WALORY GEOTURYSTYCZNE WAPIENI TRIASOWYCH GARBU CHEŁMA GEOTOURISTIC QUALITIES OF CHEŁM HUMMOCK TRIASSIC LIMESTONE

Transkrypt

1 Katarzyna STANIENDA, Magdalena KOKOWSKA-PAWŁOWSKA, Marek MARCISZ Politechnika Śląska, Gliwice WALORY GEOTURYSTYCZNE WAPIENI TRIASOWYCH GARBU CHEŁMA Streszczenie. Rejon Garbu Chełma, może być wykorzystany w celach geoturystycznych, ze względu na dużą różnorodność obiektów znajdujących się w tym obszarze i ich znaczące walory geologiczne, a także historyczne, krajoznawcze, kulturowe i przyrodnicze. W niniejszym opracowaniu skupiono się głównie na walorach geologicznych wapieni triasowych, jako obiektów przyrody nieożywionej. Zaprezentowano naturalne odsłonięcia wapieni, występujące w obszarze Garbu Chełma, oraz ich wykorzystanie jako materiału budowlanego. GEOTOURISTIC QUALITIES OF CHEŁM HUMMOCK TRIASSIC LIMESTONE Summary. The area of Chełm Hummock has a lot of potential for geo-tourism, due to the great variety of objects and sites of historical, geological, landscape, cultural and natural qualities. The paper is focused on the geological qualities of Triassic limestone that which constitute a part of inanimate nature. Natural outcrops of limestone in the area of Chełm Hummock are discussed and their use as construction materials. 1. Wprowadzenie Badany teren, wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Góry Św. Anny, położony jest w obrębie Garbu Chełma, znajdującego się w zachodnim obszarze Wyżyny Śląskiej (Rys. 1). Garb Chełma stanowi próg strukturalny, ciągnący się od północnego zachodu na południowy wschód, na odcinku ok. 20 km. Góra Św. Anny, jest najwyższym wzniesieniem Garbu Chełma, o wysokości 400 m.n.p.m. 1

2 Administracyjnie, obszar Góry Św. Anny należy do środkowo-wschodniej części województwa opolskiego i położony jest na terenie powiatów: strzeleckiego i krapkowickiego oraz gmin: Leśnica, Zdzieszowice, Gogolin, Strzelce Opolskie, Ujazd i Izbicko. Zajmuje obszar 5150 ha [8, 9]. Rys. 1. Lokalizacja Góry Św. Anny [9] Fig. 1. Location of Saint Anne s Mountain [9] 2. Budowa geologiczna obszaru badań Badany obszar zbudowany jest z utworów karbonu, triasu, kredy, paleogenu i neogenu (Rys.2) [1, 2, 3, 6, 7]. 2

3 a- szarogłazy dolnego karbonu; b- piaskowce i mułowce dolnego i środkowego pstrego piaskowca; c- wapienie, dolomity i margle górnego pstrego piaskowca (retu); d- wapienie i margle warstw gogolińskich; e- wapienie warstw górażdżańskich, terebratulowych i karchowickich; f- dolomity warstw jemielnickich; g- wapienie i dolomity warstw rybniańskich i boruszowickich; h- iłowce, mułowce i piaskowce kajpru; i- iłowce retyku; j- piaskowce, margle i wapienie kredy górnej; k- piaskowce, iły i żwiry neogenu; l- bazalty trzeciorzędowe; m- uskoki; n- granice stratygraficzne; o- ważniejsze kamieniołomy: 1- Błotnica Strzelecka; 2- Dziewkowice; 3- Szymiszów; 4- Góra Św. Anny i Wysoka; 5- Ligota Dolna i Kamienna; 6- Tarnów Opolski; 7- Kamień Śląski; 8- Górażdże i Kamionek; 9- Malnia; 10- Chorula; 11- Rogów Opolski Rys. 2. Szkic geologiczny rejonu Góry Św. Anny [5] Fig. 2. Geological map of Saint Anne s area [5] Utwory karbońskie (wizen) to wykształcone w facji kulmu, piaskowce szarogłazowe, mułowce i iłowce [5]. Utwory triasu (Rys.2, Tab.1) to osady facji germańskiej, charakterystyczne dla obszaru Śląska Opolskiego. W rejonie Garbu Chełma wyróżniono utwory pstrego piaskowca- silikoklastyczne utwory kontynentalne oraz retu i wapienia muszlowego- utwory lądowe z cienkimi wkładkami, powstałymi w warunkach morskich. Sedymentacja zachodziła w warunkach platformowych, podczas dwóch cykli transgresywno-regresywnych, w środowiskach przybrzeżnych [1]. Górny fragment profilu warstw górażdżańskich i prawie pełny profil warstw dziewkowickich oraz fragment profilu warstw karchowickich, uwidaczniają się w amfiteatrze na Górze Św. Anny. 3

