Alimentacja dzieci. - wybrane zagadnienia. Informacja. Nr 193. Jolanta Szymańczak Jarosław Wachnicki KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Alimentacja dzieci - wybrane zagadnienia Maj 1994 Jolanta Szymańczak Jarosław Wachnicki Informacja Nr 193 W naszym kraju obowiązują od lat ustalone rozwiązania prawne i instytucjonalne dotyczące alimentacji dzieci. W nowych warunkach gospodarczych niektóre z nich nie spełniają jednak swoich zadań, albo też spełniają je w niezadowalającym zakresie. Dwa zasadnicze problemy dotyczące alimentowania dzieci wymagają poszukiwania nowych rozwiązań: obecny kształt instytucji Funduszu Alimentacyjnego oraz stosowanie kary bezwzględnego pozbawienia wolności za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Celem opracowania jest zaprezentowanie tych kwestii, które w aktualnych warunkach społeczno-gospodarczych nabrały nowego wymiaru, a także przedstawienie danych statystycznych, które skłaniają do refleksji nad skuteczną strategią ewentualnych zmian. Opracowanie składa się z dwóch odrębnych części. W pierwszej z nich prezentuje się społeczny aspekt alimentacji. Druga zawiera analizę aktualnie obowiązujących przepisów prawnych.

2 BSE 1 1. ALIMENTACJA DZIECI - PROBLEM SPOŁECZNY I ZADANIE DLA POLITYKI SOCJALNEJ PAŃSTWA W Polsce według ostatnich szacunków w rodzinach niepełnych żyje około 2,2 min dzieci. Znaczna część z nich (dzieci z rodzin rozbitych na skutek rozwodu i dzieci niezamężnych matek) korzysta ze świadczeń alimentacyjnych. Do świadczeń tych przede wszystkim zobowiązani są rodzice, którzy nie sprawują bezpośredniej opieki. Uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego jest przestępstwem (XXV rozdział Kodeksu karnego - "Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży", art. 186), zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat 3. W przypadku, gdy niemożliwe jest wyegzekwowanie alimentów od osób bezpośrednio do nich zobowiązanych (na ogół ojców), świadczenia te są wypłacane z Funduszu Alimentacyjnego, instytucji powołanej na mocy ustawy w 1974 r., a działającej w ramach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). W 1993 r. z Funduszu Alimentacyjnego korzystało 263 tys. osób, a według szacunków ZUS w 1994 roku skorzysta z tych świadczeń ok. 320 tys. osób. W naszym kraju alimentacja dotyczy głównie dzieci; około 98% orzeczeń sądowych dotyczy zasądzenia alimentów na rzecz dzieci i około 99,8% osób korzystających ze świadczeń Funduszu Alimentacyjnego to właśnie dzieci. Mimo ustalonych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych, alimentowanie dzieci w nowych warunkach gospodarczych staje się problemem, o którym można powiedzieć, iż nie został ostatecznie rozstrzygnięty, a przyjęte rozwiązania nie są w pełni wystarczające. Dyskusyjne wydają się dwie kwestie - karanie przez pozbawienie wolności za uchylanie się od alimentacji oraz obecny kształt instytucji Funduszu Alimentacyjnego. Oba te rozwiązania obciążają budżet państwa niewspółmiernie do zakładanych efektów, a jednocześnie w niewielkim stopniu przyczyniają się do poprawy bytu dzieci uprawnionych do alimentów. W ostatnich latach w odniesieniu do alimentacji obserwuje się następujące tendencje: * w latach dziewięćdziesiątych, w porównaniu z latami osiemdziesiątymi nastąpił blisko dwukrotny wzrost liczby spraw o alimenty wnoszonych do sądów rodzinnych (tab. nr 1). * odnotowano wzrost liczby przestępstw z art. 186 k.k. (uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego) i wzrost liczby skazanych za to przestępstwo (tab. nr 2 i tab. nr 3). * odnotowano wzrost liczby osób korzystających z Funduszu Alimentacyjnego. Tabela nr 1. Liczba spraw o alimenty załatwionych w sądach I instancji w latach Lata Liczba spraw Źródło: GUS Istotny wzrost liczby spraw alimentacyjnych w sądach rodzinnych w 1990 r. spowodowany był tym, iż z powodu dużej inflacji wnoszono sprawy o podwyższenie alimentów. Sądy orzekają kwotową wysokość alimentów. W 1990 r. kwota ta w dość krótkim czasie ulegała dewaluacji, w związku z czym uprawnieni ponownie wnosili sprawy o podwyższenie alimentów. W 1992 r., w porównaniu z 1991 r. odnotowano wzrost liczby spraw pierwszych zasądzeń alimentów (w

3 2 BSE 1992 r sprawy, w 1991 r spraw). Informacje o stanie za 1993 r. nie są jeszcze opublikowane. Tabela nr 2. Przestępstwo - uchylanie się od alimentacji (art. 186 k.k.) - stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych. Lata Liczba spraw Źródło: GUS Można przyjąć, iż odnotowany w ostatnich latach wzrost liczby przestępstw z art. 186 k.k. (uporczywe uchylanie się od płacenia alimentów), wynika przede wszystkim ze stale rosnącej liczby spraw o zasądzenie alimentów. Tabela nr 3. Skazani prawomocnie za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego w latach Lata Liczba skazanych w tym pozbawienie wolności Źródło: GUS, Ministerstwo Sprawiedliwości. Od 1990 r. wzrasta liczba spraw prowadzonych przez sądy karne orzekające o przestępstwie z art. 186 k.k. - uchylanie się od alimentacji. Rośnie liczba skazanych za popełnienie tego przestępstwa, a liczba osób odbywających karę bezwzględnego pozbawienia wolności ciągle stanowi znaczny odsetek ogółu skazanych z art. 186 k.k. Według ostatnich danych Centralnego Zarządu Zakładów Karnych (stan na 8 marca 1994 r.) w zakładach karnych przebywa 4329 skazanych za przestępstwo z art. 186 k.k., co stanowi 9% ogółu (47 893) skazanych odbywających karę w zakładach karnych. Przeciętna kara, jaką mają do odbycia, wynosi 14 miesięcy. Miesięczny koszt utrzymania skazanego w zakładzie karnym w 1993 r. wynosił tys. zł. W 1994 r. koszt ten wzrósł i przewiduje się jego dalszy wzrost. Tylko 1850 osób, czyli 42,7% skazanych z art. 186 k.k. przebywających w zakładzie karnym, pracuje i tym samym ma szansę na częściową spłatę długu alimentacyjnego. Ich przeciętne miesięczne wynagrodzenie wynosi zł. Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. z 1989 r. nr 31 poz. 166 z późniejszymi zmianami), (rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 grudnia 1990 r., Dz. U. z 1991 r. nr 3 poz. 14) skazany, na którym ciąży obowiązek alimentacyjny, powinien być zatrudniony odpłatnie w pierwszej kolejności. Wskaźnik zatrudnienia osadzonych w zakładach karnych dla całej populacji wynosi ak-

