14 108 Czes³awa Tr¹ba Zdjêcia (tab. 3) wykonano w p³atach o powierzchni zaledwie po kilka m 2, zlokalizowanych w górnej czêœci po³udniowych zboczy. W zdjêciu, w którym zwarcie wisienki stepowej Cerasus fruticosa by³o mniejsze, liczniej wystêpowa³y gatunki z rzêdu Festucetalia valesiaceae, w tym charakterystyczne dla zespo³u Inuletum ensifoliae. W zdjêciu wiêksz¹ powierzchniê p³atu ni w pokrywa³y Salvia verticillata, Centaurea scabiosa, Arrhenatherum elatius i Elymus repens. Generalnie zaroœla z Cerasus fruticosa wystêpuj¹ na stromych zboczach o glebach lessowych. Jednak e niektóre taksony zidentyfikowane w obrêbie gatunku Cerasus fruticosa wystêpuj¹ na pod³o u wy- ³¹cznie kredowym [Fija³kowski i Wawer 1982]. Prawdopodobnie z takimi spotykano siê na obszarze projektowanego rezerwatu w Wychodach ko³o Zamoœcia. ¹cznie w zbiorowiskach badanego obszaru stwierdzono 3 gatunki roœlin naczyniowych, w tym 19 chronionych (5 oznaczonych gwiazdk¹ znajduje siê w Czerwonej Ksiêdze). Ochronie ca³kowitej podlegaj¹: Adonis vernalis, Anemone sylvestris, Cerasus fruticosa*, Linum flavum, Gentiana cruciata, Muscari comosum*, Veratrum nigrum*, Cypripedium calceolus*, Gentianella lutescens, Gymnadenia conopsea, Orchis militaris, Orchis purpurea*, Platanthera chlorantha, Orobanche lutea, a czêœciowej: Aster amellus, Dianthus carthusianorum, Primula veris, Viburnum opulus, Frangula alnus. Omawiane murawy kserotermiczne charakteryzuj¹ siê wyraÿn¹ zmiennoœci¹ sezonow¹. Dostarczaj¹ wspania³ych wra eñ estetycznych od wiosny a do jesieni. Wiosn¹ najwczeœniej szare murawy ubarwiaj¹ kwitn¹ce okazy Adonis vernalis, Primula veris i Carex humilis a nastêpnie Anemone sylvestris, Viola hirta, Cypripedium calceolus, Orchis militaris, O. purpurea, Gymnadenia conopsea. Najpiêkniej jednak wygl¹daj¹ latem (na prze³omie czerwca i lipca), kiedy kwitnie wiêkszoœæ gatunków o ró nobarwnych i ró nokszta³tnych kwiatach, jak Linum flavum, Inula ensifolia, Anthemis tinctoria, Prunella grandiflora, Anthyllis vulneraria, Onobrychis viciifolia, Vincetoxicum hirundinaria, Campanula sibirica, Melampyrum arvense, Trifolium rubens, Astragalus onobrychis i Geranium sanguineum. PóŸnym latem szczególnego kolorytu nadaje murawom Aster amellus. Wyró niaj¹ siê one niebywa³ym piêknem wœród zieleni pól uprawnych z przewag¹ zbó. Ze wzgórz, na których wystêpuj¹ murawy kserotermiczne, mo na podziwiaæ krajobraz leœny Roztoczañskiego Parku Narodowego i panoramê Kotliny Zamojskiej. O wielkim bogactwie muraw kserotermicznych na LubelszczyŸnie œwiadczy fakt, e skupiaj¹ one oko³o 500 gatunków roœlin naczyniowych, co stanowi 1/3 flory tego regionu [Fija³kowski 2003]. Roœlinnoœæ kserotermiczna Polski jest w znacznym stopniu zagro ona. W Wielkopolsce Brzeg i Wojterska [1996] uwa aj¹ murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea za zanikaj¹ce. Du e straty w gatunkach i powierzchni zbiorowisk kserotermicznych na przestrzeni ostatnich kilkudziesiêciu lat dotknê³y tak e Lubelszczyznê. Najwiêksze ubytki rzêdu ok. 50% dotycz¹ np. populacji Astragalus onobrychis, Carlina vulgaris, Campanula glomerata, Polygala comosa. Równoczeœnie zmala³a powierzchnia zajêta przez zbiorowiska z klasy Festuco-Brometea o 25%, a z Trifolio-Geranietea o 10% [Fija³kowski 2003]. Na aktualnej liœcie gatunków stwierdzonych w zbiorowiskach muraw kserotermicznych w Wychodach nie znalaz³y siê m.in. Orchis ustulata, Ononis spinosa, Orchis maculata, Campanula cervicaria, które wyró nili wczeœniej Izdebski i Fija³kowski []. W zwi¹zku z tym bardzo wa ne jest objêcie bogatych w gatunki reliktowe muraw wystêpuj¹cych w Wychodach ochron¹ czynn¹ polegaj¹c¹ na likwidacji zakrzaczeñ Acta Sci. Pol.