4 Litostratygrafia utworów triasu rejonu Góry Św. Anny [1, 6] Tablica 1 Epoka Wapień Jednostki listostratygraficzne Formacja Karchowicka muszlowy Formacja Dziewkowicka dolny Formacja Górażdżańska Formacja Gogolińska Rodzaj osadów barierowe basenowe barierowe lagunowe (górna część formacji) litoralne (dolna część formacji) Ret sublitoralne dolomity i wapienie Litologia Gruboławicowe wapienie krynoidowe, muszlowe, pelityczne, biohermy gąbkowe i koralowe, o miąższości ok m Bogata fauna koralowców, liliowców, jeżowców, gąbek, ramienionogów, małżów, ślimaków, głowonogów i ryb. Osady facji rafowej. W części dolnej występują cienkoławicowe margle i wapienie margliste, nad nimi wapienie krynoidowe a w części górnej wapienie faliste i gruzłowe z ławicami wapieni krynoidowych. W obrębie tej formacji wydzielono trzy kompleksy średnio- i gruboławicowych wapieni ziarnistych z onkoidami i bioklastami, rozdzielone kompleksami wapieni mikrytowych. Grubo-, średnio- i cienkoławicowe wapienie organodetrytyczne, obfitujące w struktury sedymentacyjne oraz szczątki małży, ślimaków, liliowców. Występują tu również cienkoławicowe wapienie pelityczne, margliste, komórkowe, margle, łupki margliste, ilaste i iły. Ogniwa Gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami Cienkoławicowe wapienie pelityczne z fauną szkarłupni Muszlowiec z Chełma Enkrynit z Góry Św. Anny Margiel z Kamionka Ziarnit z Rogowa Mikryt z Wysokiej Ziarnit z Choruli Mikryt z Kamiennej Ziarnit z Ligoty Główny poziom falisty Poziom wapienia marglistego Poziom wapienia gruboławicowego Zlepieniec śródformacyjny Wapień komórkowy Poziom margli ilastych Wapienie z Pecten i Dadocrinus Utwory kredy to osady cenomanu (piaskowce, żwiry), turonu (margle piaszczyste i ilaste) i koniaku (margle ilaste, mułowce) [5, 7]. Utwory paleogenu i neogenu, występujące na Górze Św. Anny to bazalty, należące do środkowoeuropejskiej prowincji bazaltowej [2, 4] oraz, powstałe w górnym neogenie, lessy, mady, piaski rzeczne i skandynawskie eratyki [2]. 3. Charakterystyka wapieni ze Wzgórza Chełma Obszar Wzgórza Chełma zbudowany jest częściowo z wapieni triasowych, głównie skał wapienia muszlowego. Badane odsłonięcia skał triasowych oraz zabytkowe stacje Drogi Krzyżowej w Grocie Lourdzkiej, zaliczyć można do obiektów geoturystycznych, o walorach głównie geologicznych, a ponadto, kulturowych, historycznych i przyrodniczych. Badane obiekty występują na zboczu Wzgórza Chełma, w okolicy Zajazdu Pod Górą Chełmską, w Grocie Lourdzkiej, należącej do kompleksu Sanktuarium Św. Anny Samotrzeciej, 4