4 BSE 3 tualnie 26%, w grupie skazanych z art. 1S6 k.k. - 42,7%, co świadczy o tym, iż rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości jest wykonywane. Jeśli jednak uwzględni się koszty, jakie ponosi państwo z tytułu egzekwowania należności od dłużnika zobowiązanego do alimentacji przy zastosowaniu art. 186 k.k., to stosowanie tego środka przymusu w obecnej sytuacji ekonomicznej kraju okazuje się ewidentnie nieskuteczne i nieracjonalne. Rozważając zasadność kary bezwzględnego pozbawienia wolności osób uchylających się od świadczeń alimentacyjnych należy również uwzględnić aktualną sytuację zakładów karnych, a zwłaszcza ich nadmierne zagęszczenie. W skali kraju ich wykorzystanie wynosi 100%, co oznacza, iż w niektórych rejonach zagęszczenie przekracza przyjęte normy, w innych mieści się w normie, a tylko w nielicznych zakładach są jeszcze wolne miejsca. Warunkiem koniecznym do prowadzenia efektywnej resocjalizacji w zakładach karnych jest przestrzeganie ustalonych norm zaludnienia, które przewidują minimum 4 m 2 dla kobiety i minimum 3 m 2 dla mężczyzny. W ostatnich latach odnotowuje się wzrost przestępczości i przewiduje się, iż nadal będzie ona wzrastać. Zakłady karne stoją więc wobec realnego problemu - gdzie pomieścić skazanych i jak prowadzić pracę resocjalizacyjną w ciągle pogarszających się warunkach? Aktualną sytuację skazanych za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, przebywających w zakładach karnych, obrazuje tabela nr 4. Tabela nr 4. Skazani za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego (art. 186 k.k.), przebywający w zakładach karnych, stan na 8 marca 1994 r. Rejon RAS Białystok RAS Bydgoszcz RAS Gdańsk RAS Katowice RAS Koszalin RAS Kraków RAS Lublin RAS Łódź RAS Olsztyn RAS Opole RAS Poznań RZX Rzeszów RAS Szczecin RAS W-wa Mokotów RZK Wrocław Liczba skazanych z tego zatrudnieni % zatrudnionych , Przeciętna płaca brutto za II l l l l l Przeciętna długość wyroku w miesiącach Łącznie , Zródło: Dane Centralnego Zarządu Zakładów Karnych. Fundusz Alimentacyjny Fundusz Alimentacyjny pomyślany jako forma pomocy dla rodzin rozbitych i pozostających w najtrudniejszych warunkach materialnych został wprowadzony ustawą z dnia 18 lipca 1974 r. o Funduszu Alimentacyjnym, wielokrotnie nowelizowaną. Jednolity tekst ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o Funduszu Alimentacyjnym wraz ze

5 4 BSE zmianami ogłoszono w Obwieszczeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 kwietnia 1991 r. i opublikowano w Dzienniku Ustaw nr 45 z 1991 r., poz Zgodnie z ustawą, do korzystania ze świadczeń Funduszu uprawnione są osoby zamieszkałe w Polsce, dla których alimenty zostały przyznane sądowym tytułem egzekucyjnym, jeżeli egzekucja tych alimentów okazała się bezskuteczna całkowicie lub częściowo. Zgodnie z art. 6 ustawy świadczenia z Funduszu nie przysługują osobom, które otrzymują pełne utrzymanie z funduszów państwowych lub społecznych (np. przebywającym w zakładach opiekuńczych, wychowawczych), osobom uprawnionym do zasiłków pieniężnych przewidzianych dla dzieci żołnierzy, osobom zastępczo spełniającym obowiązek służby wojskowej, zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, osobom, które po osiągnięciu pełnoletności nie uczęszczają do szkoły dziennej i nie są inwalidami grupy I lub II. Liczba osób uprawnionych do korzystania z Funduszu Alimentacyjnego w latach , przedstawiała się następująco: Liczba wniosków wpływających do ZUS o przyznanie świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego od momentu jego powstania przedstawiała się następująco: LATA: LICZBA WNIOSKÓW Ustawa określa również wysokość świadczeń. Maksymalne świadczenie wynosi 30% przeciętnego wynagrodzenia pracowników gospodarki uspołecznionej w poprzednim kwartale (ogłoszonego przez prezesa GUS). W I kwartale 1994 r. maksymalna wysokość lego świadczenia wynosi złotych. Osoba uprawniona do korzystania z Funduszu otrzymuje świadczenie w wysokości alimentów orzeczonych przez sąd, jednak nie więcej niż owe 30% przeciętnego wynagrodzenia. Przeciętna wypłata świadczeń w 1993 r. wynosiła 548,206 zł, a więc była zdecydowanie mniejsza od maksymalnie dopuszczonego poziomu świadczenia (w IV kwartale 1993 r. maksymalna wysokość świadczenia wynosiła zł). Sądy orzekając o wysokości alimentów biorą przede wszystkim pod uwagę możliwości finansowe osoby zobowiązanej do alimentacji. Dlatego też bardzo często kwota alimentów ustalona w orzeczeniu sądowym jest znacznie niższa niż maksymalna wysokość świadczenia wypłacanego przez ZUS.

6 BSE 5 Do 1989 roku do korzystania z Funduszu były uprawnione tylko te osoby, które nie przekraczały określonego, miesięcznego limitu dochodu (liczonego jako określona kwota przypadająca na 1 członka rodziny). Od lipca 1989 r. ze świadczeń Funduszu Alimentacyjnego mogą korzystać osoby niezależnie od sytuacji materialnej, w jakiej się znajdują. Tak więc możliwe jest, iż ze świadczeń Funduszu korzystają osoby, które znajdują się w dobrej sytuacji materialnej. Dochody i wydatki Funduszu Alimentacyjnego w latach dziewięćdziesiątych kształtowały się następująco: Tabela nr 5. Fundusz Alimentacyjny, wykonanie w latach w mld złotych. Wyszczególnienie Wykonanie 1990 r r r r. DOCHODY wpływy od osób zobowiązanych dotacja z budżetu pozostałe dochody WYDATKI świad. pieniężne koszty obsługi Źródło: ZUS. Departament Dochodów i Rozliczeń. W 1994 r. przewidywany jest dalszy wzrost środków Funduszu Alimentacyjnego. Zaplanowano wzrost dochodów, wydatków i wzrost dotacji budżetowej. Wzrost ten spowodowany jest planowanym przyrostem liczby osób uprawnionych do świadczeń (planuje się, iż z Funduszu będzie korzystać ok. 320 tys. osób) i podwyżką wysokości świadczenia do poziomu 610 tys. zł. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przewiduje, iż w 1994 r. wypłaci świadczenia na sumę ,4 mld zł. Planowana dotacja budżetowa wynosi 2 500,0 mld zł, a wpływy od osób zobowiązanych do alimentacji szacowane są na - 273,0 mld zł. Przewidywane koszty działalności wyniosą 316,1 mld zł. Planowane wpływy środków ściągniętych od osób zobowiązanych nie pokryją nawet kosztów obsługi Funduszu, a przewidywana suma do wypłaty świadczeń jest mniejsza niż dotacja budżetowa, co oznacza, iż ciężar wypłacanych świadczeń alimentacyjnych spoczywa na budżecie państwa. Świadczenia wypłacane z Funduszu są tzw. świadczeniami zwrotnymi. W 1974 r. zakładano, iż wskaźnik ściągalności (odsetek odzyskanych zaległości od dłużników tj. osób zobowiązanych

