27-a volumo MIR N-ro 2 (107) Decembro 2016

Transkrypt

1 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Medicina nternacia Revuo estas sendependa diskutejo de tutmondaj medicinistoj. Ĝi aperas dufoje jare. La redakcio rezervas al si rajton mallongigi aŭ korekti la manuskriptojn. Reproduktoj kaj tradukoj estas permesataj nur kun indiko de la fonto. From the Editor We proudly begin with the good news, that thanks to our authors, who sent scientific papers for publication in 2016, and due to the work of all members of the editorial team the Polish Ministry of Science and Higher Education once again in december confirmed the attribution of 8 points to our MR. This means, that our journal MR is again registered as one of the so called B-journals, so ranks among the more important scientific publications acknowledged in Polland. n Esperanto-journals we had the pleasure to read that the article written in Esperanto by the Hungarian physician stván Hegyi, which was published in MR with the title Cooperation of Brain Hemispheres, received a remarkable distinction from the nternational Academy of Sciences in San Marino in the competition for the renewed Pirlot Award. The certificate, which dates from 29th of July 2016 and was signed in Nitra, Slovakia, in the name of the prize-committee by Renato Corsetti, Reinhard Fossmeier, H. Michael Maitzen, Carlo Minnaja and Bengt-Arne Wickström, acknowledges the article according to the impression of the committee as the best scientific publication published in Esperanto in the years Third place of the same award won our colleague Joaquim P. Brasil-Neto from Brazil for the paper Transcranial Magnetic Stimulation and Transcranial Electric Stimulation: Applications in Neurology and Psychiatry, which was published in MR as well. First place of the award in the section lecture won Christoph Klawe for the lecture AlphaGo vs. Master Lee: Arteficial ntelligence and the Human Brain as Basis of the Biological, which was presented for the first time in Luxembourg 3rd of May These successes show that MR and the scientific work of UMEAmembers have the capacity to gain excellent effects and hopefully they are good stimulants for us other members of the Esperanto-speaking medical community to proceed in our activities and to send interesting papers of high quality, directly written in Esperanto, for publication. Professor Włodzimierz Opoka Editor-in-Chief Dr Christoph Klawe Vice-Editor-in-Chief

2 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Medicina nternacia Revuo estas sendependa diskutejo de tutmondaj medicinistoj. Ĝi aperas dufoje jare. La redakcio rezervas al si rajton mallongigi aŭ korekti la manuskriptojn. Reproduktoj kaj tradukoj estas permesataj nur kun indiko de la fonto. Redakciaj vortoj Ni komencas de bona informo, ke dank` al aŭtoroj, kiuj sendis fakajn artikolojn por MR en la jaro 2016 kaj laboro de ĉiuj membroj de la Redakta Komitato de MR en decembro de tiu ĉi jaro la pola Ministerio pri Scienco kaj Altlerneja Edukado konfirmis, ke nia MR ricevas 8 poentojn. Nia revuo MR plu estas registrita en la tiel nomata B listo de gravaj sciencaj revuoj, agnoskitaj en Pollando. En la esperantlingva gazetaro ni havis eblecon legi, ke la artikolo de hungara kuracisto d-ro stván Hegyi aperigita en MR sub la titolo Kooperado de la du hemisferoj ricevis specialan rimarkindan distingon flanke de la Akademio nternacia de la Sciencoj San Marino en la konkurso pri la renovigita Premio Pirlot. La diplomo datita la 29an de julio 2016, en Nitra (Slovakio) subskribita de prof. Amri Wandel nome de la juĝkomisiono Renato Corsetti, Reinhard Fossmeier, H. Michael Maitzen, Carlo Minnaja kajbengt-arne Wickström, atestas, ke laŭ la impreso de la premio-komitato temas pri la plej bona scienca artikolo publikigita dum la jaroj Trian rangon en la sama kategorio de la premio ricevis kolego Joaquim P. Brasil-Neto el Brazilo pro la artikolo Transkrania magneta stimulado kaj transkrania elektra stimulado: aplikadoj en Neŭrologio kaj Psikiatrio, same publikigita en MR. Unuan rangon de la Premio Pirlot en la kategorio prelego atingis Christoph Klawe pro la prelego AlphaGo kontraŭ majstro Lee: artefarita inteligenteco kaj la homa cerbo kiel bazo de la biologia prezentita unuafoje en Luksemburgo la 3-an de majo Tio montras, ke MR kaj la scienca laboro de UMEA-anoj havas la kapablon atingi ekscelentan efikon kaj espereble estas bona instigo por ni aliaj medicinistoj nepre daŭrigi nian aktivadon kaj ensendi altkvalitajn, interesajn artikolojn rekte verkitajn en Esperanto. Profesoro Vladimiro Opoka Ĉefredaktoro D-ro Christoph Klawe Vic-Ĉefredaktoro

3 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Medicina nternacia Revuo editorial office: Department of norganic and Analytical Chemistry, Faculty of Pharmacy, Medical College, Jagiellonian University in Kraków, Medyczna 9 Str., Kraków, Poland office@interrev.com Publishers: Jagiellonian University in Kraków, Faculty of Pharmacy Medyczna 9 St Kraków, Poland wopoka@interrev.com umea@interia.pl, http//:umeaopoka.republika.pl ZOZ Ośrodek UMEA SHNODA-KURACEJO os. Albertyńskie Kraków, Poland Our readers can find us on our webpage: Declaration of the primary version can be found at or in the printed version Editorial Board Editor-in-chief Professor Włodzimierz Opoka Poland Vice-editor-in-chief Doctor Christoph Klawe, Germany Managing Editor Professor Bożena Muszyńska, Poland Operating Editors Professor Sandor Monostori, Australia Doctor Jose Antonio Vergara, Chile Doctor Zheng Bocheng, China Doctor P.V. Ranganayakulu, ndia Doctor Keyhan Sayadpour Zanjani, ran Doctor Massimo Tusconi, taly Doctor Christiana Ubaka DMMM, Nigeria Professor hor Halajchuk, Ukraine Executive Editors Professor Stanisław Majewski, Poland Professor E. James Lieberman, USA Professor Eva Bojaghijeva, Bulgaria Professor Andrzej Kierzek, Poland Professor Maciej Tęsiorowski, Poland Professor Ewa Poleszak, Poland Professor Dariusz Adamek, Poland Associate Professor Małgorzata Paprocka-Borowicz, Poland Professor Jacek Sapa, Poland Professor Jolanta Pytko Polończyk, Associate Professor Nikolao Sigajev, Poland Doctor Barbara Jasiewicz, Poland Doctor Andrzej Moniczewski, Poland Doctor Małgorzata Frankowska, Poland Doctor Yasuo Kiryu, Japan Doctor Anna Sadakierska-Chudy, Poland Doctor mre Ferenczy, Hungary Doctor Jadwiga Kuciel-Lewandowska, Russian Federation Poland Doctor stvan Hegyi, Hungary Technical Editor MS. Jacek Rojowski, Poland MS. Anna Krzywda, Poland Doctor Joanna Piotrowska Poland Doctor Agata Kryczyk Poland Type setting, Page makeup MS. Jacek Rojowski, Poland MS. Anna Krzywda, Poland 67

4 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Natural products in dentistry (Oryg. Surowce naturalne w stomatologii) PYTKO-POLOŃCZYK Jolanta 1, MUSZYŃSKA Bożena 2 1. Department of ntegrated Dentistry, Jagiellonian University Medical College, Montelupich 4, Kraków, Poland 2. Department of Pharmaceutical Botany, Faculty of Pharmacy, Jagiellonian University, Medical College, Medyczna 9, Kraków, Poland Abstract Modern medicine used many methods of treatment; one of them is phytotherapy. t is documented that plants can not only prevent many diseases, but also cure diseases. Main activities of plant materials used in dentistry are anti-inflammatory, antibacterial, antiviral, decongestant, adtringent, anti-bleeding and regenerating. The natural materials used in dentistry are mainly in the form of lotions, tinctures, infusions, toothpaste, drops and gels. The most important group of active compounds in dental formulations of natural origin include essential oils, monoterpenoides, phenolic compounds, gums, resins, tannins, flavonoids, anthocyanins, carotenoids, chlorophyll, vitamins, elements such as especially zinc and minerals such as AlK(SO 4 ) 2. t occurs naturally and is used for control of bleeding, and as an antiseptic. The ideal antimicrobial agent should be effective in removing bacteria responsible for the periodontal disease process; to have the widest possible range of action, does not cause side effects and have a prolonged activity in the oral cavity. Accordingly natural products particularly as essential oils and phenol compounds can, fulfill these tasks. Keywords: natural products in dentistry, ether oils, eugenol, flavonoids, zinc Corresponding author: Bożena Muszyńska, muchon@poczta.fm Wstęp Od pradawnych czasów surowce roślinne towarzyszą człowiekowi, a wiedzę o ich właściwościach przekazywano z pokolenia na pokolenie, początkowo w formie przekazów oraz w postaci zielników, z biegiem czasu rozpoczęto próby zapisywania zdobytych wiadomości na ich temat. Już człowiek pierwotny znał sposoby i metody użytkowania poszczególnych roślin lub ich części w celach terapeutycznych [1-5]. Nasi przodkowie nauczyli się rozróżniać, które z roślin mają szkodliwe działanie, a które są skuteczne w leczeniu chorób. Współczesna medycyna stosuje wiele metod leczenia, jedną z nich jest właśnie fitoterapia [1-5]. Udokumentowano, że rośliny mogą nie tylko zapobiec wielu chorobom, ale również wyleczyć schorzenia w tym te dotyczące jamy ustnej takie jak: nieprzyjemny zapach z ust, ból, krwawienie dziąseł, owrzodzenia i pleśniawki, zwiększoną produkcję śliny [6.7]. Najważniejsze działania surowców roślinnych stosowanych w stomatologii to: przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwobrzękowe, ściągające, przeciwkrwotoczne, odwaniające, witaminizujące, a przede wszystkim regenerujące. Surowce naturalne w stomatologii są stosowane głównie w postaci płukanek, nalewek, naparów, past do zębów, kropli i żeli. Najważniejsze grupy związków czynnych w preparatach stomatologicznych pochodzenia naturalnego to: olejki eteryczne, monoterpenoidy, związki fenolowe, gumy, żywice, garbniki, flawonoidy, antocyjany, karotenoidy, chlorofil, witaminy, pierwiastki, a szczególnie cynk oraz ałun potasowy [1-7]. dealny środek przeciwbakteryjny powinien skutecznie eliminować bakterie odpowiedzialne za proces chorobowy przyzębia, posiadać możliwie szerokie spektrum działania, nie powodować efektów ubocznych i charakteryzować się przedłużonym działaniem w jamie ustnej. Z tego powodu związki pochodzenia naturalnego a szczególnie olejki eteryczne i związki fenolowe znajdują zastosowanie w nowoczesnej stomatologii [8,9]. Olejki eteryczne Najszerzej wykorzystywaną grupą surowców w stomatologii są rośliny zawierające olejki eteryczne. Olejki eteryczne są to substancje lotne 68 Article submitted: Accepted:

