TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE. Tom 1/2016

Transkrypt

1 TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Tom 1/2016

2 WYDAWCA: Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Architektury Krajobrazu ul. Ćwiklińskiej 1A, Rzeszów serwis internetowy czasopisma: kontakt: REDAKTOR NACZELNY: dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka, prof. UR REDAKCJA: dr inż. arch. kraj. Agata Gajdek, dr Piotr Kołodziejczyk, dr inż. arch. Anna Sołtysik, dr inż. arch. kraj. Marta Pisarek, mgr inż. arch. kraj. Agnieszka Wójcik RADA NAUKOWA: prof. dr hab. inż. arch. Aleksander Böhm, prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, dr hab. inż. arch. Mykoła Bewz, dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka RECENZENCI TOMU: prof. dr hab. arch. Aleksander Böhm, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, prof. UR, dr hab. inż. Beata Gawryszewska, dr hab. art. rzeźb. Jerzy Grygorczuk, prof. dr hab. Krzysztof Młynarczyk, dr hab. inż arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak, dr hab. Krystyna Pudelska, prof. nadzw., dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW, prof. dr hab. inż. arch. Adam Szymski, prof. dr hab. Czesława Trąba, dr hab. Ewa Trzaskowska, KUL, dr hab. Piotr Urbański, prof. nadzw., prof. dr hab. inż. Kazimierz Wiech, dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, prof. PK KOREKTA: Ryszard Żelazny TŁUMACZENIA STRESZCZEŃ: autorzy tekstów SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI: Anna Sołtysik, na okładce wykorzystano rysunek Piotra Patoczki Czasopismo TOPIARIUS. Studia Krajobrazowe to recenzowane czasopismo naukowe, którego podstawową wersją jest wersja papierowa. Wszelkie prawa zastrzeżone. Czasopismo, ani żaden jego fragment, nie może być drukowane ani reprodukowane bez pisemnej zgody wydawcy. All rights reserved. No part of this publication may be printed or reproduced without permission in writing from the publisher. ISSN ISBN WYDAWCA WYKONAWCZY: Wydawnictwo AMELIA Aneta Siewiorek ul. dr J. Tkaczowa 186, Boguchwała tel , tel. komórkowy wydawnictwoamelia@go2.pl

3 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Biologiczno-Rolniczy Zakład Architektury Krajobrazu TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Wydanie monograficzne Tom 1 KRAJOBRAZ POLSKI. CUDZE CHWALICIE Ochrona i kształtowanie rodzimego krajobrazu Rzeszów 2016

4 SPIS TREŚCI Piotr Patoczka Od redakcji 7 KRAJOBRAZ ASPEKTY TEORETYCZNE Beata J. Gawryszewska Ginący krajobraz miejski. Przemiany struktury i funkcji zieleni miejskiej w XX i XXI wieku 11 Anna Górka Edukacja krajobrazowa dla ruralistyki 25 Jerzy Potyrała, Tomasz Malczyk, Izabela Iwancewicz Walidacja metody oznaczenia roli średniowiecznych fortyfikacji w aspekcie ochrony i kształtowania krajobrazu 34 Krzysztof M. Rostański Modelowanie heurystyczne naturalistycznych założeń zieleni 54 Magdalena Wilkosz-Mamcarczyk Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego 64 KRAJOBRAZ KULTUROWY I JEGO TOŻSAMOŚĆ Krzysztof Gawroński, Michał Uruszczak Współczesne aspekty ochrony krajobrazu Górnego Śląska 75 Katarzyna Kałużny, Ewa Hanus-Fajerska Ogrody gospodarstw agroturystycznych szansą na zachowanie tradycyjnych ogrodów wiejskich 87 Daniel Mikulski, Elżbieta Raszeja, Gabriela Klause Ze studiów nad tożsamością miejsca. Problem kontynuacji formy dworu w krajobrazie wielkopolskiej wsi na obszarze ziemi średzkiej 97 Paweł Nowak Krajobraz kulturowy aktywna ochrona przez wartościowanie 115

5 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Tom 1/2016 Karolina Porada Kopce w krajobrazie Krakowa i okolic 121 Elżbieta Raszeja, Agnieszka Skóra Relacje między ekspozycją a tłem krajobrazowym w muzeach na wolnym powietrzu na przykładzie Wielkopolskiego Parku Etnograficznego 131 Magdalena Rzeszotarska-Pałka Tożsamość krajobrazu wsi Pomorza Zachodniego 149 PROBLEMATYKA PLANOWANIA KRAJOBRAZU Agata Ćwik, Bernadetta Ortyl Rozproszona zabudowa w górach utracone krajobrazy? 165 Maria Dankowska, Marek Koter, Małgorzata Saciuk, Aneta Tomczak Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi 176 Wiesława Gadomska Krajobrazowe konsekwencje rozwoju turystycznej bazy noclegowej w obszarze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich 193 Michał Uruszczak Prognozy programu odnowy wsi jako część polityki regionalnej 205 Barbara Wycichowska Progresywna rewitalizacja krajobrazu miasta Łodzi 216 WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU Bożena Łukasik Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich 235 Maciej Żołnierczuk, Beata Fornal-Pieniak, Ewa Rykała Polski krajobraz niskiej zieleni przydrożnej 248 Ewa Anna Rykała, Maciej Żołnierczuk Przekształcenia tkanki roślinnej w krajobrazie miasta na przykładach placów rynkowych Mazowsza 258 5

6 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 ASPEKTY PROJEKTOWANIA KRAJOBRAZU Magdalena Jaroniec, Michał Krzyżaniak, Dariusz Świerk, Piotr Urbański, Miłosz Walerzak Problemy rewaloryzacji historycznych założeń ogrodowych, na przykładzie koncepcji zagospodarowania zabytkowego parku w Gorzyniu 273 Grażyna Łaska, Katarzyna Urban Projekt koncepcyjny urządzenia parku botanicznego w śródmieściu Białegostoku 289 Anna Podolska, Ewa Trawińska Mała architektura z regionalnym akcentem we współczesnych rozwiązaniach zagospodarowania terenu na przykładzie wsi Glinka w woj. śląskim 304 Miłosz Zieliński Odrębność i tożsamość przestrzeni publicznej jako wartość dla lokalnej społeczności 317 6