15 Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamoœcia 109 i przywróceniu ekstensywnego wypasu, ewentualnie wprowadzeniu okresowego koszenia roœlinnoœci. Dzwonko i Loster [1998] zwracaj¹ uwagê, e utrzymanie ju istniej¹cych zbiorowisk murawowych jest du o prostszym i tañszym zabiegiem ni pe³ne odtworzenie poprzednio bogatych w gatunki reliktowe. Murawy o charakterze stepowym we wspó³czesnym krajobrazie s¹ refugiami dla wielu rzadkich taksonów i stanowi¹ potencjalne Ÿród³a diaspor dla procesów emigracji i rekolonizacji w ich najbli szym otoczeniu [Grzybowska 2004]. Bioklimat tych zbiorowisk cechuje siê du ymi walorami bioterapeutycznymi, a ich sk³ad florystyczny mo e byæ wzorcem do uk³adania mieszanek na trawniki o charakterze ³¹k kwietnych na glebach wapiennych [Wysocki i Sikorski 2002]. WNIOSKI 1. Na badanym terenie dominowa³ zespó³ Inuletum ensifoliae, którego roœlinnoœæ znajdowa³a siê w ró nych fazach sukcesji. Zbiorowiska z Trifolium rubens, Vincetoxicum hirundinaria, Peucedanum cervaria i Cerasus fruticosa wystêpowa³y na bardzo ma³ym areale. 2. Wyró nione zbiorowiska kserotermiczne s¹ bogate w gatunki reliktowej stepowej flory, w tym liczne chronione i zagro one wyginiêciem. Zachowanie bioró norodnoœci tych muraw jest koniecznoœci¹ nie tylko ze wzglêdu na walory naukowe, ale i estetyczne. 3. Zagro eniem dla bioró norodnoœci s¹: eutrofizacja siedlisk biogenami sp³ywaj¹cymi z pól uprawnych zlokalizowanych na wierzchowinach wzniesieñ oraz brak ich u ytkowania rolniczego, co sprzyja rozprzestrzenianiu siê zaroœli z klasy Rhamno-Prunetea. PIŒMIENNICTWO Bacieczko W., Kserotermiczna roœlinnoœæ na krawêdziach doliny P³oni na Pojezierzu Myœliborskim. Przegl. Przyr. 8(4), Bobbink R., Willams J., Increasing dominance of Brachypodium pinnotum (L) Beauv. in chalk grasslands. A threat to a species vich ecosystem. Biolog. Conserv. 40, Brzeg A., Wojterska M., Przegl¹d systematyczny zbiorowisk roœlinnych Wielkopolski wraz z ocen¹ stopnia ich zagro enia. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. B, Dzwonko Z., Loster S., Ochrona pó³naturalnych muraw nawapiennych. Dynamika roœlinnoœci po wyciêciu drzew. Mat. Symp. 51 Zjazdu PTB, 19 IX 1998, Gdañsk, 8. Fija³kowski D., Zbiorowiska kserotermiczne okolic Izbicy na Wy ynie Lubelskiej. Annales UMCS, Sec. C, 19(), Fija³kowski D., Œródbagienne murawy kserotermiczne pod Che³mem w woj. lubelskim. Annales UMCS, Sec. C, 26(29), Fija³kowski D., Ochrona przyrody i œrodowiska na LubelszczyŸnie. Wyd. Lubelskie Tow. Naukowe. Fija³kowski D., Izdebski K.,. Zbiorowiska stepowe na Wy ynie Lubelskiej. Annales UMCS, Sec. B,, Fija³kowski D., Wawer M., Wiœnia kar³owata (Cerasus fruticosa (Pall.) Woronow) na LubelszczyŸnie. Annales UMCS, Sec. C, 37(25), Filipek M., Murawy kserotermiczne regionu Dolnej Odry i Warty. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Wydz. Mat.-Przyrod., Prace Komisji Biologicznej, 38. Administratio Locorum 10(2) 20