5 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 i mogą przechodzić w postać gazową już w temperaturze otoczenia. W składzie olejków znajdują się przede wszystkim mono-, seskwi i diterpenoidy, związki fenolowe oraz inne związki lotne z parą wodną. Mogą one występować we wszystkich organach rośliny olejkodajnej (liście, kwiaty, owoce, kłącza, kora). Otrzymuje się je przez destylację z parą wodną lub przez ich wytłaczanie, czasem stosuje się dodatkowo rektyfikację. Wykazują one działanie odkażające, bakteriobójcze, wirusobójcze, przeciwgrzybiczne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, ściągające [7,8]. Najważniejsze surowce zawierające olejki eteryczne, które mają zastosowanie w stomatologii to: Syzygium aromaticum Thunb. (dawniej Eugenia caryophyllata) czapetka pachnąca czyli goździkowiec korzenny to drzewo z rodziny Myrtaceae (mirtowate) osiągające do 12 metrów wysokości rosnące dziko na Molukach (ndonezja), a uprawiane głównie na Półwyspie Malajskim, Madagaskarze i Zanzibarze. Pąki kwiatowe, z których obecnie pozyskuje się olejek goździkowy stosowane były, jako przyprawa już przed 266 r. pne w Chinach. Głównym składnikiem biologicznie aktywnym olejku goździkowego jest eugenol (ok. 95%), kwas benzoesowy i terpeny (pinen, limonen). Eugenol można uzyskiwać w postaci krystalicznej. Ze względu na zapach olejek goździkowy jest powszechnie stosowany w przemyśle kosmetycznym oraz jako składnik perfum. Najważniejsze działanie lecznicze eugenolu to przeciwbakteryjne, dezynfekujące, przeciwbólowe, natomiast olejek ten działa też przeciwzapalnie. Z tego powodu jest stosowany w terapii zakażeń górnych dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, a także bólach stawów. Działanie przeciwbakteryjne jest wykorzystywane w stanach zapalnych błony śluzowej górnych dróg oddechowych, w zapobieganiu przeziębieniom (w formie inhalacji i aerozoloterapii np. w preparatach: Amol, Aromatol, Argol, Olbas, Soma i Salviasept). Eugenol jest stosowany w stomatologii głównie, jako środek odkażający, ułatwiający gojenie i miejscowo znieczulający. Jako płynny składnik służy do zarabiania past, którymi wypełniane są kanały korzeniowe w tym także tzw. past mumifikacyjnych używanych do zatruwania miazgi (np.: Caryosan i Endomethazone). W połączeniu z tlenkiem cynku tworzy również pastę używaną do pośredniego przykrycia miazgi i opatrunku stosowanego w leczeniu endodontycznym; używa się go także do odkażania kanałów korzeniowych podczas leczenia zgorzeli miazgi, jak również przy impregnacji zębiny azotanem srebra. Eugenol połączony z tlenkiem cynku tworzy amorficzny związek chelatowy. Mechanizm działania eugenolu polega na zahamowaniu neuroprzekaźników stanu zapalnego takich jak: prostaglandyny i leukotrieny, a ponieważ ma zdolność do dyfundowania przez zębinę wykazuje działanie przeciwbólowe, znieczulające i przeciwzapalne [9]. Salvia officinalis L. szałwia lekarska z rodziny Lamiaceae (jasnotowate), surowcem są liście (Salviae folium), zawierająca do 2,5 do 3% olejku lotnego, w którym znajduje się m.in. tujon, cyneol, kamfora i pinen. Szałwia jest też surowcem bogatym w garbniki (co wzmaga działania przeciwbakteryjne polegające na hamowaniu bakterii Gram(+)), flawonoidy i kwasy organiczne (dzięki czemu surowiec działa przeciwzapalnie poprzez zmniejszenie przepuszczalności naczyń włosowatych), gorycze, znaczne ilości witaminy B1 (około 850 mg%), witaminy C i PP oraz karotenoidy (prekursor witaminy A). Szałwię i preparaty z niej pozyskiwane stosuje się także do płukania jamy ustnej, w stanach zapalnych dziąseł, przyzębia, pleśniawce oraz pomocniczo w zakażeniach paciorkowcami [10]. Matricaria chamomilla L. rumianek pospolity roślina z rodziny Asteraceae (astrowate). W lecznictwie wykorzystywany jest koszyczek rumianku (chamonillae anthodium), z którego uzyskuje się minimum 4 ml olejku eterycznego z kg suszonego surowca. Olejki i preparaty z tego kwiatostanu działają przede wszystkim: przeciwzapalnie, przeciwalergicznie, dezynfekująco (przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo) oraz przeciwbólowo. Głównymi składnikami aktywnymi olejku rumiankowego są: chamazulen, α-bisabolol i spiroeter. Wskazaniami do stosowania tego surowca są stany zapalne błon śluzowych w obrębie jamy ustnej, krtani i nosa, paradontoza. W koszyczkach rumianku występują też metabolity z innych grup takie jak flawonoidy, kumaryny wzmagające działanie antyseptyczne oraz śluz, który powoduje, że surowiec ten ma również działanie łagodzące [11-13]. Mentha piperita L. mięta pieprzowa z rodziny Lamiaceae (jasnotowate), roślina uprawna, będąca mieszańcem międzygatunkowym mięty nadwodnej (M. aquatica) i mięty zielonej (M. spicata). Surowcem pozyskiwanym z mięty pieprzowej są liście (Menthae piperitae folium). Z liści mięty pieprzowej (główne składniki to olejek miętowy, 69

6 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 kwas askorbinowy 25 mg%, karoten do 40 m%, rutyna 14 mg%, apigenina, betaina, kwas oleanowy i ursulowy) otrzymuje się olejek eteryczny, a z niego mentol krystaliczną substancję o silnych właściwościach znieczulających i bakteriobójczych. Mentol jest monoterpenoidem, który izoluje się z olejku miętowego w formie krystalicznej, ponieważ ma on bardzo silne działanie dezynfekujące i znieczulające. Oprócz odświeżającego zapachu odznacza się właściwościami antybakteryjnymi, przeciwzapalnymi; działając na receptory zimna, daje uczucie chłodzenia w zapalnie zmienionej tkance. Wykazuje też właściwości przeciwbólowe oraz hamuje rozwój bakterii chorobotwórczych [14,15]. Thymus serpyllum L. macierzanka tymianek z rodziny Lamiaceae (jasnotowate), roślina, z której pozyskiwanym surowcem jest ziele (Thymi herba), które ma właściwości przeciwbakteryjne i odwadniające. Olejek tymiankowy zawiera przede wszystkim związek fenolowy tymol, który działa bakteriobójczo. Preparaty zawierające macierzankę tymianek lub olejek z tego surowca wykorzystuje się w stomatologii do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Tymol jest jednym ze składników dentyny (czasowe wypełnienia stomatologiczne) [16]. Eukaliptus (Eucalyptus L Hér.) eukaliptus to drzewo z rodziny Myrtaceae (mirtowate). Występuje na terenie Australii i Tasmanii. Największy przysmak warunkujący przeżycie torbaczy z gatunku koali (Phascolarctos cinereus). Starsze liście eukaliptusa mają zastosowanie w lecznictwie, jako surowiec do otrzymywania olejku eukaliptusowego, który używany jest w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Eukaliptus ma właściwości antyseptyczne, zmniejsza bóle mięśni i dolegliwości reumatyczne. Używany jest on także do leczenia oparzeń ze względu na działanie bakteriobójcze wobec bakterii Gram( ) i (+). Olejek ten z powodu silnego, aromatycznego, przyjemnego zapachu oraz właściwości dezynfekujących często wykorzystywany jest w produktach do higieny jamy ustnej (płyny do odkażania, pasty do zębów, gumy do żucia) [17-19]. Melissa officinalis L. melisa lekarska z rodziny Lamiaceae (jasnotowate), a jej łacińska nazwa wywodzi się od słów oznaczających miód, przyjemność. Częścią ziela stosowaną w lecznictwie jest liść. Główny składnik olejku melisowego cytral nadaje zielu cytrynowy zapach i gorzki smak. Najstarsze jej zastosowanie znane w lecznictwie dzięki zawartym w surowcu olejkom eterycznym to działanie uspakajające. Ponadto ze względu na to, że roślina ta zawiera zarówno olejek eteryczny jak i garbniki to wykazuje też działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, dzięki czemu ma zastosowanie w produkcji past do zębów [1,2,3]. nula helenium L. oman wielki z rodziny Asteraceae (astrowate) to masywna bylina, zwana dawniej zielem na świerzb, zielem końskim lub elfim szczawiem. Zawiera do 3,5% olejku eterycznego, inulinę, fitosterole i sole mineralne (Fot. 1). Fot. 1. nula helenium (fot. Faustyna Kubiczek) Działa wykrztuśnie, rozkurczowo, antyseptycznie. Napar jest zewnętrznie używany do 70