5 w amfiteatrze, położonym poniżej Sanktuarium i, w otaczającym amfiteatr, parku (Rys.3- Punkty 1, 2, 3, 4, 5 i 6). Rys.3. Lokalizacja wystąpień wapieni w obszarze Garbu Chełma Fig. 3. Limestone outlay within Chełm Hummock Obiekt pierwszy (Rys. 3- Punkt 1, Rys.4.) stanowi odsłonięcie wapieni triasowych formacji karchowickiej. Są to wapienie należące do ogniwa gruboławicowych enkrynitów ze szkarłupniami. Wapienie średnioławicowe, zalegające pod kątem do 5 o, wykazują beżowe, żółtawe, brunatnawe, szare zabarwienie, organodetrytyczną strukturę oraz zbitą, bezładną teksturę. Drugi obiekt (Rys. 3- Punkt 2, Rys.5.) to również odsłonięcie wapieni tej samej formacji. Występujące tu średnie ławice ułożone są pod kątem ok. 5 o. Wapienie szarobeżowe, o sparytowej strukturze i zbitej, bezładnej teksturze. 5

6 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 Rys. 5. Odsłonięcie wapieni karchowickich (gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami) (punkt 2) Fig. 5. Outcrop of Karchowice Beds (Thick banks of Encrinites with Echinodermata fossils) (point 2) Rys. 4. Odsłonięcie wapieni karchowickich (gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami) (punkt 1) Fig. 4. Outcrop of Karchowice Beds (Thick banks of Encrinites with Echinodermata fossils) (point 1) Kolejne odsłonięcie gruboławicowych enkrynitów ze szkarłupniami znajduje się w korycie rzeczki (Rys. 3- Punkt 3, Rys.6). Wapienie zalegają poziomo. Wykazują ciemnoszare zabarwienie. Zwietrzały wapień jest rudy, co wskazuje na podwyższoną, w tym obszarze, zawartość związków żelaza (Rys. 7). Ciemna barwa skały może wskazywać, że jest to skała ze strefy kontaktu wapieni z bazaltami. Rys. 6. Odsłonięcie ciemnych wapieni karchowickich (gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami) (punkt 3) Fig. 6. Outcrop of dark limestone of Karchowice Beds (Thick banks of Encrinites with Echinodermata fossils) (point 3) Rys. 7. Próbka skały z odsłonięcia w punkcie 3 Fig. 7. Rock sample from outcrop in 3rd point 6

7 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 Następne odsłonięcie wapieni formacji karchowickiej, znajdujące się na zboczu Wzgórza Chełma, występuje na wzniesieniu porośniętym wysokimi trawami (Rys. 3- Punkt 4, Rys.8). Wapienie te, o szaro-beżowym zabarwieniu uwidaczniają się tu na niewielkim obszarze. W odległości ok. 15m na północ od punktu 4 znajdujemy kolejne odsłonięcie tych wapieni (Rys. 3- Punkt 5, Rys.9, Rys.10). Rys. 8. Odsłonięcie wapieni karchowickich (gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami) (punkt 4) Fig. 8. Outcrop of Karchowice Beds (Thick banks of Encrinites with Echinodermata fossils) (point 4) Rys. 9. Odsłonięcie wapieni karchowickich (gruboławicowe enkrynity ze szkarłupniami) (punkt 5) Fig. 9. Outcrop of Karchowice Beds (Thick banks of Encrinites with Echinodermata fossils) (point 5) Rys. 10. Próbka skały z odsłonięcia w punkcie 5 Fig. 10. Rock sample from outcrop in 5th point Ostatnie, dostępne odsłonięcie wapieni w tym rejonie, znajduje się przy drodze asfaltowej, prowadzącej do Sanktuarium Św. Anny. Wapienie te należą również do formacji karchowickiej, do ogniwa cienkoławicowych wapieni pelitycznych z fauną szkarłupni. Skały zalegają poziomo. Są to głównie wapienie drobnoławicowe, o żółto-brunatnym zabarwieniu, strukturze sparytowej i zbitej, bezładnej teksturze (Rys. 3- Punkt 6, Rys.11, Rys.12). 7