16 0 Czes³awa Tr¹ba Grzybowska B., Glebowy bank nasion w wybranych murawach kserotermicznych na Wy ynie Miechowskiej. Mat. 53 Zjazdu PTB, Toruñ Bydgoszcz, 6 IX 2004, Izdebski K., Fija³kowski D.,. Fragment roœlinnoœci kserotermicznej w K¹tach pod Zamoœciem. Annales UMCS, sec. C, (), Janecki J., Fizjonomia polskiej szaty roœlinnej. Wyd. KUL, Lublin. Koz³owska A., Zmiennoœæ kostrzewy owczej (Festuca ovina L.) w zwi¹zku z sukcesj¹ zespo³ów stepowych na Wy ynie Ma³opolskiej. Spraw. Kom. Fizjogr. 60, Krebs H.J Ekologia. PWN, Warszawa. Kucharczyk M., Plant associations and communities of the Kazimierz Landscape Park. V. Xerotermic grasslands and shrubs associations. Annales Annales UMCS, Sec. C, 55, Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piêkoœ-Mirkowa H., Zaj¹c A., Zaj¹c H., Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Szczeblewska A., Janecki J., Kserotermiczna szata roœlinna wzgórz ko³o uczyc i Jaskmanic w okolicy Przemyœla (Opole Zachodnie). Ochr. Przyr. 58, Towpasz K., Kotañska M., Zró nicowanie muraw kserotermicznych w krajobrazie rolniczym. Mat. Konf. i Obrad Sekcji 51 Zjazdu PTB, 19 IX 1998, Gdañsk, 496. Waldon B., Zanikanie rzadkich i chronionych gatunków muraw kserotermicznych krawêdzi doliny Wis³y (okolice Gruczna). Przegl. Przyr. 10(3 4), 9 3. Wawerski J., Pa³ka K., Wójciak J., Dokumentacja do utworzenia rezerwatu przyrody K¹ty, Lubelskie Tow. Ornit. Wysocki C., Sikorski P., Fitosocjologia stosowana. Wyd. SGGW, Warszawa. FLORISTIC AND AESTHETIC VALUES OF THE XEROTHERMIC GRASSLANDS IN THE SURROUNDINGS OF ZAMOŒÆ Abstract. Xerothermic grasslands on the chalky slopes deviding arable fields near Zamoœæ (South Poland) were subject in to phytosocioligal investigation with the Braun-Blanquet method. The study area is dominated by the Inuletum ensifoliae association of the Festuco-Brometea class. Two variants of the association were distinguished: (1) the initial one, developed on the fields abandoned long time ago, with weak presence of Inula ensifolia and more abundand Linum flavum, and (2) the typical one, well established, floristically richer, with abundand Inula ensifolia. Three other associations representing Trifolio-Geranietea sanguinei, with Trifiolium rubens, Vincetoxicum hirundinaria and Peucedanum cervaria, as well as one of the Rhamno- -Prunetea, with Cerasus fruticosa, occurred on a very small part of the area in patches under 25 m 2. Cessation of extensive grazing and mowing several years ago has caused expansion of trees and shrubs of Rhamno-Prunetea class a major threat to the studied xerothermic communities. In addition they are being enriched in nutrients leached-out and running down the slope from the arable fields in the upper range. Key words: asthetic values, aloristic diversity, Inuletum ensifolie, protected and threatened plants, xerothermic grasslands Zaakceptowano do druku Accepted for print: Acta Sci. Pol.