7 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 płukania, po ekstrakcji zęba i w stanach zapalnych dziąseł [1,2,3]. Foeniculum vulgare Mill koper włoski z rodziny Apiaceae (selerowate), ze względu na działanie antyseptyczne bywa składnikiem past do zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej w przypadku stanów zapalnych dziąseł [1,2,3]. Cinnamomum cassia (L.) J. Presl cynamonowiec chiński z rodziny Lauraceae (wawrzynowate), z którego używane są gałązki, posiada właściwości rozkurczowe, ściągające i antyseptyczne. Ekstrakty z tego surowca zaleca się do płukania jamy ustnej w schorzeniach dziąseł i gardła oraz w stanie zapalnym migdałków [1,2,3]. Citrus limon (L.) Burm. cytryna zwyczajna z rodziny Rutaceae (rutowate) ma działanie bakteriobójcze, które związane jest z obecnością olejków eterycznych oraz witaminy C. Sok z cytryny ma właściwości oczyszczające i wybielające. W pastach do zębów wykorzystuje się przede wszystkim ekstrakt z cytryny [20-23]. Achillea millefolium L. krwawnik pospolity z rodziny Asteraceae (astrowate) jest rośliną wieloletnią, dorastająca do 80 cm, ma sztywne, wzniesione i gęsto ulistnione łodygi, często rozgałęzione w górze, pokryte w górnej części podwójnie pierzastosiecznymi liśćmi. Kwiaty są jasnoróżowe lub białe, zakwitają w drobnych koszyczkach. Surowiec lekarski stanowią ziele, kwiaty oraz liście krwawnika. Ziele, kwiaty oraz liście zawierają olejek eteryczny (1,5%), flawonoidy, garbniki, cholinę, związki mineralne (np. sole manganu) oraz witaminę C. Kwiat posiada więcej olejku, a liście garbników i flawonoidów. Jest to skuteczny środek dezynfekujący, gojący i przeciwzapalny [1,2,3]. Śluzy Śluzy są heterogennymi węglowodanami i tworzą z wodą galaretowate żele. Surowce zielarskie zawierające śluzy spełniają w lecznictwie rolę ochronną i osłaniającą. Mają również właściwości przeciwzapalne. Dla tego stosowane są w terapii skojarzonej leczenia ran i owrzodzeń jamy ustnej [1-6]. Przykładami roślin, które zawierają związki śluzowe są: Althaea officinalis L. prawoślaz lekarski z rodziny Malvaceae (ślazowate) wykazuje działanie łagodzące, uśmierzające i kojące ból. Stosowany jest przede wszystkim do płukania w owrzodzeniach jamy ustnej [1-6]. Arctium lappa L. łopian większy z rodziny Asteraceae (astrowate) to surowiec oczyszczający płyny ustrojowe (w tym krew), o właściwościach ziół gorzkich i antybiotycznym działaniu. Zaleca się go do stosowania w postaci naparu i płukanek w owrzodzeniach jamy ustnej. nne ważniejsze rośliny zawierające śluzy, a stosowane w stomatologii to: nasiona babki płesznik, kwiatostany lipy i nasiona lnu [1-6]. Flawonoidy To grupa związków fenolowych. Występują w roślinach w formie glikozydów i wolnych aglikonów. Charakteryzują się bardzo zróżnicowanymi właściwościami farmakologicznymi, w tym działaniem przeciwzapalnym oraz podobnym do witaminy P. Część z nich to bioflawonoidy, do których należy rutyna, kwertycyna i hesperdyna. Znajdują się np. w zielu skrzypu, lipy, ruty, fiołka trójbarwnego [24]. Equisetum arvense L. skrzyp polny z rodziny Equsetaceae (skrzypowate) to roślina zarodnikowa, osiągająca wysokość cm (Fot. 2.). Fot. 2. Equisetum arvense (fot. Faustyna Kubiczek) Wytwarza ono podziemne kłącze podzielone na międzywęźla, w których występują merystemy interkalarne. Pędy zarodnionośne są żółtoczerwonawe, nierozgałęzione zakończone kłosem zarodnionośnym, które usychają po rozsianiu 71

8 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 zarodników, po czym wytwarzane są pędy asymilujące. W lecznictwie używane są pędy płonne, asymilujące (ziele skrzypu). Ziele skrzypu zawiera flawonoidy, substancje mineralne (6-10% to związki krzemu), sole potasu, kwasy organiczne, saponiny, fitosterole, witaminę C, karotenoidy, garbniki. Skrzyp jest stosowany jako surowiec działający przeciwkrwotocznie, regenerująco i przeciwzapalnie [24]. Garbniki Garbniki mają działanie ściągające, zmniejszają przepuszczalność naczyń krwionośnych, hamują mikrokrwawienia. Wykazują działanie bakteriobójcze oraz wirusostatyczne [25,26]. Ważniejsze rośliny zawierające garbniki to: Quercus sp. gatunki dębów z rodziny Fagaceae (bukowate) z których surowcem jest kora dębu (Quercus cortex). Najważniejszymi składnikami tego surowca są garbniki, polifenole i flawonoidy. Dzięki obecności związków polifenolowych kora dębu wykazuje działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne, stosowana zewnętrznie wykorzystywana jest do leczenia stanów zapalnych i owrzodzeń jamy ustnej [1-4,25,26]. Potentilla erecta Uspenski ex Ledeb. pięciornik kurze ziele z rodziny Rosaceae nalewka z kłącza jest preparatem o silnych właściwościach ściągających, ze względu na obecność skondensowanych garbników katechinowych. Stosowana w zapaleniu jamy ustnej i gardła, do pędzlowania w krwawieniach i wysiękowym zapaleniu dziąseł. Zewnętrznie działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie na skórę oraz błony śluzowe [1-4,25,26]. Salvia officinalis L. szałwia lekarska z rodziny Lamiaceae (jasnotowate). Surowcem farmakopealnym jest liść szałwii: Salviae folium zawierający olejek eteryczny bogaty w tujon, cyneol, kamforę, borneol i pinen. Poza tym szałwia zawiera flawonoidy, garbniki, gorycze, kwasy organiczne, witaminy A, B1, C i PP. Wykazuje działanie przeciwbakteryjne (hamuje wzrost drobnoustrojów), przeciwzapalne (zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych), antyseptyczne i ściągające. Wyciągi z liści tego surowca stosowane są, jako odkażające i bakteriobójcze w stanach zapalnych i nieżytach jamy ustnej, gardła, pleśniawce oraz w ropnym zapaleniu dziąseł [1-4,25,26]. Rubus idaeus L. malina z rodziny Rosaceae (różowate) w ziołolecznictwie wykorzystuje się działanie silnie ściągających liści i owoców oraz korzenia. Najważniejsze substancje lecznicze występujące w liściach maliny to taniny i polifenole natomiast w owocach: witamina C i kwasy owocowe. Surowce te wchodzą w skład preparatów stosowanych w owrzodzeniach i stanach zapalnych jamy ustnej [1-4,25,26]. Chlorofil i surowce witaminowe Urtica dioica L. pokrzywa zwyczajna to roślina z rodziny Urticaceae (pokrzywowate), dorastająca do 1 m wysokości, pokryta parzącymi włoskami (Fot. 3.). Fot. 3. Urtica dioica (fot. Faustyna Kubiczek) Wytwarza pod ziemią silne rozłogi korzeniowe, a nad ziemią kanciaste rozgałęzione łodygi, które są pokryte podłużnymi ostro zakończonymi liśćmi z przylistkami. Owocem jest orzeszek. W lecznictwie stosuje się liście pokrzywy oraz korzenie. Liście pokrzywy zawierają: barwniki roślinne (m.in. w znaczącej ilości chlorofil, ksantofil i β-karoten), witaminy K i C, oraz z grupy B, garbniki, aminy, kwasy organiczne, flawonoidy, karotenoidy, olejki eteryczne, składniki mineralne (głównie wapń, żelazo, potas, krzem, jod, fosfor, sód, siarka). Korzeń tej rośliny zawiera: lipidy, 72

9 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 sterole, lignany, lecytynę, polisachrydy, kwasy organiczne, sole mineralne (np. wapnia). Ze względu na wysoką zawartość chlorofilu w zielu pokrzywy, który wykazuje działanie odwaniające, ekstrakty z tego surowca są wykorzystywane do płukania jamy ustnej w celu eliminowania przykrego zapachu [27]. Żywice, gumy Żywice są mieszaninami nielotnych związków terpenowych oraz tlenowych pochodnych fenylopropanu. Są to substancje stałe, bezpostaciowe, lipofilne, o szklistym połysku. Gumożywice to wydaliny roślinne zawierające: żywice, olejki eteryczne oraz polisacharydy takie jak śluzy. Obie grupy związków wykazują działanie antyseptyczne (antisepticum), przeciwzapalne (antiphlogisticum) i ściągające (adstringens) z tego powodu są stosowane w chorobach jamy ustnej i przyzębia. Ze względu na dużą plastyczność surowce te wykorzystywane są do polepszania właściwości materiałów stosowanych do wypełnień i wycisków [28]. Gutaperka Guma drzewna Gutaperka występuje w soku mlecznym wielu gatunków roślin. Największe znaczenie ma gutaperkowiec (Palaquium gutta) oraz zwięźla kulista (Mimusops balata). Gutaperkowiec jest drzewem z rodziny sączyńcowatych, rosnącym na Półwyspie Malajskim i w ndonezji. Gutaperka występuje także w dużych ilościach u eukomii wiązowatej (Eucommia ulmoides). Spośród gatunków europejskich stwierdzona została w znacznych ilościach w trzmielinie brodawkowatej i zwyczajnej. Pod względem chemicznym izomer kauczuku naturalnego, którego plastyczność warunkuje zawartość ok % żywic naturalnych. Gutaperka stosowana jest do wypełniania kanałów zębowych podczas leczenia endodontycznego, oraz do wykonania wycisku odwzorowującego fragment jamy ustnej. W technice dentystycznej gutaperka zaliczana jest do mas termoplastycznych. Jej plastyczność zwiększa się wraz ze wzrostem temperatury osiągając optimum w zakresie temperatur C. W 100 C zamienia się w lepką, ciągliwą maź, która rozkłada się przy temperaturze 120 C. Obecnie gutaperka jest zastępowana przez elastyczne materiały wyciskowe, ale nadal znajduje zastosowanie, gdy zachodzi konieczność użycia materiału, który długo wykazuje plastyczność np. wyciski pod protezy pooperacyjne. Gutaperka jest stosowana do produkcji gum do żucia [1-6,28]. Commiphora abyssinica (O. Berg) Engl drzewo balsamowe z rodziny Burseraceae (osoczynowatych), z którego kory pozyskiwana jest gumożywica mirra. Roślina rośnie we wschodniej Afryce i na Półwyspie Arabskim. Wypływa ona ze zranień pnia i gałęzi, zasycha na powietrzu i przybiera postać przezroczystych ziarenek, wydzielających podczas spalania przyjemny zapach. Dawniej mirrę wymieszaną z winem, podawano, jako środek znieczulający. Obecnie (w medycynie) wykorzystywane jest przede wszystkim jej działanie przeciwzapalne. Wyciągi z mirry wchodzą w skład wybranych past do zębów: przeciwpróchniczych oraz stosowanych w chorobach przyzębia. Używana jest ona też do produkcji kosmetyków do pielęgnacji jamy ustnej takich jak np. eliksiry do ust czy preparaty do masażu dziąseł [1-6, 28]. Kalafonia otrzymywana jest po oddestylowaniu terpentyny z żywicy drzew iglastych głównie sosny Pinus sp. z rodziny Pinaceae (sosnowate). Stanowi mieszaninę w 90% kwasów żywicznych: abietynowego i pimarowego. Polepsza ona plastyczność, materiałów stosowanych do wypełnień w stomatologii zwłaszcza w połączeniu z eugenolem i tlenkiem cynku [28-30]. Mastyks (żywica mastyksowa) powstaje po nacięciu pędów pistacji Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae) i zawiera pinen, rezeny, kwas żywicowy i mastycynowy. Posiada właściwości dezynfekujące (pasty do zębów, płukanki do odświeżania jamy ustnej) oraz jest składnikiem dentyny (tymczasowe wypełnienie stomatologiczne) [28-32]. Cynk Cynk należy do grupy pierwiastków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, co zbadano i potwierdzono już w latach 30tych ubiegłego wieku. Lecznicze właściwości cynku były już znane w starożytnym Rzymie, kiedy to za panowania cesarza Augusta rudy cynku przykładano na skórę i na okolice oczu w miejscach zmienionych stanem zapalnym. Cynk jest metalem znajdującym się w 12 grupie układu okresowego. Oprócz udziału w przemianach metabolicznych kwasów nukleinowych, lipidów, białek, cukrów, zapewnia utrzymanie stabilności błon komórkowych, prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego, rozrodczego, czy oddechowego. Działa 73

