EFEKT DEZINFORMACJI W ZADANIU NIE-PAMIĘCIOWYM

Transkrypt

1 Mateusz Polak 1 EFEKT DEZINFORMACJI W ZADANIU NIE-PAMIĘCIOWYM Streszczenie Celem niniejszej pracy jest wykazanie istnienia nie-pamięciowego efektu dezinformacji. W tym celu przeprowadzono badanie, w którym 60 osobom zaprezentowano nagranie z przestępstwa, po czym zapoznali się oni z dezinformującym tekstem dotyczącym tego zdarzenia. Podczas wypełniania testu dotyczącego filmu, badani mogli swobodnie korzystać z przedstawionych wcześniej materiałów. Mimo nieograniczonego dostępu do oryginalnego źródła, badani odpowiadali błędnie, korzystając z informacji zawartych w tekście, wykazując tym samym, że efekt dezinformacji może występować w procedurze nie odnoszącej się do pamięci. W artykule przedstawiono także kilka możliwych wyjaśnień tego zjawiska. Misinformation Effect in a Non-memory Task Abstract The purpose of the study was to prove the existence of the non-memory related misinformation effect. A total of 60 participants were first shown a video depicting a crime, and next received a misleading press article describing the event in question. When filling in the test on the video, they could freely consult previously seen materials. Despite the unlimited access to the original source, the subjects gave incorrect answers based on information from the press article. This shows that the misinformation effect 1 Mgr Mateusz Polak jest doktorantem Instytutu Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adres mateusz.polak@)o2.pl

2 256 Mateusz Polak may also manifest itself in a non-memory task. The paper discusses some possible explanations of the causes of such phenomenon. Efekt dezinformacji [misinformation effect; ME] to zjawisko polegające na tym, że do raportów pamięciowych dotyczących jakiegoś zdarzenia włączane są informacje, których osoba składająca raport nie nabyła wskutek zapoznawania się z tym zdarzeniem, lecz które dotarły do niej ze źródeł innych niż samo zdarzenie (Polczyk, 2007: 14). Definicja ta jest tylko jedną z wielu, jednakże najlepiej prezentuje istotę efektu, jednocześnie nie wprowadzając założeń dotyczących mechanizmów za nim stojących, które są obecnie w dużej mierze nieznane. Choć efekt dezinformacji przejawiać się może w wielu dziedzinach, to najczęściej badany jest w kontekście zeznań świadka naocznego. Przykładem występowania efektu dezinformacji może być następująca sytuacja: świadek ogląda (np. na filmie, lub też w rzeczywistości) zdarzenie drogowe, w którym czerwony samochód nie ustąpił pierwszeństwa przejazdu, przez co spowodował wypadek. Następnie zapoznaje się on z innym źródłem (np. tekstem prasowym), w którym zawarta jest błędna informacja, iż samochód sprawcy był koloru żółtego. Efektem dezinformacji nazywamy sytuację, w której świadek (pytany o to, co było na filmie) zeznaje, że widział, jak żółty samochód nie ustąpił pierwszeństwa przejazdu. Powyższy opis jest również demonstracją tzw. procedury standardowej, wykorzystywanej w wielu badaniach nad efektem dezinformacji (Loftus, Miller i Burns, 1978). ME może występować u świadków w co najmniej kilku sytuacjach: kiedy są oni wystawieni na oddziaływanie błędnych (dezinformujących) komunikatów medialnych; kiedy wpływają na nich inne osoby podczas rozmowy na temat zdarzenia (np. Zajac i Henderson, 2009) lub gdy osoba przesłuchująca sugeruje błędne fakty. Ze względu na wagę, jaką efekt dezinformacji potencjalnie może mieć dla trafności zeznań świadków, jak też z braku wyjaśnienia mechanizmów za nim stojących, badania Loftus i in. nie pozostały bez kontynuacji. Głównym wyzwaniem dla badaczy stało się wyjaśnienie przyczyn występowania ME. Loftus i in. (1978) sugerowali, że dezinformacja może nadpisywać informację oryginalną w pamięci badanych, zajmując jej miejsce. Innym proponowanym przez nich wyjaśnieniem była konkurencja śladów pamięciowych oryginalnego i zmienionego podczas odpamiętywania. Pierwsza koncepcja (nadpisywanie) wyglądałaby nastę-