7 PROBLEMATYKA PLANOWANIA KRAJOBRAZU

8 CZYTELNOŚĆ DAWNYCH UKŁADÓW RURALISTYCZNYCH W PLANIE WSPÓŁCZESNEGO MIASTA ŁODZI READABILITY OF FORMER RURAL SETTLEMENTS IN THE PLAN OF THE CONTEMPORARY CITY ON THE EXAMPLE OF LODZ Maria Dankowska 1, Marek Koter 2, Małgorzata Saciuk 3, Aneta Tomczak 4 Politechnika Łódzka, Uniwersytet Łódzki. Polit. Wrocławska, Polit. Łódzka maria.dankowska@p.lodz.pl W trakcie opracowywania gminnych dokumentów planistycznych miasta Łodzi zauważono potrzebę objęcia ochroną zachowanych i czytelnych układów ruralistycznych, znajdujących się obecnie na jego terenie. Badania naukowe oparto na kwerendzie i analizie archiwalnych materiałów kartograficznych, analizie porównawczej map archiwalnych oraz współczesnych, wraz z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi cyfrowych, a także na wizjach terenowych. Wyniki badań naukowych ukazały bogaty obraz reliktów osadnictwa wiejskiego w granicach Wielkiej Łodzi, ale i wielkie zaniedbania konserwatorsko-planistyczne w zakresie ochrony tych elementów. W obecnie opracowywanym dokumencie planistycznym uzupełniono ochronę konserwatorską i krajobrazową dziedzictwa ruralistycznego. W opinii autorów może to być przykład dobrej praktyki i zaczątek nowej polityki gminy dotyczącej krajobrazu przedpola miasta. Słowa kluczowe: ruralistyka, krajobraz kulturowy, planowanie przestrzenne During the development of municipal planning documents of Lodz, the need for protecting the preserved and clear rural systems has been noted, which are now on the city territory. In the first place, research was carried out on the basis of the query and analysis of archival cartographic materials, comparative analysis of archival and contemporary maps, including the use of modern digital tools and field visits. The results of the research have shown a rich picture of the relics of rural settlements within the borders of the Big Lodz, but also huge conservation-planning overlooking concerning the protection of these elements Miejska Pracownia Urbanistyczna w Łodzi, Politechnika Łódzka, Instytut Architektury i Urbanistyki Uniwersytet Łódzki Miejska Pracownia Urbanistyczna w Łodzi, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury Miejska Pracownia Urbanistyczna w Łodzi, Politechnika Łódzka, Instytut Architektury i Urbanistyki

9 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi The currently being developed planning study has been complemented with the conservation and landscape protection of rural heritage. In the authors' opinion, this may be an example of good practice and the beginning of a new municipal policy including the foreground landscape of the city. Keywords: rural heritage, cultural landscape, spatial planning Wstęp W trakcie opracowywania gminnych dokumentów planistycznych, w szczególności aktualnie sporządzanego Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi, zauważono potrzebę objęcia ochroną zachowanych i czytelnych układów ruralistycznych, które w wyniku powiększania granic administracyjnych miasta znalazły się na jego terenie. Na skutek zachodzących przekształceń przestrzennych na obrzeżach Łodzi, szczególnie w obliczu żywiołowej urbanizacji, dotychczasowe badania odnoszące się do układów ruralistycznych zlokalizowanych na terenie naszego miasta straciły swoją aktualność. Obecne dokumenty strategiczne Łodzi, a także prowadzone badania koncentrują się przede wszystkim na centrum miasta. Odpowiada to idei powrotu co centrum miasta, wyrażonej w karcie podjętej na koniec V Kongresu Urbanistyki Polskiej w Łodzi w 2015 r. Układy ruralistyczne, których relikty zachowały się do czasów obecnych, zlokalizowane są poza centrum i nie wydają się tak atrakcyjne badawczo, jak obszar śródmiejski, stąd pomijane są obecnie zarówno w dokumentach strategicznych, jak również w podejmowanych pracach badawczych. Są one jednak integralnym składnikiem krajobrazu miasta i nośnikiem jego tradycji oraz historii, zapisanej w układach rozplanowania, w tradycyjnym sposobie sytuowania zabudowy, w jej gabarytach, formie, detalu. Celem badań było sprawdzenie, jak wiele z dawnych wsi i ich zabudowy zachowało się w sposób czytelny w strukturze współczesnego miasta oraz wypracowanie sposobu ochrony prawnej tych zespołów. Metodologia badań W Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi wykonano badania czytelności i stopnia zachowania dawnych układów ruralistycznych. Jest to pod wieloma względami opracowanie pionierskie, które oparto na wcześniejszych badaniach i publikacjach profesora Marka Kotera, lub pod jego nadzorem. Metodologia badań oparta była na kwerendzie i analizie archiwalnych materiałów kartograficznych, analizie porównawczej map archiwalnych oraz współczesnych, a także wizjach w terenie oraz przeglądzie literatury. W ramach kwerendy zbiorów kartograficznych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie oraz w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Łodzi przeanalizowano ogromną liczbę archiwalnych planów wsi lub ich fragmentów z okresu od końca XVIII aż do początku XX wieku. Wiele tych planów nie było dotychczas znanych badaczom dziejów Łodzi. Ten ogromny zbiór jednostkowych planów, pokrywających nie bez dziur izolowane fragmenty obecnego obszaru Łodzi, został następnie skonfrontowany z mapami topograficznymi z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku. (mapa Gilly ego, mapa topograficzna Królestwa Polskiego tzw. mapa kwatermistrzowska i in.) Stworzyło to możliwość prześledzenia wzajemnych relacji przestrzennych pomiędzy poszczególnymi wsiami, a także ujawnienia, choć w mniejszej skali, form morfologicznych wsi, dla których brak jest wielkoskalowych planów archiwalnych. 177