10 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 przeciwzapalnie i bakteriostatycznie [28-33]. Tlenek cynku preparat ten jest otrzymywany w wyniku prażenia rudy cynkowej: siarczku cynku (ZnS) lub węglanu cynku (ZnCO 3 ) w obecności powietrza. stosowany jest w połączeniu z eugenolem i kalafonią jako podstawowy surowiec naturalny w stomatologii dziecięcej oraz do wypełnień czasowych. Jest on wykorzystywany do pośredniego pokrycia miazgi, krótkoterminowych wypełnień (dentyna), jak również jest materiałem z wyboru do wypełnień komory w pulpotomii oraz w pulpektomii w zębach mlecznych [9,29,30]. Tlenek cynku z eugenolem jest materiałem, który wiąże się w obecności wilgoci [29-33]. Właściwości higroskopijne tlenku powodują zmniejszenie ciśnienia płynu w kanalikach zębinowych, co zmniejsza odczucie bólu. Posiada on też właściwości bakteriobójcze, a w połączeniu z eugenolem właściwości bakteriostatyczne. Jest materiałem, który powoduje remineralizację zębiny, tworzenie zębiny wtórnej, ustępowanie początkowych stanów zapalnych miazgi, a co istotne nie uszkadza miazgi [29-33]. Ałun potasowy (ałun, ałun glinowo-potasowy; z łac. Alunit) ałun potasowy nazwa zwyczajowa dwunastowodnego siarczanu(v) glinu potasu (AlK(SO 4 ) 2 12H 2 O), Aluminium Kalium sulfuricum, Alumen FP X, Aluminii Kalii sulfas. Występuje on naturalnie jako minerał i stosowany jest do tamowania krwawień oraz jako środek antyseptyczny [33]. Resumo Moderna medicino aplikis multajn metodojn de kuracado; unu el ili estas la fitoterapio. Estas dokumentita, ke plantoj ne nur povas preventi, sed ankaŭ kuraci multajn malsanojn. Ĉefaj aktivecoj de plantdevenaj materialoj uzitaj en dentkuracado estas: kontraŭinflama, antibakteria, antivirusa, antikongesta, adstringa, antisanga kaj regeneracia. La naturaj materialoj uzitaj en dentkuracado estas ĉefe en la formoj de locioj, tinkturoj, infuzaĵoj, dentopastoj, gutoj kaj ĝeloj. La plej grava grupo de aktivaj kemiaj komponaĵoj en denta formuliĝoj de natura origino inkludas esencajn oleojn, monoterpenoidojn, fenolajn komponaĵojn, gumojn, rezinojn, taninojn, flavonoidojn, antocianojn, karotenoidojn, klorofilon, vitaminojn, precipe elementojn kiel zinko kaj la mineralo AlK(SO 4 ) 2. Ĝi okazas nature kaj estas uzita por la kontrolo de sangado kaj antisepse. La ideala antimikroba rimedo devus esti efika eltirante bakteriojn respondecaj por procezoj de periodontal malsanoj; oni devas havi la plej larĝan efikon, sed ne kaŭzi kromefikojn kaj havi pli daŭrigitan aktivecon en la buŝo. Laŭ tio naturaj produktoj, aparte esencaj oleoj kaj fenolaj kombinaĵoj, povas plenumi tiujn taskojn. Piśmiennictwo 1. Kohlmünzer, S.; PWN, Warszawa Jędrzejko, K.; Śląska Akademia Medyczna, Katowice Lewkowicz-Mosiej, T.; Warszawa Jędrzejko K.; ŚAM w Katowicach, Katowice, Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.; Warszawa Karbach, J., Ebenezer, S., Warnke, P.H., Behrens, E., Al-Nawas. B. Clin Lab, 2015, 61, Takaradak, K., Kimizuka, R., Takahashi, N.K. Honma, K. Okuda, T. Kato.; Oral Microbiol mmunol 2004,19, Deans, S.G., Ritchie. G.; nt J Food Microbiol, 1987,5, Al-Wazzan, K.A., al-harbi, A.A., Hammad,.A. J.; Prosthodont 1997, 6, Rodrigues, M.R., Kanazawa, L.K., das Neves, T.L., da Silva, C.F., Horst. H., Pizzolatti, M.G. J.; Ethnopharmacol 2012, 139, Mayer, T., Pioch, T., Duschner,H., Staehle, H.J.; Quintessence nt 1997, 28, Singh, O., Khanam, Z., Srivastava, M.K.; Pharmacogn Rev 2011, 5, Pirzad, A., Alyari, M.R., Shaliba, S., Zehtab- Salmasi, Moammadi, A.; J Agron. 2006, 5, Tassou, C.C., Drosinos, E.H., Nychas, G.J.; J Appl Bacteriol 1995, 78, Samber, N., Khan, A., Varma, A., Manzoo, N.; Pharm Biol. 2015, 53, Kulisić, T., Radonić, A., Miloš, M.; talj Food Sci 2005, 17 (3), Mulyaningsih, S., Sporer, F., Reichling, J., Wink. M.; Pharm Biol 2011, 49, A.E. Sadlon, D.W. Lamson. Altern Med Rev, 15 (2010), pp Smith, C.A., Collins, C.T., Crowther, C.A.; Watanabe, E., Kuchta, K., Kimura, M., Rauwald, H.W., Kamei,T., manishi, J.; Forsch Komplementmed, 2015, 22, Sudarshan, R., Vijayabala, G.S.; nt J Health Rehabil Sci 2012, 1(2), Yavari Kia, P., Safajou, F., Shahnazi, M., Nazemiyeh, H.; ran Red Crescent Med J, 2014, 16, p. e Jayashankar, S., Panagoda, G.J., Amaratunga, E.A., Perera, K., Rajapakse, P.S.; Ceylon Med J 2011; 56,

11 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro Czeczot, H.;. Pol. J. Food Nutr. Sci 2000, 50, 4, senburg, J.C., Karamchandani, N.V., Simionescu, D.T., Vyavahar, N.R.; Biomaterials 2006, 27, Jastrzębska, M., Zalewska-Rejdak, J., Wrzalik, R., Kocot, A., Mroz,., Barwinski, B., et al. J Biomed Mater Res A 2006, 78, Upton, R.; J Herbl Med 2013, 3, Moore, M.M., Burke, F.J.T., Felix, D.H.; Dent Update 2000, 27, Strange, D.M.; Pediatr Dent, 2001, 23(4), Pinkham, J.R.; Pediatric Dentistry. Saunders Comp, USA, McDonald, R.E., Avery, D.R.; Sixth edition. Mosby-Year Book, nc Boeckh, C.; Caries Res, 2002, 36(2), Farmakopea Polska. PTFarm, Warszawa, Wydanie X,

12 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Pri medicina terminologio en Esperantujo: Recenzo de la Oklingva Medicina Enciklopedia Vortaro (OMEV) de Jozo Marević On medical terminology in the world of Esperanto: Recension of the Eight-language Medical Enyclopaedic Dictionary (ELMED) by Jozo Marević KLAWE Christoph Department of Neurology and Neurophysiology, Hospital of the Brothers of Mercy, Nordallee 1-3, Trier, Germany Abstract This articles summarizes briefly the needs of medical terminology and highlights the history of medical dictionaries in the international language Esperanto. The pros and cons of the recently published Eight-language Medical Enyclopaedic Dictionary (ELMED) by Jozo Marević are discussed. Peculiar about this book is the fact that it stresses the importance of Latin as mainstay of medical terminology, but contains Esperanto-translations of the medical terms as well. n spite of some considerable flaws the ELMED constitutes a value in itself as an example of the European cultural tradition in medicine. By means of international collaboration the editors will definitely make the second edition a great success. Keywords: Medical terminology, medical dictionaries, operationalized diagnostics, Esperanto, Latin. Corresponding author: c.klawe@bk-trier.de Speciale por la internacia kunlaboro de medicinaj fakuloj klara terminologio estas bezonata. Por akiri sciencan progreson gravas, ke ĉiuj esplorantaj sciencistoj uzas la samajn difinojn por la solvendaj problemoj. Nur tiel ili povas ĝuste kompari siajn esplorrezultojn. En la historio de medicino terminologia ĥaoso ofte baris la vojon al mutuala interkompreno. Bona kaj klara terminologio ekzemple por diagnozoj des pli gravas, kiam ili ne povas esti konfirmitaj laŭ unu aŭ pli teknikaj datenoj ricevitaj uzante aparatojn aŭ laboratoriajn metodojn. Tiu ĉi problemo estas solvita en moderna medicino per t.n. peroperacia diagnozado, kiu signifas, ke komisiono de fakuloj el la plej altestimataj fakaj asocioj koncerne specialajn terenojn de medicino interkonsentas liston de kriterioj, kiuj devas esti plenumitaj por fari la diagnozon; samtempe tiel ili difinas, kiuj malsanoj kun kiuj nomoj fakte ekzistas laŭ la aktuala stato de scienca ekkono kompreneble afero de konstanta evoluo. Ekzemple La Monda Organizo pri Sano solvis la defion per la enkonduko de la nternacia Klasifiko de Malsanoj (CD), kies aktuale valida eldono estas la 10-a (CD-10) [1], la psikiatraj fakasocioj, por kiuj la problemo de historie tre diversaj nomenklaturoj estis aparte tikla, per la eldono de la Diagnoza kaj Statistika Manlibro (DSM), nun en la 5-a versio (DSM-V) [2]. Tiuj klasifikiloj estas tutmonde uzataj. Bona ekzemplo por peroperacia diagnozado el la neŭrologa fako estas ekzemple la Reviziitaj McDonald-Kriterioj el la jaro 2010 [3] por la diagnozado de Multobla Sklerozo aŭ la iam laŭ la renkontiĝejo de la konsiliĝinta grupo nomitaj kriterioj por la diagnozado de Amiotrofa Flanka Sklerozo (ALS), unue la El Escorial [4], poste la Airlie House [5] kaj aktuale la Awaji-kriterioj [6]. Ekde la komenco de la Esperanto-movado fakuloj de diversaj sciencoj pripensis la taŭgecon de la internacia lingvo por faka agado. nter ili tuj troviĝis kuracistoj, kiuj revis pri ebleco faciligi internaciajn kongresojn kaj elŝanĝojn de sciencaj novaĵoj. La uzado de fakvortoj de latina kaj malnovgreka deveno jam havis longan tradicion en medicino, kaj multaj kuracistoj estis alkutimiĝintaj al tiuj tradiciaj fakaj terminoj. Sekve, kvankam sendube eblas simple esperantigi ĉiujn tradiciajn medicinajn fakvortojn, ĉar ilia signifo estas ja simple tradukebla el la latina aŭ greka, la pioniroj de faka Esperanto-agado en medicino ofte decidis kvazaŭ enkonduki la konatajn latingrekajn fakesprimojn en Esperanton. 76 Article submitted: Accepted:

13 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Tiu decido estas komprenebla, ĉar ekzemple la termino diabeto estas por hodiaŭaj medicinistoj internacie tuj multe pli bone komprenebla ol la traduko de la originala greka vorto kiel transfluo. La unua grava rezulto de medicina terminologia laboro en Esperantujo estis en la jaro 1932 la publikigo de la Esperanta Teknika Medicina Vortaro (ETMV), verkita de d-ro Maurice Briquet ( ) de Lille, Francio, kaj eldonita de nternacia Medicina Revuo [7]. Dua notinda paŝo estis la Esperanta Medicina Vortaro (EMT) de d-ro Josef Hradil ( ), Ĉeĥio. Surbaze de ĝi, je la jaro 1979 la redakcio de la Universala Medicina Esperanto- Asocio (UMEA) eldonis post pridiskutoj kaj faka interkonsento prilaboritan version kiel EMT de la UMEA [10]. En la jaro 2001 la 720-paĝa Angla-Esperanta Medicina Terminaro (AEMT) verkita de profesoro Yamazoe Saburoo ( ), Japanio, estis eldonita de la UMEA-Shinoda-Kuracejo en Krakovo, Pollando [11]. Laŭ ekspliko en la antaŭparolo la aŭtoro precipe celas helpi al tiuj kuracistoj aŭ medicinistoj, kiuj studis medicinon pere de la angla lingvo kaj nun deziras verki medicinan artikolon en Esperanto [12]. Yamazoe baziĝis la esperantan tradukon de la anglaj kapvortoj sur la nun klasika ETMV de Briquet kaj PV, unuafoje publikigita en la jaro 1970 [13]. Li indikas ĉiam, el kiu de tiuj du fontoj la uzita esprimo venas. Yamazoe tamen rekomendas al la uzantoj de AEMT preferi la terminon en PV, ĉar la termino en la vortaro de Briquet povas esti malnova. Kiam li Maurice Briquet, Esperanta Teknika Medicina Vortaro (ETMV) 1-a paĝo Tiu ĉi bindita eldono en poŝlibra formato kun 359 paĝoj estis produkto de plibonigo de antaŭa provversio laŭ instigoj, kiujn la aŭtoro ricevis de kolegoj el diversaj landoj. Troviĝas en la ETMV la proponitaj kapvortoj kun mallongaj eksplikoj en Esperanto. En la antaŭparolo Briquet skribas, ke Ĉiuj lingvoj evoluas, kaj, iom post iom, per uzado, per interkonsento, per pridiskutado, ni akiros sufiĉe bonan teknikan lingvon. [8] La pioniran kaj modestan sintenon de la aŭtoro eĉ emfazas aparta paĝo kun Konsiloj al la korektontoj [9]. Sur limigita merkato nur aperis unu eldono de la ETMV. Yamazoe Saburoo, Angla-Esperanta Medicina Terminaro (AEMT) kovrilpaĝo, SBN

14 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 ne trovis la terminon en ambaŭ vortaroj kaj aliaj, li mem faris novan vorton ĉefe el la angla termino laŭ la ortografio de Esperanto. Yamazoe kunlaboris kun internacia skipo por pretigi sian terminaron, partoj de la verko estis antaŭe publikigitaj kiel aldonaĵoj al Medicina nternacia Revuo (MR), organo de la Universala Medicina Esperanto-Asocio (UMEA) por instigi diskuton kaj plibonigon. La kunlaborantaro de Yamazoe konsistis ĉefe el aktivaj UMEA-anoj. En la jaro 2006 sekvis de la sama aŭtoro kaj eldonejo la Esperanta-Angla Medicina Terminaro (EAMT) [15] kun 533 paĝoj, kiu bone kombinis kun la AEMT al AEMT-EAMT en du volumoj. Ĉefa novaĵo kompare al la AEMT estis la enkonduko de la medicinaj terminoj el la PV-eldono el la jaro 2002 (NPV) [16]. Ankaŭ de la AEMT-EAMT ĝis nun unu eldono estis presita. Por praktika uzado la AEMT-EAMT estas tiom taŭga, ke ĝi ĝis nun estas uzata kiel referencverko de la UMEA kaj ties organo MR. Nun aperis je la jaro 2016 kun eldondato de la jaro 2015 en la eldonejo Marka je Velika Gorica, Jozo Marević, Oklingva Medicina Enciklopedia Vortaro (OMEV) kovrilpaĝo SBN Kroatio, nova rimarkinda kaj pridiskutinda, interesa medicina vortaro, nome la Oklingva Medicina Enciklopedia Vortaro (OMEV) de profesoro d-ro sci. Jozo Marević, kroata fakulo pri la latina kaj germana lingvoj [17]. La bele bindita verkego en nur unu volumo, presita sur tre maldika papero, havas 3148 paĝojn. La granda amplekso de la verko estas kaŭzita de la fakto, ke temas pri medicina enciklopedio en la lingvoj latina, angla, franca, germana, hispana, itala, Esperanta kaj kroata. Ne klaras, kial en internacia verko ne estas elektitaj la SO- 639 mallongigoj por la specifaj lingvoj, sed aliaj (eng., fr., d., es., tal. kaj ilo). El la uzitaj lingvoj la recenzanto mem, medicina fakulo pri neŭrologio kaj psikiatrio, krom Esperanto regas nur la germanan, la anglan, la latinan kaj ne sufiĉe bone la francan, do la sekvonta recenzo nur koncernas la ĝeneralan formon de la verko kaj la Esperantan, latinan, germanan kaj anglan enhavon. Recenzoj de la aliaj partoj de la libro espereble estos verkitaj de aliaj fakuloj. Kvankam oni trovas la vorton Esperanto sur la kovrilo de la OMEV, la aŭtoro laŭ ekspliko en la Eo-versio de la antaŭparolo elektis la mallongigon ilo por Esperanto ene de la libro kiel omaĝo al Helmar Frank kaj vo Lapenna [18]. Estas publikigitaj antaŭparoloj en ĉiuj ok lingvoj, kiuj tamen laŭ la enhavo pli aŭ malpli subtile malsimilas. Kiel referenclingvo kaj ĉiufoje lingvon de la unua kapvorto la aŭtoro elektis la latinan, ĉar, laŭ ekspliko en la sama versio de la antaŭparolo, ĝi estis tra multaj centjaroj la medicina lingvo [19]. Laŭ rimarko en la germana versio de la antaŭparolo [20] kialo por la unuarangaj pozicioj de la latinaj kapvortoj eĉ estas helpi...revenon kaj reenkondukon de la latina lingvo en la medicinon de la mondo. Tiu estas iel altestiminda sinteno el la vidpunkto de eŭropa tradicio kaj klasika edukado, sed tamen ankaŭ iel romantika, ĉar nerufeteble hodiaŭ la plej grava lingvo en la sciencoj, kaj tiel samtempe ankaŭ en medicino, estas la angla. La tendenco fakte en multaj landoj estas, ke medicinistoj, kiuj estas alkutimiĝintaj al legi gravajn publikaĵojn en la angla, komencas uzi la anglajn esprimojn kiel fremdvortoj en sia nacia faklingvo (kiel ekzemple Stroke Unit por Departemento pri Apopleksio ). Tiun tendencon la publikigo de la OMEV certe ne ŝanĝos. Bona ideo, inkluzivi en la libron deklarojn pri etikaj valoroj, la ĵuron de Hipokrato, de la 78

15 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 medicinaj asocioj en la landoj, kies lingvoj estas uzitaj. Alia altestiminda omaĝo al klasika medicina edukado. Tralegante la germanan version de la antaŭparolo oni tuj rimarkas, ke ĝi ne estis verkita de denaskulo. Mirinda fakto, ĉar per internacia kunlaboro certe estus facila trovi provleganton, kiu regas la germanan ne kiel fremdan, sed sian propran lingvon. Ekestas problemoj el tiu manko ankaŭ koncerne la germanajn kapvortojn. Ekzemple Harnruhr kiel ekvivalento de diabeto entute ne plu estas komprenebla por nuntempa germana kuracisto, kvankam la esprimo certe troviĝas en iu historia lernolibro de interna medicino. Povas esti senchava inkluzivi tiun malnovan esprimon en la liston de la tradukoj, se la celo estas helpi ankaŭ la komprenon de historiaj medicinaj libroj; tamen tiu ebleco verŝajne ne ofte estos bezonata de la leganto, sed kontribuas al ega dikeco de la OMEV. La bibliografio citas la plej ofte uzitan germanan medicinvortaron, Pschyrembel, kiu longtempe estis noveldonita ĉiun kvaran jaron, en la versio de Pli aktualaj eldonoj aperis je la jaroj 2002, 2004, 2007, 2011, 2012, 2013 kaj 2015 [21]. Fakte en la listo de la konsilantoj pri lingvaj kaj medicinaj artoj (5-a paĝo de la libro, sen paĝonumero) troviĝas 40 kroataj fakuloj vivantaj kaj laborantaj en kaj ekster Kroatio, nur la menciita specialisto pri la angla estas japano, la specialistoj pri Esperanto brazilano kaj ĉino. Bedaŭrinde, ke oklingva enciklopedio ne havis almenaŭ same multnacian konsilantaron. Ankaŭ strange estas, ke inter la kunlaborantoj entute ne troviĝis membroj de la Universala Medicina Esperanto-Asocio (UMEA), kiu ne estis kontaktita de la aŭtoro. Estas ja konata, ke gravaj klopodoj por la plibonigo de esperanta terminologio en medicino eliris de tiu faka asocio, kiel la supre menciitaj ETMV, EMT de UMEA kaj AEMT- EAMT montras. Rigardo en la liston de la por la preparo de la OMEV uzita literaturo montras ankaŭ, ke neniu el tiuj medicinaj Esperanto-vortaroj el la ĉirkaŭaĵo de la UMEA estis atentitaj. li ne aperas en la bibliografia katalogo [22]. Konsekvenco estas, ke do la kunlaborantoj por la Esperanta parto de la OMEV ŝajne denove elpensis esperantigojn de la konataj fakesprimoj. Kelkfoje ili trafis la esprimojn jam proponitajn de la supre priskribitaj aliaj terminaroj, kelkfoje ne. Kvankam la diferencoj nur estas malgrandaj kaj ofte nur koncernas la elekton de taŭgaj finaĵoj, laŭ la opinio de la recenzanto neniam utilas ĉiam denove fari la laboron (ekzemploj: AEMT epidurala, OMEV epidura; AEMT skizonikeco, OMEV skizonikio k.t.p.). Kompreneble oni certe povas pridiskuti la plej bonan solvon el filologia vidpunkto, sed tiel oni povas okupi ankoraŭ multajn generaciojn. Se ne ekzistas grava kialo ŝanĝi la jam en la AEMT- EAMT aŭ PV enkondukitan fakan esprimon en Esperanto, miaopinie indas konsekvence uzi ĝin por celi regulecon kaj klarecon. Ne nepras krei novajn proponojn por malnovaj fakesprimoj en novaj fakvortaroj sen respekto de la jam ekzistantaj. Plia problemo estas tiurilate, ke la bibliografia listo de la OMEV citas la PV-eldonon de la jaro 1984 (p. XXX) [23] intertempa apero de pli aktualaj PV-versioj estis jam kialo por Yamazoe ĝisdatigi sian AEMT per aldono de EAMT. Kiel la aŭtoro de la OMEV en la antaŭparolo same klare konstatas kiel ĉiuj siaj antaŭuloj, tute alia situacio estas, kiam novaj malsanoj, metodoj aŭ aparatoj aperas en medicino ili bezonas novajn terminojn, kiuj estas pridiskutindaj inter fakuloj antaŭ fina agnosko por faka uzado. Koncerne la latinan parton de la OMEV ekzemple la plej aktuala oficiala nomenklaturo de la anatomoj, Terminologio Anatomica, estas perfekte atentita. Kaj CD-10 kaj DSM-V mankas en la bibliografio. Tial aparte menciinda estas la psikiatra parto de la vortaro. Kvankam multaj terminoj el la malnova psikopatologio, kiuj kontribuis al konfuzo en psikiatrio, estas enigitaj en la vortaron, oni vane serĉas la plejmulton de la diagnozaj kategorioj el DSM-V, nuntempe devige uzitaj de internacie kunlaborantaj psikiatroj. Tamen kompreneble eblas trovi unuopajn vortojn, kun kiuj oni ofte sukcesas mem kombini la deziritajn terminojn. Same kiel diskutita supre koncerne la uzon de antikvaj esprimoj el interna medicino, avantaĝo de tiu strategio povas esti, ke OMEV povas helpi la komprenon de malnovaj lernolibroj pri psikopatologio. Kaŭze de ĉiuj tiuj kritikpunktoj la taŭgeco de la OMEV por la aktiva kuracisto estas iom limigita. Same la aplikeblo de la OMEV kiel helpilo por pacientoj kaj ne-fakuloj, kiel intecita almenaŭ laŭ la angla versio de la antaŭparolo, ekster Kroatio estas iomete limigita ĉar la mallongaj eksplikoj, 79