3 Efekt dezinformacji w zadaniu nie-pamięciowym 257 pująco: Na slajdzie badani widzieli znak Ustąp pierwszeństwa przejazdu, a dezinformacja zawierała w swojej treści znak Stop. Wprowadzenie do pamięci tego drugiego znaku miałoby zajmować miejsce znaku pierwszego, zastępując (nadpisując) go, przez co stawałby się on niedostępny, całkowicie znikając z pamięci świadka. Druga teoria dopuszczała współistnienie obu znaków w pamięci, jednakże z jakiejś przyczyny badani mieliby odpowiadać zgodnie ze źródłem dezinformującym, np. dlatego, że wspomnienie znaku Ustąp pierwszeństwa zostało osłabione przez wspomnienie znaku Stop. Teoria Loftus i współpracowników wywołała wieloletnią dyskusję akademicką i serię wielu eksperymentów (Loftus, 1979; Tversky i Tuchin, 1989; Benzing, 1985; McCloskey i Zaragoza, 1985), jednakże żadne z badań nie potwierdziło jednoznacznie ich koncepcji, zaś eksperymenty prowadzone w paradygmacie procedury zmodyfikowanej dostarczały raczej dowodów na niekorzyść teorii nadpisywania informacji oryginalnej przez dezinformację (Belli, 1993; Loftus i in, 1989; Zaragoza, 1987, 1991; za: Polczyk, 2007). Obecnie istnieje wiele innych, lepiej dopracowanych teorii pamięciowych, jednakże ich przytaczanie wykracza poza ramy niniejszej pracy. Dyskusja nad zmianami, które miałyby zachodzić w pamięci dezinformowanych osób, sprowokowała niektórych badaczy do postawienia hipotezy, że efekt dezinformacji nie musi być wynikiem tylko działania pamięci. Nie-pamięciowe mechanizmy dezinformacji Pierwsza wzmianka o nie-pamięciowych przyczynach występowania efektu dezinformacji pochodzi ze wspomnianych wyżej badań McCloskeya i Zaragozy (1985). Stwierdzili oni, że mogą istnieć osoby, które pamiętają zarówno informację oryginalną, jak i dezinformację, jednakże z jakiejś przyczyny wybierają tę drugą. Do tych przyczyn należeć może brak zaufania badanych do własnej pamięci (tj. nie są oni dość pewni tego, co pamiętają, więc posiłkują się drugim źródłem). Niestety, McCloskey i Zaragoza nie przedstawili żadnego empirycznego dowodu na poparcie tej hipotezy. W późniejszych latach pojawiły się empiryczne badania nad nie- -pamięciowym efektem dezinformacji i wyniki tych badań niełatwo wytłumaczyć odnosząc się do pamięci. Blank (1998) przeprowa-

4 258 Mateusz Polak dził eksperyment, w którym po standardowej procedurze trzyetapowej wprowadził czwarty etap badanych pytano o to, czy zauważyli rozbieżności pomiędzy materiałem oryginalnym, a dezinformacją. Okazało się, że 41,7% badanych, którzy pamiętali rozbieżności, mimo to odpowiadało zgodnie z dezinformacją. Wyniki te pozwoliły uznać, że ME wynikać może z przyczyn innych, niż pamięciowe. Kolejnym krokiem w badaniu nie-pamięciowego efektu dezinformacji były badania Polczyka (2007). Prowadzono je w procedurze podobnej do badań Blanka, jednakże w czwartym etapie badani mieli odpowiedzieć, z którego źródła pochodził dany szczegół (oryginalne, dezinformacja, oba czy żadne). Jak się okazało, 26,8% badanych wiedziało, z którego źródła pochodził dany szczegół (było świadomych rozbieżności oraz pamiętało oba źródła), a mimo to, z jakichś powodów odpowiadali oni zgodnie z błędnym źródłem, a wbrew instrukcji. Choć powyższe badania stanowią dość silny dowód na istnienie nie-pamięciowych mechanizmów efektu dezinformacji, to w obu przypadkach pojawiła się krytyka, mogąca podważać ich wyniki. Zarówno eksperyment Blanka, jak i Polczyka wymaga bowiem, by w czwartym etapie poinformować badanych o istnieniu rozbieżności między oryginałem, a drugim źródłem. To zaś może prowadzić do tzw. efektu odkłamania/ostrzeżenia (patrz Polczyk, 2007), polegającego na tym, że badani ostrzeżeni o rozbieżnościach między oryginałem a dezinformacją, zaczynają dostrzegać te rozbieżności lepiej niż osoby, których nie ostrzegano (i efekt dezinformacji staje się słabszy lub całkowicie znika). Odkłamanie badanych nie byłoby zagrożeniem dla wniosków dotyczących nie-pamięciowego charakteru ME gdyby nie fakt, że może ono oddziaływać w sposób pamięciowy. Może się bowiem zdarzyć tak, że badany w trzecim etapie nie tylko nie jest świadomy rozbieżności, ale też faktycznie ich nie pamięta, co powoduje efekt dezinformacji. W czwartym etapie po ostrzeżeniu przypomina sobie te rozbieżności, np. dzięki zastosowaniu innego sposobu przeszukiwania pamięci, uwzględniającego źródło informacji i kładącego nacisk na szczegóły. Jest on zatem osobą świadomą rozbieżności w czwartym etapie, zdezinformowaną w trzecim, ale jego dezinformacja nadal wynikała z przyczyn pamięciowych.