10 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Archiwalne dokumenty kartograficzne zostały następnie zestawione z cyfrowymi warstwami mapy numerycznej miasta. Wykonano analizę porównawczą historycznych oraz obecnych przebiegów granic, dróg, zabudowy oraz elementów środowiska geograficznego. Wynikiem prac badawczych było przedstawienie, w uwarunkowaniach Studium, zachowanych form osadniczych w układzie chronologicznym wraz z odniesieniem do wzorców historycznych, co pozwoliło na poznanie wzajemnych relacji pomiędzy nowymi i starymi układami, uwypuklając jednocześnie ich odmienności oraz cechy indywidualne. Przeanalizowano uwarunkowania geograficzne, społeczno-gospodarcze i polityczne kształtujące rozwój osadnictwa wiejskiego w poszczególnych okresach, a także ówczesne zasady prawno-ustrojowe oraz obowiązujące zasady rozplanowania wsi. Przedmiotem zainteresowania były przede wszystkim: zachowane elementy dawnej wiejskiej sieci osadniczej, m.in.: układy dróg, położenie i kształty siedlisk, relikty układów agrarnych (rozłogów rolnych niw), prawno-własnościowe granice wsi, usytuowanie i forma obiektów towarzyszących (dwory, młyny, kościoły, huty szkła), tradycyjna zabudowa, elementy środowiska geograficznego na pierwotnym siedlisku (np. cieki wodne, stawy, lasy). Wyniki badań naukowych ukazały nie tylko bogaty obraz reliktów osadnictwa wiejskiego w granicach Wielkiej Łodzi, ale i wielkie zaniedbania konserwatorsko-planistyczne w zakresie ochrony tych elementów. W obecnie opracowywanym Studium uzupełniono ochronę konserwatorską i krajobrazową dziedzictwa ruralistycznego. W opinii autorów może to być przykład dobrej praktyki i zaczątek nowej polityki gminy dotyczącej krajobrazu peryferiów miasta. Dawne wsie w granicach współczesnego miasta Zgodnie z ustawową definicją, historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny jest przestrzennym założeniem miejskim lub wiejskim zawierającym zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg (Ustawa o ochronie zabytków 2003: art.3 pkt 12). Wsie, osady i folwarki, otaczające dawniej Łódź, były sukcesywnie inkorporowane przez rozwijające się miasto, w wyniku kilkukrotnego powiększania jego granic administracyjnych, jakie miały miejsce w XX wieku. Niektóre z nich, niestety coraz mniej liczne, są nadal czytelne w planie i krajobrazie współczesnego miasta. Są to pojedyncze: folwarki, osady młyńskie i dworskie oraz relikty dawnego osadnictwa ruralistycznego. Ich geneza obejmuje okres od średniowiecza do pierwszej połowy XIX wieku, tj. okresu powstania i rozwoju Łodzi przemysłowej. Przeanalizowanie układów ruralistycznych w porządku chronologicznym oraz przedstawienie ich zróżnicowanych form morfogenetycznych służy waloryzacji reliktów wsi znajdujących się na obszarze miasta. Ze względu na zróżnicowaną genezę przyjęto następujący podział osadnictwa łódzkiego, uwzględniający zarówno okres powstania, rodowód, jak i charakter poszczególnych układów ruralistycznych: układy ruralistyczne stanowiące relikty osadnictwa średniowiecznego, układy ruralistyczne stanowiące relikty kolonii olęderskich, pruskich oraz innych osad z końca XVIII i początku XIX wieku, układy ruralistyczne stanowiące relikty osiedli wiejskich i podmiejskich powstałych w XIX wieku (po 1815 roku), starych wsi przebudowanych w związku z tworzeniem 178

11 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi zrębów Łodzi wczesnoprzemysłowej oraz starych wsi przekształconych w wyniku regulacji pouwłaszczeniowych (po 1864 roku). Charakteryzują się one różnym stopniem czytelności, wynikającej z wtórnych przekształceń przestrzennych i architektonicznych. Dotyczy to zarówno pierwotnych granic układów, elementów ich rozplanowania i zagospodarowania (np. place i rynki), a przede wszystkim zabudowy. Niektóre układy ruralistyczne uległy zatarciu i utracie czytelności w ciągu ostatnich kilkunastu lat, co potwierdziły przeprowadzone aktualnie badania i analiza porównawcza z analogicznymi, pionierskimi w tym zakresie badaniami prowadzonymi w latach 60. i 70. XX wieku oraz na początku XXI wieku przez profesora Marka Kotera. Zmiany te są m.in. wynikiem dynamicznego rozwoju przestrzennego strefy centralnej miasta, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych XIX wieku i obejmował: wytyczanie nowych ulic, zabudowywanie terenów historycznie wyznaczonych jako przestrzenie otwarte, wtórne parcelacje działek budowlanych, a także wymianę pierwotnej zabudowy (Liszewski 1997: 25). Dodatkowo historyczne układy ruralistyczne podlegają silnej presji urbanizacyjnej, nasilonej szczególnie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat (zapoczątkowanej transformacjami gospodarczymi po 1989 roku). Układy ruralistyczne zlokalizowane na terenie Łodzi nie stanowią zabytków tak spektakularnych jak architektura śródmiejska. Są to często krajobrazy i architektura zwyczajna, codzienna, stanowiąca dla nas ważne świadectwo historii i wyraz kultury materialnej dawnych pokoleń. Ta Architektura tła, prosta, czasem uboga i bezpretensjonalna jest niezwykle ważnym, by nie rzec podstawowym budulcem naszego rodzimego krajobrazu. Dopiero w jej otoczeniu odczytujemy rangę monumentalnych budowli i uznanych zabytków. (Katalog budownictwa 2015: Wstęp). Siedliska wsi wraz z rozłogami otaczających je pól stanowią integralne składniki dziedzictwa i krajobrazu ruralistycznego. Układy te są bardzo podatne na przekształcenia i trudne do utrzymania w ich pierwotnej formie. Podlegają licznym nawarstwieniom i zmianom (często z powodów praktycznych czy technicznych), co jest naturalnym procesem ich rozwoju. Stąd rozpoznanie najstarszych i najcenniejszych reliktów osadnictwa ruralistycznego, które zachowały się i są nadal czytelne w planie współczesnego miasta, jest podstawą oraz punktem wyjścia do określenia celu i zakresu, także zasad ich ochrony. Za podstawę metodologiczną waloryzacji układów ruralistycznych oraz określenia celu i zasad ich ochrony przyjęto zdefiniowanie charakterystyki poszczególnych osad i układów ruralistycznych w układzie chronologicznym. Charakterystykę tę odniesiono do układów znajdujących się we współczesnych granicach administracyjnych Łodzi, zatem objęła ona wsie średniowieczne, osadnictwo olęderskie, osady pruskie, osiedla wiejskie powstałe w XIX wieku oraz wsie pouwłaszczeniowe (po 1864 r.). Wsie średniowieczne charakteryzowały się zwartymi układami siedlisk o typie placowym lub ulicowym. Większe wsie przybierały formę osady targowej, gdzie przy placu często lokalizowany był kościół, który podnosił rangę osady. Do siedliska przylegał trójpolowy układ agrarny. Najstarsze były formy owalnicowe, przedlokacyjne, powstawały jako układy blokowe (bez zasady lokowania wsi i rozmierzania układu pól). Związane były z gospodarką przerzutową osadników, którzy przenosili się co jakiś czas w nowe miejsce, gdzie wypalali fragment lasu, a w jego miejscu uprawiali ziemię tak długo, dopóki była na tyle urodzajna, aby przynosić spodziewane plony. Takim układem w Łodzi są być może Mileszki, ale ich układ agrarny jest późniejszy, lokacyjny. Z czasem wsie takie mogły podlegać niemieckiej regulacji. Zyskiwały wówczas układ zwarty, o kształcie ulicówki jednostronnie lub obustronnie zabudowanej (we wsiach większych). Z reguły lokalizowane były nad rzekami lub strumieniami. Na krańcu wsi mógł znajdować się dwór, a w jego sąsiedztwie lub po przeciwnej stronie wsi również młyn. W związku z trójpolowym systemem uprawy ziemi, wyznaczano trzy główne niwy układu agrarnego (niwy morfolo- 179