16 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 kiuj ofte akompanas la kapvortojn, nur troviĝas en la kroata. Entute, por pacientoj kaj ne-fakuloj sen konoj de la latina la latinaj kapvortoj ĉiam sur la unuaj rangoj de la vortlistoj ne invitas al serĉado, kaj indeksoj ekzistas nur por tri el la reprezentitaj lingvoj, nome la kroata, la angla kaj la germana. Mankas la enplekto de fakterminoj el kutime uzitaj modernaj internaciaj diagnozaj terminaroj (CD-10, DSM-V kaj aliaj). Esperantista medicinisto devas pledi por atento de la jam en Esperanto ekzistantaj gravaj medicinaj terminaroj. Ĝenerale, internacia skipo por prepari la duan eldonon estas rekomendinda por perfektigi la lingvan kvaliton kaj ĝisdatigi la enhavon. ndeksoj por ĉiuj uzitaj lingvoj necesas. Resumante, la OMEV estas admirinda atesto de la laborforto kaj idealismo de la aŭtoro kaj ties kunlaborantoj. Kun ĝia altestimo de la latina kiel tradicia kulturlingvo kaj de medicino kaj de Eŭropo kaj la celita internacieco per oklingva formato, la OMEV estas vera monumento de Eŭropa klereco. Malgraŭ la supre indikitaj malfortaĵoj, kiuj ankoraŭ bezonas plibonigon, OMEV estas modela specimeno de la esenco de Eŭropa kulturo kaj bone montras, ke Esperanto rajtas havi lokon en la fakvortaroj de medicinistoj. La verko kostas 190 kaj indas nian apogon. Resumo Tiu ĉi artikolo mallonge resumas la bezonojn de medicina terminologio kaj prilumas la historion de medicinaj terminaroj verkitaj en la internacia lingvo Esperanto. Avantaĝoj kaj malavantaĝoj de la antaŭnelonge eldonita Oklingva Medicina Enciklopedia Vortaro (OMEV) de Jozo Marević estas diskutitaj. Rimarkindas la fakto, ke ĝi akcentas la gravecon de la latina lingvo kiel bazon de medicina terminologio, sed ankaŭ enhavas la Esperantotradukojn de medicinaj terminoj. Malgraŭ kelkaj konsiderindaj malfortaĵoj la OMEV estas memstara valoraĵo kiel ekzemplo de la Eŭropa kultura tradicio de medicino. Pere de internacia kunlaboro la dua eldono certe estos granda sukceso. Referencaĵoj The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.; DSM 5; American Psychiatric Association, 2013) 3. Polman, C. H., Reingold, S. C., Banwell, B., Clanet, M., Cohen, J. A., Filippi, M.,... & Lublin, F. D. (2011). Diagnostic criteria for multiple sclerosis: 2010 revisions to the McDonald criteria. Annals of Neurology, 69(2), Brooks, B. R. (1994). El Escorial World Federation of Neurology criteria for the diagnosis of amyotrophic lateral sclerosis. Journal of the Neurological Sciences, 124, Airlie House Therapeutic Trials in ALS Workshop Contributors (1995). World Federation of Neurology Research Group on Neuromuscular Diseases Subcommittee on Motor Neuron Disease. Airlie House guidelines. Therapeutic trials in amyotrophic lateral sclerosis. Journal of the Neurological Sciences, 129, Suppl Costa, J., Swash, M., & de Carvalho, M. (2012). Awaji criteria for the diagnosis of amyotrophic lateral sclerosis: a systematic review. Archives of neurology, 69(11), Briquet, M. (1932). Esperanta Teknika Medicina Vortaro; nternacia Medicina Revuo, Brussels, Belgium. 8. ibidem, p ibidem, p Medicina_Terminaro_(Hradil_1979) 11. Yamazoe, S. (2001). Angla-Esperanta Medicina Terminaro; UMEA-Shinoda-Kuracejo, Krakow, Polland. 12. ibidem, 3rd page. 13. Waringhien, G. (1970). Plena lustrita Vortaro; SAT. 14. Yamazoe, S. (2001). Angla-Esperanta Medicina Terminaro; UMEA-Shinoda-Kuracejo, Krakow, Polland. 3rd page. 15. Yamazoe, S. (2006). Esperanta-Angla Medicina Terminaro; UMEA-Shinoda-Kuracejo, Krakow, Polland. 16. Duc-Goninaz, M. (2002). Nova Plena lustrita Vortaro; SAT. 17. Marević, J. (2015). Osmojezični Medicinski Enciklopedijski Rječnik; Marka, Velika Gorica, Croatia. 18. ibidem, p. X. 19. ibidem, p. X. 20. ibidem, p. X Klinisches_W%C3%B6rterbuch 22. Marević, J. (2015). Osmojezični Medicinski Enciklopedijski Rječnik; Marka, Velika Gorica, Croatia. Pp. XXV-XXX. 23. ibidem, p. XXX. 24. Terminologia Anatomica, Thieme

17 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Toxicological aspects of metal impurities in cosmetics (Oryg. Toksykologiczne aspekty zanieczyszczeń metalicznych w kosmetykach) MONCZEWSK Andrzej, STAREK Magdalena, RUTKOWSKA Anita Department of Toxicology, Faculty of Pharmacy, Jagiellonian University, Medical College, Medyczna 9, PL Kraków. Abstract Heavy metal compounds are included in many cosmetics and dietary supplements. The most frequent metal contaminants of cosmetic products are mercury, lead, cadmium and arsenic. The contents of toxic metals in cosmetic products are mainly associated with the use of inadequately cleaned raw materials. Despite numerous inspections of the manufacturing process andkeeping the production in line with the principles of Good Manufacturing Practice (GMP), these elements are still found even in products of the best quality. Metals contaminate cosmetics as a result of production processes. Heavy metal toxicity is the result of prolonged exposure which causes the appearance of many side effects. The mechanism of toxicity is mainly related to the impairment of ATP and the change of protein synthesis in enzyme activity, by inducing free radicals. Metals interfere with, among others, the proper functioning of organs, neurotoxic effects, cause problems in learning and behavior, adversely affect the proper functioning of the immune system and adversely affect the developping fetus. Metals have the ability to accumulate in certain organs, primarily in the kidneys and the liver. The European Union does not regulate the limits of metal concentrations in detail, but there is a list of substances prohibited for use in cosmetics in all Member States. Keywords: toxicity of metals, cosmetic products, lead, mercury, cadmium, arsenic Corresponding author: Andrzej Moniczewski, a.moniczewski@cm-uj.krakow.pl Metale ciężkie, występujące w środowisku naturalnym (woda, gleba, skały), w śladowych ilościach znajdują się w surowcach stosowanych w branży kosmetycznej i farmaceutycznej. Mogą być składnikami pożądanymi (np. barwniki) lub niepożądanymi wielu kosmetyków i suplementów diety [1]. Do zanieczyszczeń metalicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia konsumentów należą głównie: rtęć, ołów, kadm, arsen. Do kontaminacji metalami ciężkimi preparatów kosmetycznych dochodzi w procesie wytwarzania lub nieodpowiedniego oczyszczania surowców naturalnych wykorzystywanych jako składniki np. kosmetyków kolorowych [2]. Mimo licznych kontroli procesu wytwarzania, prowadzenia produkcji zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) oraz kampanii na rzecz bezpiecznego stosowania kosmetyków, pierwiastki te nadal są obecne nawet w najlepszej jakości produktach. Jednorazowe zastosowanie kosmetyku zawierającego pierwiastek toksyczny nie wiąże się najczęściej z pojawieniem skutków ubocznych. Stężenia zanieczyszczeń są zazwyczaj niskie i nie przekraczają dopuszczalnych poziomów, jednakże ze względu na sposób stosowania mogą stwarzać pewne zagrożenie. Dotyczy to głównie kosmetyków aplikowanych na powierzchnię skóry i wargi, takich jak preparaty do pielęgnacji ust (szminki, błyszczyki), cienie do powiek, kohl oraz kremy wybielające. Jednym z głównych problemów jest obecność ołowiu w szminkach oraz w środkach barwiących. Niektóre z metali występujących w kosmetykach wywołują reakcje alergiczne (chrom, nikiel). Z kolei w kremach wybielających obecna jest w wysokich stężeniach rtęć. Konsumenci narażeni mogą być również na toksyczne związki kadmu i arsenu. Skutkiem długotrwałej ekspozycji na metale ciężkie jest ich kumulacja w organizmie, a w konsekwencji nasilone ryzyko wystąpienia różnorodnych problemów zdrowotnych. Rtęć Wchłanianie rtęci do organizmu zależy od postaci w jakiej ona występuje. Pary rtęci mogą być absorbowane przez drogi oddechowe natomiast Article submitted: Accepted:

18 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 związki tego pierwiastka są wchłaniane przez przewód pokarmowy oraz skórę. Nieorganiczne i organiczne pochodne rtęci łatwo rozpuszczają się w tłuszczach, dlatego szybko penetrują przez błony biologiczne. Transportowane są również poprzez gruczoły potowe i łojowe. Szybkość wchłaniania ksenobiotyków zależna jest od stężenia aplikowanej substancji, stanu nawilżenia oraz integralności skóry, jak również obecności stanów chorobowych. Na proces ten wpływa także długi okres stosowania kosmetyków na dużej powierzchni ciała [3,4,5]. Jednym ze źródeł narażenia na rtęć jest przemysł kosmetyczny. Metal ten w produktach do pielęgnacji ciała występuje zarówno w postaci związków nieorganicznych jak i organicznych (tiomersal, sole fenylortęciowe). Tiomersal (mertiolat, vitaseptol, timerosal) jest pochodną kwasu tiosalicylowego i posiada właściwości antybakteryjne i przeciwgrzybiczne. Działa bakteriostatycznie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych oraz grzybów chorobotwórczych [6]. Z tego powodu dodawany jest w celach konserwujących do cieni do powiek, tuszów do rzęs, roztworów do soczewek kontaktowych i preparatów okulistycznych [7]. Nieorganiczne związki rtęci po raz pierwszy zastosowano w kosmetyce na początku XX wieku. Zyskały one popularność, jako substytuty kremów o działaniu rozjaśniającym skórę. Obecnie stosowane są również w mydłach, balsamach i kremach o działaniu antyseptycznym. Wykorzystywane są one m.in. do oczyszczania całego ciała, a w szczególności twarzy i ramion. Preparaty te zawierają zazwyczaj sole rtęci: rtęć amoniakalną (1-10% w kremach), jodek rtęci (1-3% w mydłach), chlorek oraz tlenek rtęci [4,8,9]. Kosmetyki zawierające nieorganiczne związki rtęci stosowane są także w celu niwelowania przebarwień. W wyniku starzenia się skóry, nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne, zaburzeń hormonalnych, ciąży lub przyjmowania niektórych leków dochodzi do nadaktywności melanocytów. Stan ten skutkuje nadprodukcją melaniny, barwnika odpowiedzialnego za pigmentację skóry. Działanie soli rtęci i substancji aktywnych obecnych w tych preparatach (hydrochinon, dipalmitynian kojowy, arbutyna) prowadzi do inaktywacji cząsteczki tyrozynazy oraz do zahamowania syntezy melaniny [10,11]. Pomimo znanych właściwości toksycznych rtęci, nadal wykorzystywana jest ona w przemyśle kosmetycznym w wielu krajach. Według raportów WHO, agencje ochrony konsumentów w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych zidentyfikowały rtęć w produktach pochodzących z terenów: Chin, Libanu, Pakistanu, Filipin, Tajlandii, Meksyku, Nigerii oraz RPA. Pomimo sankcji wprowadzonych w wielu krajach, kosmetyki te importowane są nielegalnie m.in. do Stanów Zjednoczonych, Kanady oraz Niemiec [7,12]. Toksyczne działanie rtęci po miejscowej aplikacji preparatów na skórę zaobserwowano po raz pierwszy w 1923 roku. Jej organiczne związki np. tiomersal mogą wywoływać zapalenie skóry, ucha lub spojówek. Alergia kontaktowa dotyczy nawet 18,5% młodych ludzi. Działania uboczne występują zarówno w postaci zatrucia ostrego jak i przewlekłego. Pierwsze z nich charakteryzuje się zapaleniem płuc i objawami żołądkowo-jelitowymi takimi jak: metaliczny posmak w ustach, nudności oraz ślinotok. Zatrucie przewlekłe manifestuje się objawami neurologicznymi oraz nefrotoksycznymi. Chociaż przenikanie przez barierę krew-mózg jest stosunkowo niewielkie, to jednak długotrwałe narażenie może powodować akumulację pierwiastka w układzie nerwowym, skutkując działaniem neurotoksycznym. Mogą wystąpić depresje, psychozy, neuropatie obwodowe oraz niepokój [3,4,6]. Użytkownicy preparatów, w których składnikiem rozjaśniającym są nieorganiczne związki rtęci narażają nie tylko własne zdrowie, ale również zdrowie swoich dzieci. U osób dorosłych przypadkowe spożycie może także nastąpić w wyniku miejscowej aplikacji wokół ust. Na związki rtęci narażone są również kobiety w ciąży oraz rozwijający się płód. Metal ten prowadzi do wielu wad rozwojowych, a przede wszystkim do uszkodzenia mózgu. Konsekwencją mogą być zaburzenia rozwoju umysłowego i obniżenie ilorazu inteligencji [13,14,15]. Sole rtęci mogą powodować wysypki skórne, oparzenia, podrażnienia, blizny oraz większą podatność na infekcje bakteryjne i grzybicze. Konsekwencją przewlekłego stosowania tych kosmetyków są przede wszystkim ciemnopopielate przebarwienia lokalizujące się najczęściej w obrębie fałdów skórnych. Powstają one w wyniku odkładania się związków rtęci w skórze właściwej. Proces wchłaniania odbywa się przez przydatki skóry tj. mieszki włosowe, gruczoły łojowe i potowe. stnieją także przypadki hiperpigmentacji w obrębie dziąseł. Efekty niepożądane dotyczą również płytki paznokciowej. Odkładający się 82

19 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 w keratynie pierwiastek prowadzi do zmian zabarwienia oraz kruchości paznokci [16]. U dzieci częstym objawem chronicznego zatrucia rtęcią jest akrodynia charakteryzująca się wzmożoną potliwością, czerwonym zabarwieniem skóry, rumieniem, wysypką oraz obrzękiem dłoni i stóp i nadmiernym złuszczaniem naskórka. Nierzadko chorobie towarzyszy bolesność i zwiększona wrażliwość na dotyk. Zmiany te są skutkiem działania związków nieorganicznych, szczególnie chlorku rtęci [9,16]. Głównym miejscem kumulacji toksycznych związków rtęci są nerki. Uszkodzenie ich bardzo często prowadzi do białkomoczu, zespołu nerczycowego oraz zapalenia kłębuszków nerkowych [17]. U osób stosujących preparaty zawierające rtęć obserwowano niekiedy bardzo wysokie wartości stężeń tego pierwiastka. Przeprowadzone przez Nowojorski Departament Zdrowia i Higieny Psychicznej badania, nad zawartością rtęci w moczu, wykazały u 13 kobiet stosujących kremy rozjaśniające stężenie 20 µg/l, natomiast u kilku poziom przekraczał wartość 50 µg/l [18]. Kosmetyki stwarzają również zagrożenie dla środowiska naturalnego. Do skażenia rtęcią dochodzi podczas nieodpowiedniej utylizacji stosowanych preparatów kosmetycznych, jak również w wyniku odprowadzania lokalnych ścieków. Ołów Ołów jest najważniejszym pierwiastkiem toksycznym dla środowiska i jednym z najintensywniej badanych metali ciężkich. Wykazano istnienie różnych komórkowych oraz molekularnych mechanizmów leżących u podstaw jego toksyczności. Ołów wiążąc się z grupami tiolowymi białek inaktywując je. Metal ten jest również czynnikiem generującym tworzenie się wolnych rodników, które uszkadzają m.in.: DNA, enzymy, białka i prowadzą do peroksydacji lipidów, co jest przyczyną uszkodzenia błon komórkowych [19]. Obniża też aktywność glutationu prowadząc do zaburzenia równowagi pomiędzy produkcją wolnych rodników i wytwarzaniem przeciwutleniaczy, potrzebnych do detoksykacji reaktywnych związków pośrednich lub naprawiania powstałych szkód. Efektem tego działania jest osłabienie systemu obrony antyoksydacyjnej, co doprowadza do wytworzenia stresu oksydacyjnego [20]. Wykazano także prozapalne właściwości ołowiu, który zwiększa aktywność m.in. cyklooksygenazy 2 (COX-2) oraz białka C-reaktywnego (CRP). Metal ten powoduje dysfunkcję układu krwiotwórczego poprzez zaburzenie syntezy hemoglobiny. Hamuje aktywność enzymów biorących udział w syntezie hemu i zwiększa ilość nukleotydów pirymidynowych w elementach morfotycznych krwi prowadząc do wolniejszego dojrzewania krwinek czerwonych, a w konsekwencji do niedokrwistości [21]. Do zatrucia najszybciej dochodzi drogą pokarmową. Bezobjawowe gromadzenie się ołowiu w organizmie stwarza ryzyko rozwoju różnych problemów zdrowotnych np. podwyższone ciśnienie, uszkodzenie nerek, bezpłodność, zaburzenia hormonalne, anemia oraz zaburzenia neurotoksyczne i neurobehawioralne [22,23]. Najbardziej narażony na działanie ołowiu jest układ nerwowy, a do wczesnych objawów zatrucia należą ból głowy, trudności w koncentracji, drażliwość, utrata pamięci i otępienie [24]. Wystąpienie działań niepożądanych wiąże się już z minimalną ekspozycją na ołów. W organizmie ulega on kumulacji przede wszystkim w tkance kostnej, w której jego stężenie wzrasta przez całe życie, a okres półtrwania wynosi ponad 20 lat. Z organizmu człowieka wydalany jest głównie z moczem (76%), kałem (16%), potem (8%), jak również z mlekiem [25,26]. Na toksyczne działanie ołowiu szczególnie narażone są kobiety w ciąży. Ołów z łatwością przenika przez łożysko, a następnie do mózgu płodu zakłócając tym samym jego prawidłowy rozwój. stnieje także niebezpieczeństwo przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej u noworodków oraz ryzyko poronień. Szczególnie niebezpiecznym okresem jest pierwszy trymestr ciąży. Małe dzieci, zwłaszcza poniżej 6 roku życia absorbują go w największych ilościach. Drogą pokarmową wchłaniają do krwi nawet od 30 do 75% ołowiu, podczas gdy dorośli około 11%. Wiąże się to z mniejszą masą ciała, rozwijającym się układem nerwowym oraz większym poborem powietrza. Neurotoksyczność może wyrażać się zaburzeniami behawioralnymi w postaci obniżenia poziomu Q, wzrostu agresji, trudnościami w nauce. Badania sugerują, że ołów zaburza rolę wapnia w rozwoju komórek mózgowych [27,28,29]. Może on również wpływać na gospodarkę innych pierwiastków metalicznych obecnych w organizmie. Wchodzi w interakcje z: żelazem, cynkiem, selenem oraz miedzią. Mechanizmy jonowe, w których uczestniczy ołów doprowadzają do deficytów neurologicznych. Wiąże się to z jego zdolnością do 83