5 Efekt dezinformacji w zadaniu nie-pamięciowym 259 Planowanie eksperymentu Dla rozwiązania wątpliwości, związanych z badaniami Blanka oraz Polczyka zaproponowano metodę, która całkowicie usuwa pamięć z procedury (Polak, 2010). W tym celu wykorzystano standardową trzyetapową procedurę Loftus z 1978 roku, którą jednakże zmodyfikowano w ostatnim etapie. W przeciwieństwie do wszystkich poprzednich badań nad efektem dezinformacji, badanym umożliwiono ponowne zaglądanie zarówno do źródła oryginalnego, jak i do dezinformacji w trakcie wypełniania testu końcowego. W rzeczywistości pamięć nie została całkowicie wykluczona z eksperymentu: badani mogli z niej korzystać posiadali bowiem ślady pamięciowe, pochodzące z pierwszych dwóch etapów procedury. Dostępność materiałów podczas testu końcowego powoduje jednak, że badani mogą na bieżąco uzupełniać informacje, jeśli tylko uznają to za stosowne. Ewentualne korzystanie z pamięci bez odwoływania się do materiałów pomocniczych należy zatem interpretować w kategoriach sposobów radzenia sobie z rozwiązywaniem zadania, lub motywacji badanych do udzielenia poprawnej odpowiedzi. Jeśli badany nie przykłada wagi do dokładności udzielanych odpowiedzi, i korzystanie z pamięci będzie dla niego łatwiejszym rozwiązaniem, niż ponowne obejrzenie filmu/przeczytanie tekstu w poszukiwaniu pewnej informacji, to nie jest to działanie pamięci, lecz pewien sposób rozwiązywania zadania. Dostępność źródeł podczas wypełniania testu gwarantuje, że żadne procesy pamięciowe (zapominanie, nadpisywanie śladu, konkurencja dwóch śladów, niepamięć źródła, ślad rozmyty itp.; Polczyk, 2007), nie stoją na przeszkodzie przed udzieleniem odpowiedzi zgodnej z materiałem oryginalnym w teście końcowym, jeśli tylko badany chce takiej odpowiedzi udzielić. Wynik testu pokazuje zatem wyłącznie nie-pamięciowy składnik efektu dezinformacji. Hipoteza: Efekt dezinformacji wystąpi w zadaniu nie wymagającym korzystania z pamięci. Metoda Osoby badane Eksperyment przeprowadzono na 60 osobach w wieku od 17 do 82 lat, po 30 w grupach kontrolnej i eksperymentalnej, w tym 36 kobiet

6 260 Mateusz Polak i 24 mężczyzn. Średnia wieku badanych to 37 lat, SD = 20. Od badanych oczekiwano podstawowej znajomości komputera, lub oferowano im szybki kurs obsługi odtwarzacza multimedialnego wykorzystywanego w badaniu. Materiały Źródło oryginalne stanowił czterominutowy film, przedstawiający napad na supermarket. Obraz pochodził z kamery przemysłowej, dzięki czemu badani mogli obserwować zdarzenie z jednego ujęcia. Źródłem dezinformującym był krótki opis zdarzenia (pół strony A4), zawierający błędy: Napastnicy okradli wszystkie kasy i Wszyscy mieli broń. W grupie kontrolnej tekst nie zawierał wzmianki o liczbie napastników ani ilości broni. Test końcowy oparto na procedurach znanych z wcześniejszych eksperymentów (np. Loftus i in., 1978) zawierał on 18 pytań otwartych dotyczących filmu, z czego 16 pytań miało charakter buforowy i nie były oceniane. Za odpowiedź błędną w pytaniach krytycznych Ilu napastników miało broń? oraz Ile kas okradli napastnicy? uznawano, zgodnie z definicją Polczyka, wyłącznie odpowiedź zgodną z dezinformacją podaną w tekście. Poprawne odpowiedzi, zgodne z wideo, to jeden napastnik miał broń oraz okradziono trzy kasy, lecz podanie innych liczb, niezgodnych z dezinformacją, nie było liczone jako ME. Procedura Badania prowadzono w laboratorium komputerowym, każdy badany otrzymywał osobne stanowisko komputerowe. Osoby badane oglądały film, po czym przeprowadzano buforowy test STAI X-1, celem odsunięcia w czasie dezinformacji od informacji oryginalnej (podobnie jak w innych badaniach z użyciem procedury trzyetapowej). Następnie badani otrzymywali źródło tekstowe z informacją, iż jest to zeznanie świadka zdarzenia, opublikowane w lokalnej gazecie. Natychmiast po zapoznaniu z tekstem, badani otrzymywali test końcowy dotyczący obejrzanego filmu. Eksperymentator informował ich, iż w razie wątpliwości dotyczących któregokolwiek z pytań, mogą oni swobodnie korzystać z materiałów pomocniczych; wideo można swobodnie przewijać i pauzować. Po wypełnieniu testu badani byli informowani o prawdziwym celu eksperymentu. Całość badania trwała 45 minut.