12 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 giczne). Gospodarze otrzymywali po jednym paśmie ziemi w każdej niwie. Na jednym polu uprawiane było zboże jare (czyli wiosenne), na drugim zboże ozime, a trzecie pole było ugorujące, wykorzystywane np., jako pastwisko. W następnym roku miała miejsce rotacja i kolejne pole ugorowało. Z czasem wsie rozbudowywano o kolejne elementy, dodawane do już istniejących pól (coś nowego, często nieregularnego), które otrzymywały odpowiadające im nazwy: Nowiny, Przymiarki, Przypusty. W tych trzech niwach, ale również w przymiarkach, wydzielone były pola chłopskie (po jednym łanie), ale również pole wójtowskie albo dworskie (po dwa łany) oraz dodatkowo pole księże (jednołanowe). Pierwotne wsie placowe mogły być dwojakiego rodzaju: wsie specjalizujące się w hodowli zwierząt otwarte w stronę łąki oraz rzeki, w których plac stanowił miejsce spędu bydła na noc, lub wsie większe, o bardziej znaczącej randze, stanowiące osady targowe. Takich wsi na terenie obecnej Łodzi najprawdopodobniej nie było, choć istnieje pewne prawdopodobieństwo, że formę taką miała Stara Wieś Łodzia, tj. miejsce, gdzie powstało później miasto Łódź. Cytując za Koterem (Koter 2012: LXI) w okresie pełnego średniowiecza na obszarze współczesnej Łodzi znajdowały się w sumie 33 wsie oraz jedno miasteczko [ ] pomiędzy poszczególnymi wsiami występowały duże, niezagospodarowane przestrzenie, porośnięte na ogół lasami i krzewami, a także liczne tereny podmokłe. W XVIII wieku następuje kolonizacja właśnie tych ostatnich. Ryc. 1. Dom z osady olęderskiej Holendry Stokowskie, najprawdopodobniej jedyny zachowany przykład na terenie Łodzi (fot. P. Filipowicz) Kolejnym chronologicznie typem wsi były wsie olęderskie (Ryc. 1 i 2). Jak wskazuje nazwa, było to osadnictwo wywodzące się od kolonistów holenderskich osiedlających się początkowo na terenach Żuław i dolnej Wisły, a od XVII wieku stopniowo rozprzestrzeniających się na dalsze części kraju. Osadnictwo typu olęderskiego obejmowało: tereny 180

13 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi podmokłe, (co wynikało z umiejętności odpowiedniej melioracji i osuszania terenów), a także lasy, pustkowia oraz inne tereny trudne do urbanizacji. W przypadku rejonu łódzkiego osadnikami w większości nie byli już Holendrzy a Niemcy, często także Polacy zakładający swoje osady na wzór holenderski. We wsiach tego typu wprowadzono już system płodozmianu, a osadnicy płacili czynsz zamiast uprawiania pańszczyzny. Każdy gospodarz otrzymywał swoje pole, które biegło z reguły prostopadle do cieku wodnego. Droga siedliska wiejskiego przebiegała na krawędzi doliny rzeki, stąd miała często układ meandrujący. Obok wsi często lokalizowano huty, które w Łodzi pojawiały się bardzo często: Huta Chojeńska, Huta Radogoska, Huta Żabieniec, Huta Kałowska. W tym samym czasie, obok osad olęderskich powstawały budy, tj. niewielkie osady śródleśne, np.: smolarzy, popielarzy, dziegciarzy, potaźników. Kolejnym etapem osadniczym były osady pruskie, które powstawały po II rozbiorze Polski, na dawnych królewszczyznach oraz na zsekularyzowanych dobrach duchownych. Na terenie Łodzi były to dobra łódzkie (biskupów kujawskich oraz włocławskich) oraz dobra pabianickie (kapituły krakowskiej). Osady te zakładane były dla osadników pruskich przez wyspecjalizowane służby geodezyjne, stąd ich bardzo regularne, zgeometryzowane kształty. Zwykle były to proste rzędówki, lub układy bardziej złożone, jak np. radialny układ wsi Nowosolna. W odróżnieniu od wcześniejszych wsi luźno-skupionych, tworzyły one układy bardziej zwarte. Gospodarka rolna opierała się o system płodozmianu i oczynszowania. Początek XIX wieku to czas przebudowy niektórych łódzkich wsi, w związku z założeniem osad przemysłowych. Na przykład wieś Wólka zajęta została na budowę Osady Łódki, a przenoszoną ludność ulokowano w nowo założonych wsiach Widzew i Zarzew. Jednak nadal relikty większości dawnych kolonii olęderskich, pruskich i innych towarzyszących im osad, zachowały się w strukturze przestrzennej miasta do dnia dzisiejszego, szczególnie za sprawą układu sieci drogowej (Ryc. 2). W czasach obecnych, na skutek różnorodnych procesów: przestrzennych, gospodarczych, kulturowych zmienia się tradycyjne funkcjonowanie i pojmowanie wsi. Zamieniają się one często w osiedla wiejskie pełniące rolę jednostek mieszkaniowych, gdzie produkcja rolna zanikła w znacznym stopniu lub całkowicie. Proces ten dotyka przede wszystkim wsi włączonych w granice miast. Pojawia się również presja, aby zabudowywać tereny, które tradycyjnie nigdy zabudowane nie były. Prezentowane w niniejszym artykule rozważania przedstawiają próbę zatrzymania tego procesu i ochronę układów ruralistycznych z wykorzystaniem narzędzi planistycznych. 181

14 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Ryc 2. Czytelne ślady historycznego osadnictwa ruralistycznego w planie współczesnego miasta. Rysunek części analitycznej Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi. Rysunek wykonany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi 182