7 6 BSE do alimentacji) wynosić będzie 20%. Wskaźnik ściągalności w latach osiemdziesiątych kształtował się w granicach 60 68%, w latach dziewięćdziesiątych znacznie się jednak zmniejszył i przedstawiał się następująco: 1989 r. - 67,8% 1990 r. - 32,9% 1991 r. - 13,0% 1992 r. - 13,8% 1993 r. - 13,4% W latach osiemdziesiątych wskaźnik ściągalności był dość wysoki z dwóch zasadniczych powodów: przeważająca większość dłużników pracowała, a wysokość świadczeń wypłacanych z Funduszu była relatywnie niska. Z analizy dochodów i wydatków Funduszu Alimentacyjnego oraz wskaźnika ściągalności jednoznacznie wynika, iż alimentacja dzieci w ostatnich latach w coraz większym stopniu obciąża budżet państwa. Generalnie obserwuje się następujące tendencje odnoszące się do kształtowania Funduszu Alimentacyjnego: * rośnie liczba osób korzystających ze świadczeń Funduszu, * maleje wskaźnik ściągalności, * rośnie wysokość dotacji państwowej na Fundusz, * rośnie wysokość świadczeń alimentacyjnych uzyskiwanych z Funduszu (świadczenia co kwartał są waloryzowane). Przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje się w nowych warunkach gospodarczych, na skutek których pojawił się nowy typ dłużnika - osoba, od której nie można wyegzekwować alimentów. Podsumowanie Jeżeli porówna się liczbę spraw wnoszonych o alimenty do sądów rodzinnych z liczbą osób uprawnionych do korzystania z Funduszu i liczbą wniosków wpływających corocznie do ZUS o wypłacenie świadczeń z Funduszu, to okazuje się, iż alimentacja dzieci stanowi coraz większe obciążenie dla budżetu państwa. Plan finansowy Funduszu na 1994 rok zakłada utrzymanie się takiej tendencji. Wynika to przede wszystkim z braku możliwości wyegzekwowania należności od osób zobowiązanych do alimentacji. Dłużnicy to przede wszystkim osoby żyjące w tzw. strefie ubóstwa (bezrobotni, osoby korzystające z zasiłków pomocy społecznej, posiadające niskie dochody własne). Biorąc po uwagę koszty egzekucji zasądzonych alimentów i koszty obsługi Funduszu Alimentacyjnego, należy postawić pytanie; czy dotychczasowy kształt instytucji Funduszu skutecznie spełnia swoje zadanie tzn. czy ponoszone przez państwo nakłady finansowe przynoszą rzeczywiście oczekiwane korzyści osobom uprawnionym do otrzymywania świadczeń? Pytanie to odnosi się również do stosowania instytucji kary pozbawienia wolności za uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, jako środka służącego m.in. wyegzekwowaniu należności. Skazani na pozbawienie wolności z art. 186 k.k. (uporczywe uchylanie się od alimentów) często nie są w stanie spłacać zaległych należności, ponieważ podczas pobytu w zakładzie kar-

8 BSE 7 nym nie pracują, a jeśli pracują, to ich wynagrodzenie jest na tyle niskie, iż mogą spłacić tylko nieznaczną część długu. Także koszty procesu sądowego, egzekucji komorniczej alimentów oraz koszty związane z osadzeniem w zakładzie karnym skazanych z art. 186 k.k. są nieproporcjonalnie wysokie w stosunku do odzyskiwanych tą metodą zadłużeń. W sumie pozbawienie wolności jest bardzo drogie i nieskuteczne. Resocjalizacja dłużników alimentacyjnych, przy skali bezrobocia, jakie występuje w naszym kraju, jest praktycznie niemożliwa, bo często nie można zapewnić im pracy, a zwłaszcza takiej, która umożliwiłaby im spłatę długu. Tak więc wydaje się, iż powyższa kwestia wymaga rozważenia możliwości przyjęcia nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych, które byłyby bardziej dostosowane do nowych warunków społecznych i gospodarczych kraju. Materiały źródłowe: 1. Dokumentacja Departamentu Dochodów i Rozliczeń Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (wybrane materiały). 2. Dokumentacja Centralnego Zarządu Zakładów Karnych (wybrane materiały). 3. Tekst ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o Funduszu Alimentacyjnym. 4. Rocznik Statystyczny GUS 1992 i W. Szubert, "Ubezpieczenia społeczne. Zarys systemu", Warszawa Plany finansowe Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz Funduszu Alimentacyjnego na 1994 r., materiał ZUS dla Komisji Polityki Społecznej Sejmu i Senatu RP.

9 8 BSE II. ALIMENTACJA DZIECI W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH PRZEPISÓW PRAWNYCH 1. Treść obowiązku alimentacyjnego W myśl art. 128 k.r.0. 1 treścią obowiązku alimentacyjnego jest dostarczanie uprawnionemu przez zobowiązanego środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Przeznaczeniem środków utrzymania jest zapewnienie uprawnionemu mieszkania, ogrzewania, oświetlenia, wyżywienia, odzieży itp., a także opieki lekarskiej, lekarstw, pielęgnacji w chorobie itp 2. Treść obowiązku alimentacyjnego względem dziecka jest o tyle szersza, że obejmuje dostarczanie mu tego wszystkiego, co jest potrzebne do jego fizycznego i umysłowego rozwoju 3, a więc zapewnienie pielęgnacji i pieczy, odpowiedniego wykształcenia, przygotowania do życia w społeczeństwie, rozwijania zainteresowań kulturalnych i uzdolnień. Przepisy o obowiązku alimentacyjnym nie określają sposobu, w jaki należy dostarczać uprawnionemu środków utrzymania i wychowania. W sytuacjach typowych, gdy uprawnionego i zobowiązanego do alimentacji łączą nie tylko więzy prawne, lecz także uczuciowe, regułą jest dostarczanie tych środków w naturze, przez zapewnienie uprawnionemu mieszkania i wyżywienia w rodzinie, otaczanie go osobistą opieką, załatwianie jego życiowych spraw, bezpośrednie oddziaływanie na wychowanie dziecka. 2. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dzieci określone zostały w artykule Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 r. Dz. U. z 1964 r. nr 9, poz. 59, zm., Dz. U. z 1975 r. nr 45, poz. 234, zm., Dz. U. z 1986 r. nr 36, poz. 180, zm., Dz. U. z 1990 r. nr 34, poz Artykuł ten głosi, że "rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania". Z przepisu tego wynika w drodze wykładni obowiązek rodziców do dostarczania dziecku środków utrzymania i wychowania już od chwili jego urodzenia. Każdy z rodziców zobowiązany jest do utrzymywania i wychowania dziecka niezależnie od tego, czy pochodzi ono z małżeństwa, czy też jest dzieckiem pozamałżeńskim. W tym ostatnim przypadku obowiązek alimentacyjny ojca istnieje już od chwili urodzenia dziecka, a nie dopiero od daty jego uznania lub sądowego ustalenia ojcostwa. 1 Art. 128 głosi, że "obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo". 2 Por. orz. SN z 19 maja 1975 r. III CRN 55A75, OSNCP 1976, poz Por. uchwała SN z 6 lutego 1969 r. III CZP 129/68, OSNCP 169, poz. 170 z glosą K. Potrzebowskiego, Palestra 1970, nr 7, s. 70.