7 Efekt dezinformacji w zadaniu nie-pamięciowym 261 Wyniki Ze względu na prawoskośny charakter rozkładu wyników, wyniki obliczano z użyciem statystyk nieparametrycznych. Analizę hipotezy głównej przeprowadzono za pomocą testu U Manna-Whitney a. Różnica w liczbie błędów pomiędzy grupą eksperymentalną, a kontrolną okazała się istotna statystycznie na bardzo wysokim poziomie (suma rang grupy E = 1209, K = 621; U = 156, skorygowane Z = 5,02; p < 0,001). W grupie EG stwierdzono istotnie wyższy odsetek błędów dezinformacji niż w K. Hipoteza potwierdziła się. W celu oceny wielkości efektu przeprowadzono korelację Spearmana dla zmiennej Liczba błędów według grup. Okazało się, że współczynnik korelacji wyniósł R = 0,65 przy p < 0,001. Efekt można zatem uznać za dość silny. Dyskusja wyników Zgodnie z oczekiwaniami, hipoteza badawcza została potwierdzona. Poziom istotności statystycznej nie pozostawia wiele wątpliwości co do faktu, że możliwe jest uzyskanie efektu dezinformacji w warunkach procedury trzyetapowej, która nie zawiera elementu pamięciowego. Wynik ten można zatem traktować jako jednoznaczny dowód, że efekt dezinformacji nie jest zjawiskiem wyłącznie pamięciowym, lecz zawiera w sobie również elementy innej natury. Możliwe wyjaśnienia ME w tym zadaniu odnoszą się przede wszystkim do motywacji badanych do udzielenia poprawnej odpowiedzi niska motywacja zachęca do korzystania ze źródła bardziej dostępnego, którym w tej sytuacji jest błędny tekst. Ponadto, badani mogą ulegać specyficznego rodzaju efektowi Ascha (1956) dezinformujący tekst jest wiarygodny, gdyż jest dostarczany przez eksperymentatora; osoby badane mogą zatem ulegać jego wpływowi podobnie, jak w eksperymencie Ascha ulegali pomocnikom eksperymentatora. Możliwe również, że do dezinformacji przyczynia się niezrozumiałość sytuacji eksperymentalnej, a w szczególności faktu, że pojawiają się w niej dwa źródła dotyczące tego samego. Badanym mającym trudności ze zrozumieniem celu testu końcowego (który nie jest wprost wyjaśniany) może się wydawać, że powinni korzystać z obu źródeł, gdyż inaczej przed testem prezentowano by tylko jedno z nich.

8 262 Mateusz Polak Wyniki badań zmuszają do zastanowienia się nad tym, czy (i na ile) efekt dezinformacji nie jest zjawiskiem charakterystycznym tylko dla sytuacji laboratoryjnej i jej specyficznych warunków. Ponadto istotne wydaje się być badanie motywacji, oraz innych możliwych czynników wpływających na wielkość tego efektu, które mogłyby być wykorzystywane do ograniczenia siły ME w warunkach naturalnych. Literatura cytowana Asch, S. E. (1956). Studies of independence and conformity: I. A minority of one against a unanimous majority. Psychological monographs, 70, Benzing, W. (1985). Betting forms: A more sensitive measure of the impact of post-event information. Honors thesis, University of Washington, Seattle, WA. Blank, H. (1998). Memory states and memory tasks. An integrative framework for eyewitness memory and suggestibility. Memory, 6, Loftus, E. F. (1979). Eyewitness testimony. Cambridge: Harvard University Press. Loftus, E. F., Miller, D. G. i Burns, H. J. (1978). Semantic integration of verbal information into a visual memory. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and memory, 4, Polak, M. (2010) Efekt dezinformacji w zadaniu nie-pamięciowym. Praca magisterska, Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Polczyk, R. (2007). Mechanizmy efektu dezinformacji w kontekście zeznań świadka naocznego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tversky, B. i Tuchin, M. (1989). A reconcilation on eyewitness testimony: Comments on McCloskey and Zaragoza. Journal of Experimental Psychology: General, 118, Zajac, R. i Henderson, N. (2009). Don t it make my brown eyes blue: Co- -witness misinformation about a target s appearance can impair target- -absent line-up performance. Memory, 17 (3),