8 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 Rys. 12. Próbka skały z odsłonięcia w punkcie 6 Fig. 12. Rock sample from outcrop in 6th point Rys. 11. Odsłonięcie wapieni karchowickich (cienko ławicowe wapienie pelityczne z fauną szkarłupni) (punkt 6) Fig. 11. Outcrop of Karchowice Beds (Thin banks of pelitic limestone with Echinodermata fossils) (point 6) Wapienie triasowe można również podziwiać w Bazylice Św. Anny Samotrzeciej oraz w Grocie Lourdzkiej, które należą do kompleksu Sanktuarium. Wapieniem został ozdobiony murek przy schodach głównych, prowadzących do Bazyliki. Ponadto, z płyt wapiennych wykonano posadzkę w Bazylice (Rys. 3- Punkt 7, Rys.13, Rys.14). Skały zdobiące murek oraz posadzkę w Bazylice, to wapienie, o beżowo-żółtawym zabarwieniu, sparytowej, miejscami organodetrytycznej strukturze i zbitej, bezładnej teksturze. Rys. 13. Murek przy schodach głównych prowadzących do Bazyliki (punkt 7) Fig. 13. The wall near the main stairs leading to Basilica (point 7) Rys. 14. Wnętrze Bazyliki Św. Anny Samotrzeciej (punkt 7) Fig. 14. Interior of St. Anne s Basilica (point 7) 8

9 Do obiektów geoturystycznych zaliczyć można również Grotę Lourdzką, w której wybudowano Stacje Drogi Krzyżowej (Rys. 3- Punkt 8, Rys.15, Rys.16). Jako materiał budulcowy zastosowano w przewadze wapień (np. Stacje V, IX), a ponadto, granit i piaskowiec (np. Stacja VIII). Wapień to materiał pochodzenia lokalnego, o jasnoszarej, kremowej lub beżowej barwie, sparytowej, bądź organodetrytycznej strukturze i bezładnej, w przewadze zbitej, miejscami porowatej teksturze. Rys. 15. Stacja V Drogi Krzyżowej w Grocie Lourdzkiej, zbudowana z wapienia (Punkt 8) Fig. 15. The V Station of The Way of the Cross In Lourdes Cave (point 8) Rys. 16. Stacja X Drogi Krzyżowej w Grocie Lourdzkiej, zbudowana z wapienia (Punkt 8) Fig. 16. The X Station of The Way of the Cross In Lourdes Cave (point 8) Kolejnym obiektem geoturystycznym, znajdującym się na obszarze Wzgórza Chełma jest amfiteatr (Rys. 3- Punkt 9, Rys.17). Amfiteatr zbudowany został przez Niemców, w latach Znajduje się poniżej Sanktuarium Św. Anny Samotrzeciej i może pomieścić osób. Wykonany został w wapieniu triasowym. Otoczony jest przez park, w którym znajdują się również odsłonięcia tych wapieni. Na ścianach Amfiteatru odsłaniają się utwory warstw górażdżańskich, dziewkowickich i karchowickich (trias- wapień muszlowy) [4, 5, 6] (Rys. 3- Punkt 9, Rys.17). Warstwy zalegają poziomo. Wapienie warstw górażdżańskich, występujące w dolnej części profilu, to wapienie grubo- i średnioławicowe (Rys.18,19). Są to skały barwy beżowej do żółtawo-brązowej, o strukturze organodetrytycznej bądź sparytowej, w zależności od ogniwa i teksturze bezładnej, zbitej, miejscami porowatej (Rys.20,21). W składzie mineralnym wapieni dominuje kalcyt, a żółtawe i brunatnawe zabarwienie, związane jest z domieszkami związków żelaza. W środkowej części profilu znajdują się cienkoławicowe wapienie formacji dziewkowickiej, a powyżej, gruboławicowe wapienie karchowickie. Wapienie dziewkowickie to skały barwy jasnobeżowej do szarej. Wykazują 9