10 BSE 9 Dzieci niezdolne do samodzielnego utrzymania się mają prawo do równej stopy życiowej 4 z rodzicami, którzy obowiązani są podzielić się z nimi nawet bardzo skromnymi dochodami 5. Obowiązek alimentacyjny rodziców trwa do chwili osiągnięcia przez dziecko zdolności do samodzielnego utrzymania się 6. Czasami zdolność do samodzielnego utrzymywania się może dziecko uzyskać przed dojściem do pełnoletności, najczęściej jednak uzyskuje ją później, gdy ukończy naukę i otrzyma należyte przygotowanie do pracy. Zawarcie przez dziecko małżeństwa samo przez się nie uchyla obowiązku alimentacyjnego rodziców, jeżeli nie jest ono jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, zmienia jednak kolejność obowiązku alimentacyjnego, w takim bowiem wypadku obowiązek alimentacyjny współmałżonka wyprzedza obowiązek rodziców (art. 130 k.r.o). Nie wyłącza obowiązku alimentacyjnego rodziców niemożność samodzielnego utrzymywania się przez pełnoletnie dziecko wskutek całkowitej jego niezdolności do pracy, choćby była ona następstwem alkoholizmu lub narkomanii. Jednakże sąd, zasądzając świadczenia alimentacyjne na rzecz osoby uzależnionej, powinien podjąć stosowne działania zmierzające do zapobiegnięcia temu, aby świadczenia te nie mogły być zużyte przez tę osobę na zdobycie środków odurzających, psychotropowych lub zastępczych 7. Za sprzeczne 8 z zasadami współżycia społecznego (art. 5 Kodeksu cywilnego) może być uznane żądanie alimentów przez pełnoletnie dziecko, które mimo starannego wychowania i opieki rodziców samo doprowadziło się do nałogowego alkoholizmu lub narkomanii i odmawia poddania się leczeniu. W przypadku gdy dziecko nie może osiągnąć zdolności do samodzielnego utrzymywania się z takich przyczyn, jak ułomność cielesna lub psychiczna albo nieuleczalna choroba, obowiązek alimentacyjny rodziców trwa nadal w nie zmienionym zakresie, niezależnie od wieku dziecka. Z określonego w art. 96 k.r.o. obowiązku rodziców troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka oraz o przygotowanie go należycie do pracy dla dobra społeczeństwa wynika, że rodzice powinni w miarę swych sił (art k.r.o.) umożliwić dziecku nabycie nie tylko wykształcenia średniego lub zawodowego, lecz także stosownie do jego uzdolnień ukończenie studiów wyższych. W wypadku gdy dotychczasowe kwalifikacje dziecka nie zapewniają mu odpowiedniego poziomu życia i w związku z tym zamierza ono podnieść je przez podjęcie studiów wyższych, nie zwalnia rodziców od obowiązku alimentacji ta tylko okoliczność, że dziecko jest już w stanie utrzymać się samodzielnie oraz że przed podjęciem studiów już pracowało i pobierało wynagrodzenie za pracę 9. W przypadku jednak gdy dziecko pełnoletnie, już przygotowane do pracy, zaniedbuje studia, z własnej winy nie zdaje we właściwym terminie egzaminów, a zwłaszcza powtarza lata studiów, ustaje obowiązek rodziców do dalszego dostarczania mu środków utrzymania 10. Jeśli obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka wygasł wskutek osiągnięcia 4 Zasada równej stopy życiowej nie oznacza mechanicznego podziału osiąganych przez rodziców dochodów, jej istota sprowadza się do zbliżonego z rodzicami zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb dzieci, przy uwzględnieniu ich wieku, stanu zdrowia, kierunku szkolenia oraz innych indywidualnych okoliczności. Zobacz A. Szlęzak: Zasada równej stopy życiowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, nr 1, s Por. teza IV uchwały Sądu Najwyższego z 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86 ustalającej wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty, OSNCP 1988, poz To kryterium, a nie uzyskanie przez dziecko pełnoletności decyduje o wygaśnięciu tego obowiązku. 7 Por. uchwała SN z 31 stycznia 1986 r. III CZP 76/85, OSNCP 1987, poz Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tezy VII wytycznych z 1987 r. w sprawie alimentów. 9 Por. orzeczenie SN z 11 lutego 1986 r. III CRN 439/85 z glosą T. Smyczyńskiego, OSPiKA 1987, poz Por. m.in. orzeczenie SN z 12 września 1969 r. III CRN 524/69, OSNCP 1970, poz. 114 i z 8 sierpnia 1980 r. III CRN 144/80, OSNCP, poz. 20.

11 10 BSE przez nie zdolności do samodzielnego utrzymania się, później zaś znalazło się ono w niedostatku, rodzice obowiązani są do alimentacji na zasadach ogólnych przewidzianych w art k.r.o. i według kolejności przewidzianej w art Rodzice są zwolnieni od obowiązku alimentowania dziecka w takim zakresie, w jakim dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Nie dotyczy to jednak substancji tego majątku 12. Rodzice są zwolnieni od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka także w takim zakresie, w jakim może ono zaspokoić swoje usprawiedliwione potrzeby z innych źródeł, w szczególności: a) z dochodów uzyskiwanych z majątku rodzeństwa, z którym dziecko wychowuje się razem (art. 103 lcr.o.); b) z pobieranej renty rodzinnej na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym, renty pobieranej na podstawie umowy ubezpieczenia (art. 805 k.c.) lub na podstawie przepisów wykonawczych do ustawy z 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz. U. nr 45, poz. 242); c) z pobieranego stypendium 13 ; d) z uzyskiwanych zarobków w takim zakresie, w jakim - mając dochody z własnej pracy - powinno się przyczyniać do pokrywania kosztów utrzymania rodziny, jeżeli mieszka z rodzicami (art k.r.o) 3. Niedostatek jako przesłanka obowiązku alimentacyjnego Poza szczególnym unormowaniem obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dzieci niezdolnych do samodzielnego utrzymania się, uprawnioną do świadczeń alimentacyjnych, stosownie do art , jest tylko taka osoba, która znajduje się w niedostatku. Ta przesłanka obowiązku alimentacyjnego odnosi się również do dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, jeżeli zobowiązanymi do jego alimentacji są inni krewni niż rodzice. 4. Obowiązek alimentacyjny w przypadku przysposobienia niepełnego i pełnego Art k.p.c. głosi, że "jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego, a obowiązek alimentacyjny względem wstępnych i rodzeństwa obciąża przysposobionego dopiero w ostatniej kolejności 2 Jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przysposobienie nie ma wpływu na obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a tym drugim małżonkiem i jego krewnymi" 11 Art głosi, że "obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest laiku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed dalszymi." 2 tego artykułu głosi, że "krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym." 12 Tzn. tego, co powoduje powstanie określonych dochodów. 13 Por. M. Nazar glosa do orzeczenia SN z 8 maja 1975 r., OSPiKA 1976, poz. 117.

12 BSE 11 Przepisy komentowanego artykułu regulują kolejność obowiązku alimentacyjnego tylko w wypadku przewidzianego w art k.r.o. przysposobienia niepełnego, którego skutki polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym. Szczególna regulacja kolejności obowiązku alimentacyjnego w przypadku przysposobienia pełnego nie była potrzebna, gdyż obowiązują tu ogólne reguły kolejności określone w art Skoro bowiem w myśl art. 121 k.r.o. skutkiem przysposobienia pełnego jest powstanie między przysposabiającym a przysposobionym takiego stosunku, jak między rodzicami a dzieckiem, dalszym zaś skutkiem przysposobienia pełnego jest nabycie przez przysposobionego praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego oraz ustanie wzajemnych praw i obowiązków wynikających z pokrewieństwa między przysposobionym a jego krewnymi (poza wyjątkiem przewidzianym w art zd. drugie), to w konsekwencji w zakresie praw i obowiązków alimentacyjnych przysposobiony jest traktowany tak samo jak naturalne dziecko przysposabiającego. W następstwie przysposobienia niepełnego obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża w pierwszej kolejności przysposabiającego, w drugiej kolejności zaś wstępnych przysposobionego, a w trzeciej kolejności jego rodzeństwo. W art unormowano kolejność obowiązku alimentacyjnego w wypadku przysposobienia dziecka przez małżonka jego rodzica. Swoistość tego unormowania polega na tym, że zarówno w wypadku pełnego (art. 121 k.r.o.), jak i niepełnego (art. 124 k.r.o.) przysposobienia dziecka przez małżonka jego rodzica istnieje nadal obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a tym rodzicem oraz jego krewnymi. Rodzaj przysposobienia ma wpływ na kształtowanie się obowiązku alimentacyjnego między przysposobionym a przysposabiającym oraz między przysposobionym a drugim rodzicem i jego krewnymi. Z chwilą przysposobienia pełnego ustaje obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a tym jego rodzicem, który nie jest małżonkiem przysposabiającego, i krewnymi tego rodzica, powstaje natomiast obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a przysposabiającym i jego krewnymi. Wynika z tego, że do alimentowania przysposobionego (przed założeniem przez niego własnej rodziny) obowiązani są w pierwszej kolejności przysposabiający oraz jego małżonek będący rodzicem przysposobionego, w drugiej kolejności rodzice (dziadkowie) tych osób, w trzeciej zaś kolejności rodzeństwo pochodzące od tego rodzica i rodzeństwo z przysposobienia (dzieci przysposabiającego). W przypadku przysposobienia niepełnego powstaje obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a przysposabiającym, poza tym zaś istnieje nadal obowiązek alimentacyjny, choć nieco zmodyfikowany między przysposobionym a tym jego rodzicem, który nie jest małżonkiem przysposabiającego, oraz między krewnymi tego rodzica. W konsekwencji przysposabiający i jego małżonek, będący rodzicem przysposobionego, obowiązani są do jego alimentacji w tej samej kolejności, ich zaś obowiązek alimentacyjny wyprzedza obowiązek alimentacyjny drugiego z rodziców przysposobionego. W dalszej kolejności obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża jego dalszych wstępnych ojczystych i macierzystych oraz rodzeństwo. 5. Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności Obowiązek zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje z chwilą, gdy wskutek przyczyn