15 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi Definiowanie przedmiotu i zakresu ochrony układów ruralistycznych Badania w zakresie stopnia zachowania dziedzictwa ruralistycznego były już podejmowane wcześniej (m.in. Koter 1980; Koter 2002; Koter 2012; Kulesza 2001). Jednak dziedzictwo ruralistyczne, mimo podejmowanych kroków, mających na celu jego rozpoznanie, nie doczekało się dotychczas ochrony. Podjęte próby przełożenia rezultatów badań na ustalenia dokumentów planistycznych, nie stanowiły prawa obligatoryjnie obowiązującego, ani też nie miały charakteru trwałego. Dawne wsie oraz małe miasteczka były do niedawna obszarami szczególnego zaniedbania, prowadzącego często do stanu kryzysowego. Przyczyny tego zjawiska są różne, a wśród nich pojawiają się zarówno planistyczne (plany rozbudowywania zwartych i małoskalowych struktur), braki w przepisach prawnych (np. brak powiązania ustaleń Studium z wydawanymi decyzjami o warunkach zabudowy), unifikacja, tj. zagubienie regionalnego charakteru zabudowy i indywidualizmu przestrzeni, kompleks mieszkańca małego miasta lub wsi (Gzell 1991: 62). Wymienione procesy toczą się nieustannie od kilkudziesięciu lat, prowadząc (również w przypadku Łodzi) do przekształceń i niemal całkowitej utraty krajobrazów wiejskich: siedlisk wsi, otaczających je pól, układów drożnych, dawnej zabudowy. Stąd problematyka ochrony układów ruralistycznych pozostaje nadal aktualna, szczególnie wobec presji inwestycyjnej do zabudowywania terenów funkcjonujących dotychczas jako tereny rolnicze, przyrodnicze lub nieużytki. Na podstawie przeprowadzonych analiz wytypowano następujące elementy osadnicze, które definiują dawne układy ruralistyczne, a zatem należy rozważyć ich ochronę: układy sieci drogowej, w który wpisują się siedliska wsi, folwarku, położenie i kształty siedlisk, prawno-własnościowe granice wsi, relikty układów agrarnych lub rozłogów rolnych (podziały niw), położenie obiektów towarzyszących w pierwotnej lokalizacji: młyny (pozostałości młynów w postaci spiętrzeń, grobli, stawów młyńskich), dwory (np. Kały), folwarki, obiekty sakralne, zachowane obiekty architektoniczne (np. dworek Górskich w Chojnach), w osadach olęderskich huty szkła (np. Żabieniec/Pabianka) 5, w osadach z późniejszego okresu (XIX w.): cegielnie (np. najstarsza łódzka cegielnia w miejscu lokalizacji Teatru Wielkiego), żwirownie piaskownie, elementy środowiska geograficznego na pierwotnym siedlisku (np. stawy, doliny rzek, pagórki). Jednym z przyjętych kryteriów oceny była unikatowość pod względem sposobu rozplanowania (np. promienisty układ ulic wsi Nowosolna, wyznaczony w oparciu o figurę ośmioramiennej gwiazdy) lub pod względem stopnia zachowania pierwotnego rozplanowania (układ owalnicowy siedliska oraz najprawdopodobniej trójpolowy układ niw wsi Mileszki, a także układ ulicowy wsi Stare Złotno, nieprzebudowanej w okresie pouwałaszczeniowym). Oprócz wymienionych najbardziej unikatowych układów ruralistycznych Mileszek i Nowosolnej, wskazać trzeba również inne relikty osadnicze z poszczególnych faz rozwojowych: okres wczesnośredniowieczny nie odznacza się czytelnymi reliktami osadnictwa ruralistycznego. Ślady osadnicze z tego okresu zostały znalezione podczas badań archeolo- 5 W rejonie sąsiadujących ze sobą osad Pabianka i Żabieniec znajdowały się dwa stawy. Przy pierwszym z nich zlokalizowany był młyn, a przy drugim, na Żabieńcu, huta szkła. 183

16 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 gicznych w Chocianowicach, w dolinie rzeki Ner na północ od obecnej wsi, która powstała około 1420 r. okres średniowieczny: Brus siedlisko oraz elementy rozplanowania dawnego folwarku Brus i doliny rzeki Łódki z obniżeniami terenowymi w miejscu lokalizacji stawu młyńskiego, Chojny rozplanowanie oraz zachowane elementy osady dworskiej wraz z układem wodnym, Kały ślady dawnych osad młyńskich Kały i Pabianka oraz rozplanowanie i relikty osady dworskiej, Laskowice (obecnie Łaskowice), Charzew, Chachuła: rozplanowanie i miejsce lokalizacji dawnego siedliska wsi Laskowice wraz z rozplanowaniem układu pól i układu wodnego, a także śladów dawnych osad młyńskich Charzew i Chachuła wraz z układem rzecznym i obniżeniem terenowym w miejscu dawnego stawu Charzewskiego, Łagiewniki rozplanowanie założenia klasztornego i kaplic pątniczych, układ drożny oraz ślady dawnej osady młyńskiej, Mileszki pierwotne rozplanowanie siedliska wsi wraz z trójpolowym układem pól oraz miejscem lokalizacji kościoła i osady dworskiej, a także rozplanowaniem gruntów dworskich i plebańskich, Modrzew, Moskule i Sikawa lokalizacja pierwotnych siedlisk wsi wraz z układem pól, Radogoszcz miejsce lokalizacji pierwotnego siedliska wsi oraz reliktów mogiły/ dworu na kopcu, Ruda pierwotne siedlisko leśne, wraz z późniejszym nawarstwieniem w postaci willi letniskowych rozmieszczonych na terenie lasu; układ drożny oraz wodny, Sokołów pierwotne rozplanowanie siedliska wsi wraz z układem pól oraz miejsce lokalizacji dawnej osady młyńskiej, Stoki - zachowane elementy założenia dworskiego wraz z układem wodnym, Wiskitno ślady dawnej osady młyńskiej Wiskicki Młyn, Złotno ochrona zachowanego pierwotnego rozplanowania siedliska wsi wraz z układem pól. Znaczącym śladem osadnictwa z tego okresu są również kompleksy zieleni (lasy i parki) znajdujące się na pierwotnych siedliskach leśnych. Największe z nich to Las Łagiewnicki, park na Zdrowiu, park im. Poniatowskiego, park 3 Maja oraz fragmenty dawnych dróg (m.in. na terenie pierwotnego układu agrarnego Łodzi). osadnictwo olęderskie: Olędry Radogoskie Żabieniec, w ciągu ulicy Liściastej, wraz z młynem Pabianka, Olędry Stokowskie czyli Antoniew Stokowski ślady pierwotnego układu), osadnictwo pruskie oraz inne z końca XVIII i pocz. XIX wieku: Nowosolna radialne, geometryczne rozplanowanie wsi z zabudową lokalizowaną gniazdowo, wzdłuż głównych ulic, Olechów zachowane główne osie osady pruskiej w liniach ulic: Olechowskiej oraz Zakładowej, Sąsieczno rozplanowanie siedliska wsi rzędowej, wraz z układem pól 6 Wiączyń Górny (rozplanowanie siedliska wsi rzędowej, wraz z układem pól 7 ) 6 7 Sąsieczno powstało być może później tj. około 1820 r. Siedlisko wsi Wiączynia Górnego leży poza granicami administracyjnymi Łodzi (po wschodniej stronie ulicy Wiączyńskiej). 184