10 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 strukturę organodetrytyczną lub biomorficzną i teksturę bezładną, zbitą, miejscami porowatą. W składzie mineralnym dominuje kalcyt. Wapienie formacji karchowickiej wykazują barwy od szarej, poprzez beżową do żółtawo-brunatnawej, strukturę od sparytowej, poprzez organodetrytyczną do biomorficznej i teksturę bezładną, w pewnych partiach zbitą w innych porowatą. W wapieniach można znaleźć, w zmiennej ilości, trochity lub nawet fragmenty łodyg liliowców, odciski muszli, między innymi ramienionogów oraz inne skamieniałości, typowe dla tych osadów. W składzie mineralnym wapieni dominuje kalcyt, a żółtawe i brunatnawe zabarwienie, związane jest z domieszkami związków żelaza. Rys. 17. Amfiteatr na Wzgórzu Chełma (Punkt 9) Fig. 17. Amphitheatre on the Chełm Hummock (point 9) Rys. 18. Odsłonięcie wapieni górażdżańskich (Ogniwo Mikrytu z Kamiennej) (Punkt 9) Fig. 18. Outcrop of the Górażdże Beds (Micrite from Kamienna (point 9) Rys. 19. Próbka skały z odsłonięcia wapieni Mikrytu z Kamiennej (Punkt 9) Fig. 19. Rock sample from the outcrop of Micrite from Kamienna limestone (point 9) 10

11 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 Rys. 20. Odsłonięcie wapieni górażdżańskich (Ogniwo Ziarnitu z Choruli) (Punkt 9) Fig. 20. Outcrop of the Górażdże Beds (Grain rock from Chorula) (point 9) Rys. 21. Próbka skały z odsłonięcia wapieni Ziarnitu z Choruli (Punkt 9) Fig. 21. Rock sample from the outcrop of Grain rock from Chorula limestone (point 9) W otaczającym amfiteatr parku można podziwiać odsłonięcie wapieni warstw dziewkowickich i karchowickich, o budowie petrograficznej analogicznej do wapieni z amfiteatru (Rys. 3- Punkt 10, Rys.22). Muszlowiec z Chełma Enkrynit z Góry Św. Anny Rys. 22. Odsłonięcie wapieni formacji dziewkowickiej i karchowickiej w parku otaczającym amfiteatr (Punkt 10) Fig. 22. Outcrop of Dziewkowice and Karchowice limestone in the park which surrounds amphitheatre (point 10) 11