13 12 BSE wskazanych w art uprawniony nie może w ogóle uzyskać albo nie może uzyskać na czas środków utrzymania od zobowiązanego w bliższej kolejności. Jeżeli w bliższej kolejności jest kilku zobowiązanych, obowiązek zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać środków utrzymania od żadnego z rodziców 15. Jeżeli kilku krewnych w tym samym stopniu jest zobowiązanych w dalszej kolejności, obowiązek alimentacyjny obciąża ich w częściach określonych w art W przypadku gdy zobowiązany w bliższej kolejności może zaspokoić jedynie częściowo usprawiedliwione potrzeby uprawnionego (dziecka), obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje tylko co do części nie zaspokojonej 16. W takiej sytuacji można jednym pozwem żądać zasądzenia części alimentów od zobowiązanego w pierwszej kolejności, pozostałej zaś części od zobowiązanego w dalszej kolejności, a także dopozwać zobowiązanego w dalszej kolejności w trybie art. 194 k.p.c. Z chwilą powstania okoliczności przewidzianych w art. 132 k.r.o. powstaje wprawdzie obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności, ale trwa on tylko dopóty, dopóki nie powstanie możliwość zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego przez osobę zobowiązaną w bliższej kolejności. Tak więc np. obowiązek alimentacyjny dziadków dziecka, którego rodzice nie żyją, ustaje z chwilą przysposobienia go przez inną osobę. Innym przykładem jest odzyskanie przez osobę zobowiązaną w bliższej kolejności zdolności do pracy lub uzyskania przez nią majątku umożliwiającego wywiązywanie się z obowiązku świadczeń alimentacyjnych. Uprawniony nie może w jednym pozwie żądać zasądzenia alimentów od zobowiązanego w bliższej kolejności i jednocześnie żądać zasądzenia alimentów od zobowiązanego w dalszej kolejności na wypadek, gdyby uzyskanie zaspokojenia od bliżej zobowiązanego okazało się niemożliwe. Może natomiast w jednym pozwie żądać zasądzenia od zobowiązanego w bliższej kolejności części świadczeń alimentacyjnych, odpowiadającej jego możliwościom zarobkowym i majątkowym, oraz zasądzenia od zobowiązanego w dalszej kolejności pozostałej części świadczeń Możliwości zarobkowe i majątkowe osoby zobowiązanej do alimentacji Przy ocenie możliwości zarobkowych zobowiązanego uwzględnia się wynagrodzenie zarówno w formie pieniężnej, jak i w naturze. Na równi z wynagrodzeniem za pracę traktuje się uzyskiwanie przez zobowiązanego świadczenia z innych tytułów, w szczególności emeryturę, rentę odszkodowawczą, zasiłki z ubezpieczenia społecznego za czas niemożności pełnienia pracy, stypendia itp. Osoba, na której ciąży obowiązek alimentacyjny względem swych dzieci niezdolnych jeszcze do samodzielnego utrzymania się, powinna w pełni wykorzystywać swe siły, kwalifikacje i uzdolnienia w celu uzyskiwania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb osób uprawnionych do alimentacji. Jeżeli zobowiązany nie wykorzystuje posiadanych możliwości i w celu uchylenia się od 14 Art. 132 k.r.o. głosi, że "obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami." 15 Por. orz. SN z 16 marca 1967 r. II CR 88/67, OSNCP 1967, poz Por. orz. SN z 16 lipca 1971 r. (bez numeru), Gaz. SiP 1971, nr Por. B. Dobrzyński w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1975, s. 779.

14 BSE 13 świadczeń alimentacyjnych lub wskutek innych zawinionych przyczyn nie podejmuje pracy odpowiedniej do przygotowania zawodowego, warunków zdrowotnych oraz realnie istniejących możliwości w rejonie jego zamieszkania, jego możliwości zarobkowe ocenia się według zarobków, jakie osiągnąłby, gdyby podjął stosowne zatrudnienie. Podobnie jest wtedy, gdy wysokość zarobków zobowiązanego z podanych wyżej przyczyn rażąco odbiega od realnie istniejących możliwości zarobkowych 18. Uporczywe uchylanie się od dostarczania alimentów, narażające uprawnionego na niemożność zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, jest karane jako przestępstwo 19. Przestępstwo to ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego, tzn. np. matka działając w imieniu małoletniego może złożyć zawiadomienie o przestępstwie z art. 186 k.k. w prokuraturze 20. Celem przepisu art. 186 k.k. jest ochrona praw alimentacyjnych przysługujących z mocy ustawy lub orzeczenia osobom określonym w tym przepisie. Znamię uporczywego uchylania się zakłada wielokrotność zachowania się sprawcy, nacechowanego nieustępliwością. Zgodnie z wytycznymi z 1976 r. (OSNKW, poz. 86) uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej do alimentacji zachodzi wtedy, gdy zobowiązany, mając obiektywną możliwość wykonania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli. "Uchylanie się" oznacza więc umyślne zaniechanie spełnienia obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby. Odpowiedzialność karna za niealimentację spotyka sprawcę dopiero wtedy, gdy uporczywe uchylanie się od alimentacji powoduje skutek w postaci narażenia pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Potrzeby te obejmują nie tylko minimum egzystencji (żywność, odzież, mieszkanie), ale także przygotowanie do zawodu i potrzeby kulturalne Obowiązki alimentacyjne względem dziecka wynikające z art k.r.o. Ojciec nie będący mężem matki obowiązany jest przyczynić się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe (art k.r.o.). Za panujący w orzecznictwie można uznać pogląd, że matka dziecka pozamałżeńskiego może dochodzić roszczeń przewidzianych w 1 wymienionego wyżej artykułu dopiero od chwili ustalenia ojcostwa mężczyzny nie będącego jej mężem, tj. od chwili uznania przez niego dziecka albo sądowego ustalenia ojcostwa, chyba że dochodzi tych roszczeń jednocześnie z do- 18 Por. orz. SN z 9 stycznia 1959 r. III CR 212/58, OSN 1960, poz. 48 nadal aktualne. 19 Art. 186 k.k., który głosi że "kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy obowiązku łożenia na utrzymanie dziecka... i przez to naraża je na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. ( 1) Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu określonego w 1 względem osoby, co do której obowiązek łożenia na utrzymanie stwierdzono prawomocnym lub podlegającym wykonaniu orzeczeniem sądu ( 2)." 20 Por. Anna Lipowska-Teutsch: Rodzina a przemoc. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa, s Por. Andrzej Marek: Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, PWN.