17 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi Bardzo ważnym reliktem dawnej sieci osadniczej, w znacznym stopniu zachowanym, są drogi łączące poszczególne siedliska. Wykazują się one szczególnym konserwatyzmem historycznym i często trwają dłużej niż osady, które niegdyś łączyły ze sobą, a które zniknęły, np. w wyniku zniszczeń wojennych w XVII i XVIII wieku. Wiele łódzkich ulic, np. Łagiewnicka, Lutomierska, Drewnowska, Rzgowska, dość wiernie odtwarza przebieg dawnych dróg. Inne, choć wyprostowane, także do nich nawiązują, np. dawny trakt piotrkowski i ulica Piotrkowska mają dwa punkty styczne w miejscu dawnego młyna Grobelnego na Łódce oraz starego mostu na Jasieni w Wólce. Podobne punkty wyznaczyły przebieg ulicy Kilińskiego 8 w miejscu dawnej przeprawy przez Łódkę w Starej Wsi oraz grobli byłego młyna Kulom na rzece Jasień. Innym, ważnym elementem środowiska geograficznego, z którym ściśle wiązało się osadnictwo są doliny rzek. Na terenie Łodzi jest aż 16 dolin rzek i chociaż poziom wód w Łodzi uległ obniżeniu, a ich koryta wyschły na znacznych odcinkach, to nadal mają one znaczenie zarówno kulturowe (nośnik tożsamości i pamięci miejsca), jak również przyrodnicze (korytarz przewietrzający miasto oraz zapewniający ciągłość ekosystemu), a także turystyczne i rekreacyjne (możliwość urządzenia ciągów pieszych i rowerowych, terenów sportu). Ponadto bardzo ważnym i zachowanym elementem rozplanowania w planie śródmieścia współczesnej Łodzi są dawne średniowieczne niwy miejskie z zachowanymi elementami pierwotnego układu agrarnego na terenie Starego Polesia, części Starych Bałut i Starego Miasta oraz północnej części osady Łódka. Wymienione relikty osadnicze, choć trudne do identyfikacji przez mieszkańca miasta, stanowią ważne świadectwo historii rozwoju przestrzennego Łodzi. Ochrona układów ruralistycznych w dotychczasowych dokumentach planistycznych Dotychczasowe dokumenty planistyczne obejmujące obszar całego miasta odnosiły się do czytelnych śladów osadnictwa ruralistycznego w ograniczonym zakresie. W Ogólnym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Łódź Perspektywa z 1972 r., ruralistyka pozostawała poza obszarem zainteresowania, w głównej mierze dlatego, że w zasięgu ówczesnych granic administracyjnych miasta nie znajdowały się szczególnie cenne układy wiejskie. W wyniku powiększających się sukcesywnie granic miasta następuje włączenie do jego terenu kolejnych wsi 9. Stąd w opracowywanym na początku lat 90. XX wieku. planie ogólnym pojawia się propozycja ochrony najcenniejszych układów ruralistycznych. Jednak w planie tym, sporządzonym w 1993 r., jedynie centrum Nowosolnej oraz siedlisko Mileszek 10 zostały objęte najniższą kategorią stref ochrony konserwatorskiej C. Skutkowało to brakiem ochrony rozłogów pól umożliwiając ich zabudowywanie. Natomiast na potrzeby Studium uchwalonego w 2002 r. wykonany został obszerny, kilkutomowy materiał analityczny, gdzie jako jedno z zagadnień związanych z dziedzictwem kulturowym i zabytkami, wzięto pod uwagę również najbardziej wartościowe i najlepiej zachowane wsie: Mileszki, Nowosolną oraz Stare Złotno (Salm, Wesołowski 1998).W podsumowaniu znalazła się propozycja stref ochrony konserwatorskiej, które objęły siedlisko Mileszek i centralną część Nowosolnej, jednocześnie wprowadzając 8 Tak powstał nietypowy układ ulicy Kilińskiego, ukośny w stosunku do ortogonalnego układu śródmieścia. 9 Ostatnia inkorporacja miała miejsce w 1988 r. 10 Dla innych ustalono jedynie strefy ochrony archeologicznej, np. dla dawnych: Chocianowic, Sokołowa, Józefowa. 185

18 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 strefy ochrony krajobrazu (K) dla ich otoczenia. Wyniki analiz tylko w ograniczonym zakresie znalazły swoje odzwierciedlenie w obowiązujących ustaleniach dokumentu. Wprowadzono je do głównej części tekstu jako ustalenia przestrzenne dla poszczególnych jednostek urbanistycznych. W trakcie prac obejmujących przygotowanie obecnie obowiązującego Studium (uchwalonego w 2010 r.) ponownie zaproponowane zostały strefy ochrony konserwatorskiej, które w zakresie podobnym jak w dokumencie z 2002 r., objęły obszar Mileszek i Nowosolnej. Ostatecznie, w wyniku uzyskanych opinii w dokumencie zrezygnowano z określenia graficznego stref ochrony konserwatorskiej, wprowadzając jedynie zapis i wykaz tabelaryczny obszarów wymagających ochrony konserwatorskiej. Jednocześnie na wniosek wojewódzkich służb konserwatorskich, w wykazie tym, oprócz wymienianych wcześniej Mileszek i Nowosolnej, znalazł się także folwark na Brusie oraz Ruda Willowa. Obecnie, w ramach prac nad nowym Studium, ponownie powrócono do zagadnienia ochrony reliktów dawnego osadnictwa wiejskiego zlokalizowanego w granicach administracyjnych Łodzi. Wyniki badań, opisane na początku artykułu, posłużyły do sformułowania propozycji ochrony, która będzie realizowana poprzez strefy ochrony konserwatorskiej oraz ustalenia i rekomendacje do sporządzanych planów miejscowych. Wyznaczono w tym zakresie obszary wymagające sporządzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, jak również propozycje ustaleń w zakresie zasad sytuowania i kształtowania zabudowy wraz z ograniczeniem lub całkowitym zakazem zabudowy dawnych rozłogów pól (Ryc. 3 i 4). Brak ochrony dawnych wsi w dotychczasowych dokumentach planistycznych, a także nieskuteczność ich ustaleń, wynikająca z obowiązujących przepisów prawa 11, skutkują przekształceniami i degradacją krajobrazu wsi, jego walorów przyrodniczych, widokowych i zabytkowych. Jest to proces obejmujący: rozlewanie się zabudowy na tereny historycznie jej pozbawione (pola, łąki, lasy), rozbiórki lub przebudowy tradycyjnych zabudowań (domów, kościołów, młynów itd.), budowanie nowych obiektów o stylistyce niezgodnej z tradycją miejsca, a także wznoszenie betonowych ogrodzeń, sytuowanie reklam, itp. Bezpowrotnie zanika duch miejsca i krajobraz wsi dawniej harmonijnie wpisującej się w otoczenie, obecnie coraz bardziej przypominającej współczesne przedmieścia. Tym bardziej pilna staje się ochrona tych krajobrazów codziennych, które chociaż czytelne w szczątkowej formie, to jednak przetrwały do naszych czasów. 11 W szczególności decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, dla których ustalenia Studium nie są wiążące. 186

19 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi Ryc 3. Propozycja stref ochrony konserwatorskiej jako jednej z możliwych form ochrony układów ruralistycznych. Rysunek części projektowej Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi. Rysunek wykonany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi 187