12 GÓRNICTWO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 2010 Rys. 23. Próbka skały z odsłonięcia wapieni formacji dziewkowickiejogniwo Enkrynitu z Góry Św. Anny (Punkt 10) Rys.23. Rock sample from the outcrop of Dziewkowice Beds- Encrinites from St. Anne s Mountain (point 10) Rys. 24. Próbka skały z odsłonięcia wapieni formacji dziewkowickiej- Ogniwo Muszlowca z Chełma (Punkt 10) Fig. 24. Rock sample from the outcrop of Dziewkowice Beds- Shell rock from Chełm (point 10) Rys. 25. Próbka skały z odsłonięcia wapieni formacji karchowickiej (Punkt 10) Fig. 25. Rock sample from the outcrop of Karchowice Beds- Shell rock from Chełm (point 10) Na podłożu glebowym, zbudowanym między innymi z wapieni, można spotkać charakterystyczną roślinność, również gatunki chronione, takie jak: dziewięćsił bezłodygowy (Cartina acaulis), rozchodnik ostry (Sedum acre) i rozchodnik wielki (Sedum maximum) oraz paproć zanokcica murowa (Asplenium ruta-muraria). Koronę amfiteatru stanowi natomiast drzewostan bukowy. Spotyka się tu również rośliny chronione takie jak: buławnik mieczolistny (Cephalanthera Iongifolia), bluszcz pospolity (Hedera helix) i kopytnik pospolity (Asarum europaeum) [8]. W parku, otaczającym amfiteatr można zaobserwować drzewa iglaste oraz liściaste, wysoko- i niskopienne oraz różnego typu krzewy. Dominujące tu gatunki drzew to: brzoza brodawkowata (Betula verrucosa), buk zwyczajny (Fagus silvatica) i klon jawor (Acer pseudoplatanus) [8]. 4. Podsumowanie Rejon Garbu Chełma jest obszarem, który może być wykorzystany w celach geoturystycznych, ze względu na zróżnicowanie obiektów znajdujących się w tym rejonie i ich znaczące walory geologiczne, historyczne, krajoznawcze, kulturowe i przyrodnicze. W niniejszym artykule wyeksponowano główne walory geologiczne wapieni triasowych obiektów przyrody nieożywionej. W różnych miejscach można zaobserwować interesujące ułożenie wapieni, należących do różnych ogniw trzech formacji triasu środkowego- górażdżańskiej, dziewkowickiej 12

13 i karchowiciej. Odsłonięcia wapieni można podziwiać na zboczu Wzgórza Chełma, w amfiteatrze oraz w otaczającym amfiteatr parku. Sanktuarium Św. Anny Samotrzeciej można zaliczyć również do obiektów geoturystycznych, ze względu na wykorzystanie do budowy, m.in. Bazyliki oraz Groty Lourdzkiej, różnego typu skał, w tym również wapieni triasowych. Oprócz obiektów geoturystycznych, podczas wycieczki zwraca się również uwagę na interesującą roślinność tego obszaru, w szczególności na bogactwo gatunków chronionych, dla których typowym siedliskiem są gleby utworzone na podłożu wapiennym i bazaltowym. LITERATURA 1. Bodzioch A.: Materiały XXXII Sympozjum Speleologicznego. Kamień Śląski, r. 2. Chodyniecka L.: Bazalt z Góry Św. Anny. Prace Mineralogiczne PAN nr 8, Wydawnictwa Geologiczne, Kokowska-Pawłowska M., Marcisz M., Stanienda K.: Geotouristic qualities of Chełm Hummock Basalts- Kwartalnik Górnictwo i Geologia, tom 3, zeszyt 1, s.17-28, Niedźwiedzki R.: Wiek powierzchni zrównań na Grzbiecie Chełma (Śląsk Opolski). Czasopismo Geograficzne LXIV, z.34, Niedźwiedzki R.: Nowe dane o budowie geologicznej Góry Św. Anny (Śląsk Opolski). Annales Societatis Geologorum Poloniae, vol. 63, Niedźwiedzki R.: Litostratygrafia formacji górażdżańskiej i formacji dziewkowickiej na Śląsku Opolskim. Prace Geologiczno-Mineralogiczne U. Wr. LXXI, Wrocław Rzepecki P., Czachórski R., Stojak W.: Inwentaryzacja i weryfikacja rezerwatów przyrody nieożywionej województwa opolskiego. Biuro Studiów Lasów Państwowych w Łodzi, Wielgosik B., Pigulska E.: Park Krajobrazowy Góra Św. Anny przewodnik przyrodniczo-turystyczny. Zarząd Opolskich Parków Krajobrazowych w Ładzy, Maps, Google Earth 13