15 14 BSE chodzeniem ustalenia ojcostwa. Zasady tej nie stosuje się wtedy, gdy dziecko urodziło się nieżywe. Ważnym powodem przedłużenia obowiązku ojca przyczyniania się do pokrycia kosztów utrzymania matki ponad trzy miesiące może być w szczególności jej zły stan zdrowia, a także zły stan zdrowia dziecka, wymagającego stałej pieczy ze strony matki. Płatności zasądzonych świadczeń z tytułu udziału ojca w kosztach utrzymania matki określa się w ratach miesięcznych, poczynając od daty żądania. Jeżeli czasu trwania przedłużonego obowiązku świadczeń nie można z góry określić, zasądza się je bez oznaczenia granicy czasowej. W takim wypadku z chwilą ustania przyczyny przedłużenia ojciec dziecka może żądać zmiany rozstrzygnięcia na podstawie art. 138 k.r.o. 22 Jeżeli ojcostwo mężczyzny nie będącego mężem matki zostało uwiarygodnione, matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd (art. 142 k.r.o.). Komentowany artykuł przewiduje wyjątek od przepisów art. 141 i 143 k.r.o., stanowiąc, że matka jeszcze przed urodzeniem dziecka pozamałżeńskiego może żądać, aby mężczyzna, którego ojcostwo zostało uwiarygodnione, wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty jej utrzymania przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu. Jest to swoisty środek zabezpieczenia, jeszcze przed urodzeniem się dziecka, niezbędnych środków na utrzymanie dziecka i matki w najtrudniejszym dla niej okresie. Z żądaniem opartym na art. 142 k.r.o. matka nie może wystąpić po urodzeniu dziecka. W takim wypadku może wchodzić w rachubę zabezpieczenie powództwa w sprawie o alimenty, przewidziane w art k.p.c. 23 O zabezpieczeniu sąd orzeka postanowieniem wydanym na wniosek matki po przeprowadzeniu rozprawy. Wykonania zabezpieczenia nie można uzależnić od złożenia przez wierzyciela kaucji (art. 741 k.p.c). W związku ze zdaniem drugim art. 142 k.r.o., według którego sąd określa termin i sposób zapłaty sum zabezpieczonych na rzecz matki i dziecka, pozostaje przepis 261 regulaminu sądowego. Stanowi on, że termin płatności sum dla matki określa się ścisłą datą, a sum dla dziecka określa się datą urodzenia dziecka, którą należy wykazać w postępowaniu egzekucyjnym. W myśl art. 754 zd. drugie k.p.c. w wypadku zabezpieczenia omawianych sum, termin do wytoczenia powództwa wynosi trzy miesiące od dnia urodzenia dziecka. W razie niewytoczenia powództwa w tym terminie zabezpieczenie upada (art. 734 k.p.c), wskutek czego może powstać po stronie mężczyzny roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej wykonaniem zabezpieczenia. Podobnie jest w wypadku oddalenia wniesionego powództwa albo umorzenia postępowania wskutek cofnięcia pozwu (art k.p.c). Jeżeli ojcostwo mężczyzny, który nie jest mężem matki, nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka mogą dochodzić roszczeń majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa. Nie dotyczy to roszczeń matki, gdy dziecko 22 Por. B. Dobrzański w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1975, s Art k.p.c. głosi, że "w sprawach o alimenty zabezpieczenie może nastąpić także z urzędu i może polegać na zobowiązaniu dłużnika do uiszczenia wierzycielowi w powtarzających sie terminach pewnej sumy pieniężnej. W sprawach tych nie wymaga się uprawdopodobnienia, że brak zabezpieczenia pozbawiłby wierzyciela zaspokojenia."

16 BSE 15 urodziło się żywe (art. 143 k.r.o.). Jeżeli ojcostwo mężczyzny w stosunku do dziecka pozamałżeńskiego zostało już ustalone wskutek uznania tego dziecka przez ojca albo na mocy orzeczenia sądu (art. 72 k.r.o.), to w drodze odrębnego powództwa przeciwko temu mężczyźnie matka może dochodzić roszczeń przewidzianych w art k.r.o., dziecko zaś może dochodzić przysługujących mu roszczeń alimentacyjnych na podstawie art k.r.o. Samodzielne powództwo do dochodzenia roszczeń z art przysługuje matce również wtedy, gdy dziecko urodziło się nieżywe. W razie braku ustalenia ojcostwa, wspomnianych roszczeń, z wyjątkiem roszczeń matki w razie urodzenia dziecka nieżywego, można dochodzić tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa, które regulują przepisy art k.r.o. Współzależność między dochodzeniem ustalenia ojcostwa wyraża się w tym, że roszczenia te można uwzględnić tylko w razie ustalenia ojcostwa. Art. 143 k.r.o. zd. pierwsze o dochodzeniu roszczeń majątkowych łącznie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa nie może mieć zastosowania wtedy, gdy domniemany ojciec nie żyje, powództwo zaś o ustalenie ojcostwa zostało wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art k.r.o.). Jeżeli pozwany o ustalenie ojcostwa mężczyzna umrze w toku procesu, proces ten toczy się nadal z udziałem kuratora, którego ustanawia sąd orzekający i który wstępuje do sprawy na miejsce zmarłego (art k.p.c). Natomiast postępowanie w części dotyczącej roszczeń majątkowych zawiesza się do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy o ustalenie ojcostwa, po czym może ono być podjęte z udziałem następców prawnych zmarłego lub kuratora spadku (art k.p.c), oczywiście co do tych roszczeń, które nie wygasają z chwilą śmierci zobowiązanego. Dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki, nie będącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, nie będącej jego matką (art k.r.o.). Obowiązek alimentacyjny ma charakter subsydiarny, wobec czego ojczym lub macocha względem pasierba są obowiązani do alimentacji dopiero w ostatniej kolejności 24. Według J. Strzebińczyka 25, obowiązek alimentacyjny powinowatych powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma w ogóle osób zobowiązanych do alimentacji albo gdy te osoby nie są w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od nich alimentów na czas jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi nie jest związany z kolejnością przewidzianą w art. 129 k.r.o., gdyż opiera się na zasadach współżycia społecznego 26. W sytuacjach odpowiadających zasadom współżycia społecznego dziecko będzie mogło żądać świadczeń alimentacyjnych od swego ojczyma lub macochy w całości lub w części wtedy, gdy jego rodzice nie mogą spełnić swego obowiązku alimentacyjnego albo gdy ich możliwości zarobkowe i majątkowe nie wystarczają na zaspokojenie wszystkich usprawiedliwionych potrzeb dziecka Por. J. Gwiazdomorski: OSPiKA 1970, poz. 118 s Por. J. Strzebińczyk: Udział powinowatych dziecka w jego utrzymaniu i wychowaniu według k.r.o., Wrocław 1985, s Pogląd ten wynika z uzasadnienia uchwały SN z 28 maja 1968 r. III CZP 49/68, OSNCP 1968, poz Por. T. Smyczyński: Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka a polityka socjalna państwa, Ossolineum 1978, s. 39.