20 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Ryc 4. Propozycja obszarów wymagających sporządzenia planów miejscowych ze względu na ochronę dziedzictwa kulturowego, zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Rysunek części projektowej Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi. Rysunek wykonany w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi 188

21 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi Ochrona konserwatorska dawnych wsi w planach miejscowych i projekcie Studium Łodzi W czerwcu 2012 r. Rada Miejska w Łodzi przyjęła Strategię Rozwoju Przestrzennego miasta, która wyznacza główne kierunki polityki przestrzennej miasta. Dokument ten poprzedził rozpoczęcie prac nad nowym Studium. Jako najważniejszy cel wskazano rozwój miasta do wewnątrz, definiowany jako maksymalne wykorzystanie terenów już zurbanizowanych i powstrzymanie zajmowania nowych. Kluczowym obszarem rozwoju miasta powinna być jego Strefa Wielkomiejska (Strategia przestrzennego 2013; Strategia zintegrowanego 2013). Podjęto decyzję ze świadomością, że proces "kurczenia" miasta jest zadaniem niezwykle trudnym do realizacji. Przede wszystkim proces taki jest obarczony sprzeciwem mieszkańców, odpowiedzialnością finansową za wydane decyzje administracyjne, rezygnacją z niektórych ścieżek rozwojowych wyznaczonych w przeszłości, które wrosły w świadomość społeczną, itp. Cytując zapisy Strategii Przestrzennego Rozwoju Łodzi, aby skurczyć miasto bilans powierzchni zajętych powinien być ujemny jeżeli gdzieś zajmujemy nowy obszar, w innym miejscu uwalniamy, przywracamy naturze większy (Strategia przestrzennego 2013: 11).W konsekwencji przyjęty model rozwoju przestrzennego miasta musi mieć charakter regresywny, racjonalizując ilość wyznaczonych terenów pod zabudowę. Podejście takie stanowi deklarację samorządu do ochrony strefy zewnętrznej przed swobodną urbanizacją. Choć z pozoru wydaje się, że w tak zdefiniowanej polityce pominięte zostają wątki dotyczące układów ruralistycznych, to jednak sytuacja ta może być korzystna również dla układów zlokalizowanych poza terenami zurbanizowanymi Łodzi. Skierowanie procesów inwestycyjnych przede wszystkim do centrum miasta, jak również ograniczenie rozlewania się jego zabudowy, sprzyja ochronie krajobrazu otwartego oraz układów zlokalizowanych na przedmieściach, ograniczając chaotyczną ekspansję terytorialną osadnictwa. Ochrona terenów dawnych wsi przed ich dalszą urbanizacją jest jednym z warunków realizacji polityki przestrzennej wyrażonej w ww. miejskich dokumentach strategicznych. Jest to więc szczególny moment, gdy potrzeba ochrony krajobrazów codziennych, trudnodefiniowalnych, ulotnych, znajduje swojego sprzymierzeńca i argumentację w decyzjach politycznych i gospodarczych miasta. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że ochrona ta nie ma na celu całkowitego zatrzymania inwestycji w dawnych układach ruralistycznych, ani też uniemożliwienia ich dalszego rozwoju. Rozwój ten powinien jednak być wyważony i reglamentowany wyłącznie do miejsc, gdzie uzupełniana będzie w sposób harmonijny, istniejąca zabudowa. Zdefiniowaniu takich właśnie zasad oraz wyznaczeniu siedlisk wsi, służą prace badawcze prowadzone w ramach opracowywanego aktualnie Studium. Prace te kompleksowo i w sposób jednorodny odnoszą się do obszaru całego miasta oraz do wszystkich zidentyfikowanych układów osadniczych. Pozwoliło to na ustalenie priorytetów ochrony oraz uwzględnienie obszarów miasta, cennych ze względu na całościowy odbiór jego krajobrazu. Wszystkie zachowane, historyczne układy ruralistyczne na terenie miasta można śmiało określić jako zabytki obszarowe, co pozwala na ustalenie w studium stref ochrony konserwatorskiej (Ustawa o ochronie zabytków 2003: art. 19). W ustaleniach stref ochroną obejmuje się zarówno rozplanowanie dawnych wsi (wraz z ich układem komunikacyjnym), siedliska wsi (ich zwartość, skalę i charakter zabudowy) oraz rozłogi pól (Ryc. 3). Nie wprowadza się natomiast ochrony indywidualnej poszczególnych, pojedynczych budynków mieszkalnych. 189

22 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 W ramach Studium ochrona reliktów osadnictwa ruralistycznego odbywa się za sprawą objęcia obszaru odpowiednią jednostką funkcjonalno-przestrzenną. Zapisy determinują dopuszczalne przeznaczenie terenu umożliwiając lub wykluczając możliwość realizacji zabudowy. Niestety powszechnie obowiązujące ustalenia Studium nie są prawną formą ochrony zabytków (Ustawa o ochronie zabytków 2003: art. 7). Pozostają one życzeniowe do czasu uchwalenia planu miejscowego, który jest prawną formą ochrony zabytków i którego zapisy muszą być sporządzone zgodnie z ustaleniami obowiązującego Studium (Ustawa o planowaniu 2003: art. 15). Należy zaznaczyć, że często destrukcja krajobrazu nie wynika z braku woli ochrony tych terenów czy niskiej świadomości decydentów. W obecnym systemie planowania przestrzennego w Polsce zbiór dostępnych narzędzi egzekwowania polityki przestrzennej stanowi niezwykle ubogie instrumentarium. Skutecznym środkiem powstrzymywania urbanizacji jest plan miejscowy, jednak opracowanie tego dokumentu nie jest obligatoryjne, stanowi obciążenie finansowe dla gminy, a sama procedura sporządzenia rozciągnięta jest w czasie. Niekiedy plan miejscowy jest również trudny do uchwalenia ze względu na liczne naciski społeczne czy przewidywane roszczenia odszkodowawcze. Co więcej, najbardziej skrupulatnie opracowany plan miejscowy nie może wykroczyć poza kompetencje, które nadaje mu ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, nie może więc nadmiernie ingerować w zagadnienia związane chociażby z estetyką. Posiada także pewne ograniczone ramy, w jakich odbywa się egzekucja jego ustaleń nawet jeśli zostaną w nim umieszczone pewne zapisy o charakterze intencyjnym, mogą się one nigdy nie doczekać realizacji. Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem i wymienionym katalogiem ustawowych form ochrony zabytków, spośród wytypowanych, czytelnych układów ruralistycznych w Łodzi, wieś Nowosolna wymieniona jest w ewidencji zabytków, zaś ochronę w postaci planu miejscowego otrzymała jedynie wieś Stare Złotno. Planem miejscowym objęty został także obszar tzw. Zimnej Wody, tj. Holendrów Radogoskich i części osady Kały. W przypadku kilku kolejnych obszarów plany miejscowe są w trakcie opracowania (np. obszar Nowosolnej, Rudy Willowej, Łagiewnik czy Wiączynia wraz z częścią Sąsieczna, Ryc. 4). Obecnie ustalenia ochrony reliktów osadnictwa ruralistycznego formułowane są indywidualnie do każdego z opracowywanych planów, co w trakcie prowadzonej procedury ich uchwalania skutkuje protestami i uwagami zgłaszanymi przez mieszkańców i użytkowników miasta. Dotychczasowe doświadczenia wskazują na potrzebę opracowania podejścia systemowego, jednolitego w skali całego miasta. Z pewnością nie wyeliminuje to całkowicie konfliktów i sprzeciwów społecznych, ale projektantom planów pozwoli na lepsze, a także bardziej wiarygodne uzasadnienie przyjętych rozwiązań i wiążących się z nimi ograniczeń. Jednocześnie jest to jedyna metoda prowadząca do zrównoważonego rozwoju miasta. 12 Podsumowanie Współczesna wieś wymyka się tradycyjnemu postrzeganiu i dawnym określeniom, jakimi zwykliśmy ją definiować. W miejsce rozumienia wsi jako organizmów społecznoekonomicznych, ostoi tradycji i ciągłości kulturowej, pojawia się niezbyt sprecyzowane pojęcie «osiedli wiejskich», które przestają być synonimem wsi tradycyjnej (Kornecki 1991: 25). Szczególnie dotyczy to wsi wchłoniętych w granice miast, mocno przekształconych, pozbawionych swojego dotychczasowego funkcjonowania i połączonego z nim stylu życia. 12 W tym miejscu pojawia się oczywiście bardzo ważny wątek terenów stykowych pomiędzy poszczególnymi gminami oraz zasad wytyczania kierunków rozwoju przez poszczególne władze lokalne. 190

23 MARIA DANKOWSKA, MAREK KOTER, MAŁGORZATA SACIUK, ANETA TOMCZAK Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi Jednocześnie wobec problemów wyludniania i kurczenia się dużych miast, w tym w szczególności wobec nasilającego się opuszczania centrów miast, problematyka układów ruralistycznych oraz ich przekształceń znów staje się zagadnieniem drugoplanowym. Łódź jest pod tym względem miastem, gdzie zjawiska depopulacji występują szczególnie mocno. W sytuacji takiej, autorzy opracowywanego aktualnie Studium Łodzi stanęli przed trudnym zadaniem stworzenia dokumentu w warunkach ograniczonych możliwości rozwojowych miasta. Staranne wskazanie priorytetów rozwoju jest warunkiem koniecznym do opracowania dokumentu odpowiadającego na obecną sytuację miasta. Podjęte badania układów ruralistycznych stały się konieczne dla ochrony dziedzictwa kulturowego (ruralistycznego) miasta, jako integralnego elementu jego rozwoju i tożsamości. Ich celem jest uargumentowanie polityki powrotu do miasta (do jego centrum) i ograniczenia rozlewania zabudowy poza strefę centralną oraz zurbanizowaną. Wieś i miasto dwa antonimy, które uzupełniają się i przez swój kontrast oraz odmienność podkreślają swoje walory. Bez wyraźnie wyznaczonych granic rozłogów pól, lasów i łąk nie byłoby granic krajobrazu miasta, jego strefy zurbanizowanej. Jest to szczególny, przestrzenny i krajobrazowy genius loci, który bez wątpienia zasługuje na odkrywanie i ochronę. Bibliografia Gzell, S. (1991). Co z przyszłością miasteczka? [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady. Warszawa: PWN. Dankowski, P., Salm, J., Dankowska, M. (2015). Katalog budownictwa regionalnego województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem krajobrazów kulturowych dorzeczy Warty i Pilicy. (2015). Łódź: Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego [dostęp r.] Kornecki, M. (1991). Wieś i miasteczko o czym mówimy? [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady, PWN. Koter, M. (2002). Łódź i okolice w I połowie XIX w. [w:] Atlas Miasta Łodzi. Łódź: Urząd Miasta Łodzi Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Koter, M. (2012). Relikty osadnictwa wiejskiego i podmiejskiego w planie współczesnej Łodzi. [w:] Suplement do Atlasu Miasta Łodzi. Łódź: Urząd Miasta Łodzi Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Koter, M. (1980). Rozwój przestrzenny i zabudowa miasta. [w:] Łódź dzieje miasta. T I. Łódź Warszawa: PWN. Kulesza, M. (2001). Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Liszewski, S. (1997). Przemiany funkcjonalne i przestrzenne terenów przemysłowych Łodzi. [w:] Korecelli P. (red.) Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: VI, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Warszawa: PAN. Salm J., Wesołowski J. (1998). Dziedzictwo historyczne. Diagnoza stanu istniejącego. [w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi 2002 r., t. VI. Łódź, materiał niepublikowany [Miejska Pracownia Urbanistyczna w Łodzi]. Źródła i Dokumenty Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), zbiory kartograficzne Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) , org/news.php,[dostęp r.] Archiwum Państwowe w Łodzi, zbiory kartograficzne 191

24 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Gminna Ewidencja Zabytków miasta Łodzi, =s&source=web&cd=1&ved=0ahukewig2mgn-trnahxg2cwkhwkjaccqfggnmaa&url= http%3a%2f%2fbip. uml.lodz.pl%2f_plik.php%3fid%3d33668&usg=afqjcnfik8d17qg_v- ANnfqKwsQ19OAqWg&cad=rja; oraz [dostęp r.] Strategia Przestrzennego Rozwoju Łodzi 2020+, Urząd Miasta Łodzi Biuro Architekta Miasta, Łódź, Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+, Urząd Miasta Łodzi Biuro Strategii Miasta, Łódź, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. z 2015 r. poz. 199, 443, 774, 1265) Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. z 2014 r. poz oraz z 2015 r. poz. 397, 774). Podziękowania Prezentowane badania i wnioski zostały wykonane i opracowane w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej przez zespół koordynowany przez Marię Dankowską, przy wsparciu oraz opiece merytorycznej i metodologicznej profesora Marka Kotera. Na różnych etapach opracowania oraz w zróżnicowanym zakresie w projekt zaangażowała się grupa kilku pracowników oraz studentów odbywających praktyki. Oprócz zaangażowanej w projekt przez cały czas Małgorzty Saciuk oraz pani dyrektor Anny Tomczak, doraźnie, w miarę potrzeb i możliwości do współpracy włączali się: Marcelina Jeżewska, Miłosz Łukomski, Anna Lipińska, Natalia Cłapak. Chociaż nie są oni współautorami prezentowanego artykułu, to należą się im ogromne podziękowania za ich codzienną, niezwykle ważną pomoc. 192