17 16 BSE Obowiązek innych krewnych dziecka istnieje wprawdzie niezależnie od obowiązku ojczyma lub macochy, jednakże nie będą oni obciążeni świadczeniami alimentacyjnymi względem dziecka w takim zakresie, w jakim zasady współżycia społecznego przemawiają za obciążeniem takimi świadczę-mami ojczyma lub macochy. Świadczeń alimentacyjnych od ojczyma lub macochy można żądać tylko w odrębnym procesie. Nie jest dopuszczalne orzeczenie o kosztach utrzymania i wychowania pasierba w wyroku orzekającym rozwód małżeństwa jego rodzica z ojczymem lub macochą, sąd rozwodowy bowiem orzeka o tym w myśl art k.r.o., tylko co do wspólnego dziecka rozwodzących się małżonków Dochodzenie świadczeń alimentacyjnych Bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów prawnych o obowiązku alimentacyjnym nie stanowi przeszkody do ustalenia alimentów w drodze umowy stron, a także w ugodzie sądowej w toku procesu o alimenty lub w postępowaniu pojednawczym (art. 184 k.p.c). Możliwość takiej umowy przewidziano w art. 138 k.r.o. Gdyby jednak umowa stron ustalała świadczenia alimentacyjne zbyt niskie w stosunku do usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego, co w istocie stanowiłoby niedopuszczalne częściowo zrzeczenie się alimentów, byłaby ona nieważna 29. Sporu o alimenty nie można poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (art. 697 k.p.c), w razie więc braku porozumienia stron w sprawie roszczeń alimentacyjnych właściwa jest droga procesu cywilnego, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych (art k.r.o. oraz art i art. 451 k.p.c). Dopuszczalność dochodzenia przyszłych powtarzających się świadczeń przewiduje art. 190 k.p.c. Przepisy o obowiązku alimentacyjnym nie określają, w jakich terminach należy spełniać okresowe świadczenia alimentacyjne, zgodnie jednak z ogólną zasadą wyrażoną w art. 904 k.c. alimenty na przyszłość zasądza się miesięcznie z góry, zgodnie zaś z art k.c. zasądza się ustawowe odsetki za czas opóźnienia płatności każdej raty. Przywileje i ułatwienia w dochodzeniu alimentów są następujące: a) Powództwo o alimenty może wytoczyć sam uprawniony, prokurator (art. 55 i nast. k.p.c), a także właściwa organizacja społeczna, która może również wstąpić do postępowania (art. 61 i nast. k.p.c, zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 czerwca 1985 r. w sprawie ustalenia organizacji społecznych ludu pracującego uprawnionych do działania przed sądem w imieniu i na rzecz obywateli, MP nr 22, poz. 167). Przedstawiciel takiej organizacji może być pełnomocnikiem uprawnionego, który dochodzi roszczeń alimentacyjnych (art k.p.c). Jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej, to w braku odmiennego postanowienia sądu opiekuńczego reprezentowanie dziecka przy dochodzeniu świadczeń alimentacyjnych należy do rodziny zastępczej lub wspomnianej placówki (art. 112 k.r.o.). Rodzice zastępczy mają obowiązek i prawo dochodzenia alimentów na rzecz dziecka także wtedy, gdy rodzice naturalni zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, a sąd opiekuńczy wyjątkowo nie powierzył rodzicom zastępczym opieki nad dzieckiem 30. Opłat takich nie ponoszą jednak rodzice, którzy są obowiązani do alimentacji dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej na podstawie orzeczenia sądowego. 28 Por. orz. SN z 6 listopada 1975 r. III CRN 23175, OSNCP 1976, poz Por. B. Dobrzański: Glosa do orz. SN z 12 sierpnia 1965 r. I CR 214/65, OSPiKA 1966, poz Por. orz. SN z 10 lutego 1977 r. III CRN 12/77, OSNCP 1977, poz. 219.

18 BSE 17 b) Powództwo o alimenty można wytoczyć przemiennie także według miejsca zamieszkania uprawnionego (art. 32 k.p.c). Określona w tym przepisie właściwość przemienna (strona może z niej korzystać, ale nie musi) przysługuje jedynie osobie dochodzącej swego roszczenia alimentacyjnego lub o ustalenie ojcostwa. Natomiast jeżeli osoba zobowiązana do płacenia alimentów dochodzi obniżki kwot alimentacyjnych (art. 138 k.r.o.), to nie może ona korzystać z art. 32 k.p.c. Roszczenie matki małoletniego dziecka dotyczące zwrotu wyłożonych za ojca dziecka sum na środki utrzymania i wychowania dziecka (art. 140 k.r.o.) korzysta z przywileju art. 32 k.p.c. 31 c) Stronie dochodzącej roszczeń alimentacyjnych przysługuje ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych (art. Ill 1 pkt 2 k.p.c). Od ponoszenia kosztów sądowych zwolniona jest osoba dochodząca ustalenia ojcostwa i alimentów (matka dziecka lub samo dziecko). Nie korzysta natomiast z tego przywileju zobowiązany do ponoszenia kosztów alimentacyjnych ojciec dziecka, który występuje później o obniżenie wysokości alimentów (art. 138 k.r.o.). Strona ustawowo zwolniona od kosztów sądowych nie opłaca opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które wykłada za nią Skarb Państwa (art. 112 k.p.c). Prawo to przysługuje także stronie dochodzącej roszczeń alimentacyjnych (art. Ill 1 pkt 2 k.p.c). Strona ta może także zgłosić wniosek o ustanowienie dla niej adwokata, jeżeli udowodni za pomocą zaświadczenia wydanego przez organ administracji państwowej, że nie może bez uszczerbku dla utrzymania swojego i rodziny ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata. Sąd odmówi ustanowienia adwokata, jeśli powództwo jest bezzasadne (art. 117 k.p.c.) 32. Wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych oraz o ustanowienie adwokata należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytyczona lub już się toczy. d) Przed ustanowieniem kuratora dla dłużnika alimentacyjnego konieczne jest przeprowadzenie stosownego dochodzenia dla ustalenia jego miejsca zamieszkania lub pobytu (art k.p.c). e) W sprawie o alimenty sąd I instancji nie jest związany żądaniem pozwu i orzeka o roszczeniach, jakie wynikają z faktów przytoczonych przez powoda także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem lub było nim objęte w rozmiarze mniejszym niż należało (art k.p.c). Natomiast sąd rewizyjny nie jest związany granicami wniosków i podstaw rewizyjnych (art k.p.c). f) W granicach określonych przepisami art k.p.c. sąd z urzędu nadaje wyrokowi zasądzającemu alimenty rygor natychmiastowej wykonalności, choćby wskutek wykonania wyroku mogła wyniknąć dla pozwanego niepowetowana szkoda (art k.p.c). Stosownie do art k.p.c. tytuł wykonawczy doręcza się wierzycielowi alimentacyjnemu z urzędu. W sprawie, której powodem jest małoletni, reprezentowany przez swego przedstawiciela ustawowego, sąd zasądza alimenty na rzecz małoletniego powoda i zgodnie z powszechną praktyką w sentencji orzeczenia wskazuje imiennie przedstawiciela ustawowego, do którego rąk alimenty mają być wpłacane. Jeżeli w toku egzekucji nastąpi zmiana przedstawiciela ustawowego, organ egzekucyjny powinien przekazywać dalsze alimenty właściwej osobie, która wykaże swój przymiot przedstawiciela ustawowego. Wzmożoną ochronę świadczeń alimentacyjnych zapewniają przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, w szczególności zamieszczone w art k.p.c. oraz w paragrafach regula- 31 Por. Zdzisław Krzemiński: Ojcostwo i alimenty. Wydawnictwo KAMINO, Warszawa 1993 r., s Por. Zdzisław Krzemiński: Ojcostwo i alimenty. Wydawnictwo KAMINO, Warszawa 1993 r., s. 91.

19 18 BSE minu sądu. Ułatwienia w uzyskiwaniu świadczeń alimentacyjnych stwierdzonych tytułem wykonawczym stwarzają przepisy o bezegzekucyjnym trybie zaspokajania tych świadczeń, przewidziane zwłaszcza: - w art k.p. dotyczących potrąceń z wynagrodzenia dłużnika alimentacyjnego za pracę; - w art k.p.c. i w innych aktach normatywnych dotyczących wypłaty wierzycielowi alimentacyjnemu, w granicach określonych w art. 53 k.k.w., z należności za pracę dłużnika odbywającego karę pozbawienia wolności oraz z jego pieniędzy znajdujących w depozycie więziennym 33. Roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem trzech lat (art. 137 k.r.o.). 9. Zabezpieczenie alimentów w razie wyjazdu dłużnika za granicę Możliwości uzyskania alimentów od dłużnika, który wyjeżdża za granicę, są zróżnicowane w zależności od obowiązujących norm prawa międzynarodowego. Największe możliwości stwarza jego pobyt w jednym z państw, z którym Polskę łączy dwustronna umowa o obrocie prawnym. Największe trudności istnieją wtedy, gdy dłużnik przebywa w państwie, z którym Polski nie łączy umowa dwustronna i które nie przystąpiło do konwencji o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzonej w Nowym Jorku, 20 czerwca 1956 r. (Dz. U. z 1961 r. nr 17, poz. 87). Wobec istniejących trudności w egzekwowaniu alimentów od dłużnika, który przebywa za granicą, realną gwarancję ich uzyskiwania stwarza stosowne zabezpieczenie realizacji obowiązku w czasie nieobecności dłużnika w kraju. Zabezpieczenia takiego wymaga się w praktyce paszportowej w związku z art. 6 ust. 2, pkt 1 ustawy z 29 listopada 1990 r. o paszportach (Dz. U. z 1991 r. nr 2, poz. 5), według którego właściwy organ paszportowy może nie wydać paszportu, jeżeli osoba ubiegająca się o paszport nie wykonała obowiązku ustawowego, a zachodzi uzasadniona obawa, że wyjazd za granicę osoby zobowiązanej uniemożliwi wykonanie tego obowiązku, a niewykonanie obowiązku znajduje potwierdzenie w orzeczeniu sądu lub decyzji uprawnionego organu. Jedną z typowych w praktyce postaci zabezpieczenia realizacji obowiązku alimentacyjnego względem dziecka w czasie nieobecności zobowiązanego w kraju jest umowa poręczenia, przewidziana w art. 876 i nast. k.c, przez którą poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela spełnić zaciągnięte przez siebie zobowiązanie wykonywania zobowiązania alimentacyjnego dłużnika, jeżeli ten nie wywiąże się ze swych obowiązków. Czas trwania poręczenia nie musi być określony kalendarzowym terminem końcowym, poręczenie bowiem może objąć również cały czas nieobecności dłużnika w kraju. W takim jednak wypadku, jak wyjaśnił SN w uchwale z 31 stycznia 1986 r. III CZP 69/85, OSNCP 1987, poz. 3, poręczyciel powinien być świadomy tego, że udzielając poręczenia na czas nieobecności dłużnika w kraju przejmuje na siebie obowiązek płacenia należnych od dłużnika alimentów także wtedy, gdy dłużnik nie wróci do kraju w przewidzianym terminie. Poręczyciel jest obowiązany świadczyć wierzycielowi miesięcznie kwotę wskazaną w poręczeniu, choćby później powstała podstawa do żądania przez wierzyciela 33 Por. J. Siekulicki: Egzekucja świadczeń alimentacyjnych od osób odbywających karę pozbawienia wolności, NP 1984, nr 9, s. 81.

20 BSE 19 podwyższenia przysługujących mu od dłużnika alimentów. Inną postacią zabezpieczenia może być wpłacenie określonej kwoty na książeczkę oszczędnościową dziecka w celu bieżącego pobierania świadczeń alimentacyjnych. Kwota ta nie stanowi jednorazowej "odprawy", nie pozbawia więc dziecka żądania wyższych alimentów w razie zmiany stosunków, ani nie zwalnia rodzica od obowiązku świadczeń alimentacyjnych ponad wpłaconą kwotę 34. Sposób zabezpieczenia realizacji wierzytelności alimentacyjnych dziecka względem wyjeżdżającego za granicę jednego z rodziców należy do istotnych spraw dziecka w rozumieniu art k.p.c. W braku więc porozumienia między rodzicami o sposobie realizacji należnych dziecku alimentów od jednego z rodziców i dysponowania nimi przez drugiego z rodziców rozstrzyga sąd opiekuńczy 35. Jeżeli uprawnioną do alimentów jest osoba dorosła, to zgodnie z uchwałą SN z 19 kwietnia 1988 r. III CZP 26/88 ("Gazeta Prawnicza", 1988, nr 24) do ustalenia prawidłowego sposobu zabezpieczenia właściwa jest droga procesu (art. 189 k.p.c). Materiały źródłowe: Orzeczenie Sądu Najwyższego z 9 stycznia 1959 r. III CR 212/58, OSN 1960, poz. 48 nadal aktualne. 2. Kodeks karny Dz. U. z 1964 r. nr 13, poz. 94 z póź. zm. 3. Kodeks postępowania cywilnego Dz. U. z 1964 r. nr 43, poz. 296 z póź. zm. 4. B. Dobrzański: glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z 12 sierpnia 1965 r. I CR 214/65, OSPi- KA 1966, poz Orz. SN z 16 marca 1967 r. II CR 88/67, OSNCP 1967, poz Uzasadnienie uchwały SN z 28 maja 1968 r. III CZP 49/68, OSNCP 1968, poz Uchwała Sądu Najwyższego z 6 lutego 1969 r. III CZP 129/68, OSNCP 169, poz Orz. SN z 12 września 1969 r. III CRN 524/69, OSNCP 1970, poz J. Gwiazdomorski, OSPiK 1970 r., poz Orz. SN z 16 lipca 1971 r. (bez numeru), Gaz. SiP 1971, nr Kodeks pracy Dz. U. z 1974 r. nr 24, poz. 141 z póź. zm. 12. M. Nazar: glosa do orzeczenia SN z 8 maja 1975 r., OSPiKA, poz Orz. SN z 19 maja 1975 r. III CRN 55/75, OSNCP 1976, poz B. Dobrzyński: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa Orz. SN z 6 listopada 1975 r. III CRN 231/75, OSNCP 1976, poz Orz. SN z 10 lutego 1977 r. III CRN 12/77, OSNCP 1977, poz T. Smyczyński: Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka a polityka socjalna państwa, Ossolineum 1978, s J. Siekulicki: Egzekucja świadczeń alimentacyjnych od osób odbywających karę pozbawienia wolności, NP 1984, nr J. Strzebińczyk: Udział powinowatych dziecka w jego utrzymaniu i wychowaniu według Lr.o., Wro- 34 Por. uchwała SN z 30 maja 1985 r. III CZP 26/85, OSNCP 1986, poz Por. uchwały SN III CZP 69/85 i III CZP 26/ Niniejszy tekst jest opracowany głównie na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pod redakcją J. Ignatowicza, K. Piaseckiego, J. Pietrzykowskiego, J. Winiarza, Warszawa 1990 r.