20 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 zastępowania kationów tj.: Ca 2+, Mg 2+, Fe 2+ oraz Na 2+ [21,30]. Stosowane w produktach do makijażu jako dodatki kolorystyczne barwniki i pigmenty są często zanieczyszczone ołowiem. Wiąże się to głównie z wykorzystaniem surowców, które w składzie zawierają ołów lub są nieodpowiednio oczyszczone. stotnym źródłem skażenia mogą być także wykorzystywane w produkcji urządzenia wykonane z materiałów zawierających toksyczny metal [31]. Producenci kosmetyków zapewniają konsumentów, że zawartość ołowiu w produktach kosmetycznych jest na bezpiecznym poziomie, a dzienna dawka tego metalu znajdującego się np. w szminkach jest niewielka w porównaniu z jego stężeniem w żywności i środowisku. Niemniej jednak ze względu na zdolność do kumulowania się w organizmie wielokrotne stosowanie kosmetyków, zwłaszcza szminek kilka razy dziennie przez długi okres czasu, może przyczynić się do znacznego wzrostu poziomu ołowiu [32], co staje się coraz większym problemem. Może on znajdować się w importowanych kosmetykach [33]. Wykazano jego obecność w takich produktach jak: kredki do oczu, tusze do rzęs, szminki, błyszczyki, cienie do powiek oraz eyelinery. Wykorzystywana w przemyśle kosmetycznym w celu uzyskania metalicznego i lśniącego wyglądu mika jest surowcem naturalnym, wydobywanym z ziemi i może zawierać śladowe ilości metali ciężkich. stnieją doniesienia o obecności ołowiu w kohlu (khol, kajal), w Południowej Azji nazywanego surmą [32,34]. Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych przez Campaign for Safe Cosmetics testy wykazały, że 61% z 33 marek szminek zawierała ołów w ilości nawet do 0,65 ppm [35]. Kosmetyki te wytwarzane są w krajach, w których kontrola jakości i produkcji nie jest prawidłowo realizowana, a następnie importowane są m.in. do: USA, Francji, Włoch i Niemiec. Najwyższe stężenia ołowiu pochodzą z kosmetyków sprowadzanych z ndii, ranu, Arabii Saudyjskiej oraz Chin [36,37]. Arsen Arsen jest jednym z najbardziej toksycznych metali występujących w środowisku naturalnym. Główną przyczyną skażenia jest arsen pochodzący z naturalnych źródeł geologicznych, działalności przemysłowej i rolniczej człowieka. Z uwagi na zanieczyszczenie środowiska szacuje się, iż miliony ludzi narażonych jest na zatrucie nieorganicznymi związkami arsenu pochodzącymi z wody gruntowej [38]. Przyjęte drogą pokarmową łatwo wchłaniane są w przewodzie pokarmowym, ulegając dystrybucji w całym organizmie. Wywierają negatywny wpływ na nerki, wątrobę, płuca i śledzionę. Spożycie arsenu zwiększa ryzyko zachorowania na raka narządów wewnętrznych i nowotwory skóry. Długotrwała ekspozycja na ten pierwiastek przyczynia się także do zmniejszenia produkcji krwinek czerwonych [39]. Jedną z dróg zatrucia arsenem jest narażenie dermalne. Arsen ma wyraźne powinowactwo do struktur skóry i wywiera niekorzystny wpływ na jej wygląd. Wraz z innymi metalami obecnymi w preparatach do oczu może stanowić przyczynę alergicznego kontaktowego zapalenia skóry powiek i okolicy oczodołów. Objawy niepożądane obejmują różnorodne wykwity skórne, a nawet łysienie. Po wieloletniej ekspozycji może pojawić się wzmożona synteza melaniny, skutkując brązowymi przebarwieniami. Natomiast w obrębie dłoni i stóp stosunkowo często współistnieją ogniska hiperkeratozy. Arsen kumuluje się w tkankach bogatych w keratynę: włosach i paznokciach. Zmiany zlokalizowane na płytce paznokciowej przyjmują postać charakterystycznego prążkowania z liniami ułożonymi równolegle do obłączka. Są to tzw. pasma Meesa [39,40,41]. Zatrucie ostre arsenem może doprowadzić do śmierci na skutek inhibicji enzymów, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jego toksyczność wiąże się z hamowaniem około 200 enzymów zaangażowanych w przemiany metaboliczne oraz procesy syntezy i naprawy DNA. W wyniku ekspozycji na arsen dochodzi do zablokowania kompleksów dehydrogenazy α-ketoglutaranowej i pirogronianowej oraz zaburzeń w przebiegu cyklu Krebsa. Doprowadza to do nagromadzenia zewnątrz i wewnątrzkomórkowego mleczanu i pirogronianu, zatrzymaniu produkcji acetylo-coa i szybko postępującej kwasicy. Efektem są zaburzenia neurologiczne, a w konsekwencji nawet śmierć [42,43]. Arsen działa poprzez niespecyficzne mechanizmy, do których należy stres oksydacyjny, prowadzący do powstania stanów zapalnych oraz apoptoza. Stymuluje również oksydazę fosforanu dinukleotydu nikotynoaminoadeninowego (NADPH), obecną w błonie plazmatycznej komórek śródbłonka oraz mięśniach gładkich. Efektem jest wytworzenie reaktywnych form tlenu np.: ponadtlenków i nadtlenku wodoru, 84

21 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 powodujących uszkodzenia białek, lipidów oraz DNA. Arsen kumuluje się w tkankach bogatych w keratynę oraz w wątrobie. Wydalany jest głównie z moczem w postaci kwasu metyloarsonowego (MMA), dimetyloarsenowego (DMA) oraz arsenu niezwiązanego [41,44]. Arsen zalicza się do głównych i jednych z bardziej toksycznych metali zanieczyszczających pigmenty kosmetyczne. Według badań przeprowadzonych w Arabii Saudyjskiej poziomy tego pierwiastka w tuszach do rzęs i cieniach do powiek były stosunkowo niskie i nigdy nie przekroczyły sugerowanych dla zanieczyszczeń limitów stężeń [45,46,47]. Jednakże w innych badaniach wykonanych w Kanadzie wykazano przekroczenie dopuszczalnych limitów [2]. Ze względu na kancerogenne właściwości zakazane jest celowe dodawanie arsenu do produktów kosmetycznych w UE, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, a także w innych państwach, które wykorzystują ustawodawstwa tych krajów [48]. Kadm Kadm jest metalem ciężkim często wykrywanym w niektórych naturalnych barwnikach stosowanych do wyrobu kosmetyków. Występuje w szminkach, cieniach do powiek oraz pudrach do twarzy jako pigment o barwie od głębokiej żółci do pomarańczowego. Kosmetyki zawierające w swoim składzie ten toksyczny pierwiastek produkowane są m.in. w: USA, Anglii, Francji, Korei, Chinach, Tajwanie [49,50]. Przeprowadzono szereg badań nad jego zawartością zarówno w preparatach do makijażu, jak również kosmetykach pielęgnacyjnych np. szampony, kremy, mydła. W ranie poddano analizie 50 próbek, barwionych różnymi pigmentami, szminek i cieni do powiek najczęściej używanych marek. Badano szminki o kolorach: ciemny brąz, miedziany, pomarańczowy, różowy i fioletowy oraz cienie w kolorach: niebieskim, zielonym i złotym. We wszystkich badanych próbkach wykryto kadm w różnym zakresie stężeń. Największą ilość zawierały szminki barwy miedzianej. Natomiast w przypadku cieni najwyższe stężenie zaobserwowano w preparatach o kolorze złota. Z uzyskanych wyników można wywnioskować, iż rodzaj stosowanego pigmentu istotnie wpływa na poziom kadmu w kosmetykach kolorowych [36]. Stężenia kadmu zazwyczaj nie osiągają wysokich wartości. W badaniach prowadzonych na zlecenie amerykańskiej agencji FDA w 150 produktach kosmetycznych (cienie do powiek, róże do policzków, pomadki, tusze do rzęs, podkłady, pudry w proszku i kompaktowe, kremy do golenia i farby do twarzy) analizowano próbki na zawartość arsenu, kadmu, chromu, kobaltu, ołowiu, niklu i rtęci. Mediany wartości stężeń uzyskanych dla kadmu i rtęci mieściły się poniżej granicy wykrywalności stosowanych metod [51]. Zatrucie ostre kadmem charakteryzuje się przede wszystkim krótkim oddechem, gorączką i ogólnym osłabieniem. W ciężkich przypadkach pojawia się niewydolność oddechowa często prowadząca do zgonu. Objawy te występują najczęściej nawet po 24 godzinach od ekspozycji. Przypadkowe spożycie większych ilości kadmu prowadzi do podrażnienia żołądka charakteryzującego się wymiotami i biegunką. Natomiast zatrucie przewlekłe (około roku) przebiega często bezobjawowo. Początkowymi symptomami kadmicy są m.in.: metaliczny posmak oraz suchość w jamie ustnej, brak łaknienia, ogólne osłabienie [52]. Natomiast przy długiej ekspozycji może pojawić się działanie niepożądane w postaci podrażnienia skóry [49,53]. Ponieważ pierwiastek ten wykazuje działanie teratogenne oraz wpływa na opóźnienie wzrostu i utratę masy ciała, długoterminowe stosowanie kosmetyków przez kobiety w ciąży niesie za sobą poważne konsekwencje dla płodu. Absorpcja kadmu przez skórę jest niewielka, wynosi około 0,5%. Z badań wynika, iż w produktach kosmetycznych znajduje się niewielka ilość tego metalu, ale jego stopniowe uwalnianie wywiera niekorzystny wpływ na organizm człowieka. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (ARC) sklasyfikowała kadm(), jako substancję rakotwórczą i zaliczyła do klasy substancji kancerogennych. Wdychanie jego oparów przez ludzi narażonych zawodowo przyczynia się do wystąpienia raka płuc, bądź gruczołu krokowego. Działa również toksycznie na naczynia krwionośne, serce, nerki, płuca, mózg oraz układ odpornościowy [54]. Kadm wpływa na metabolizm wapnia i fosforu w kościach. Wiąże się to z większym prawdopodobieństwem wystąpienia demineralizacji kości, osteoporozy, jak również zwiększoną łamliwością kości. Przykładem jest choroba tai-tai, która w 1964 roku występowała w dorzeczu rzeki Jinzu w Japonii. Charakteryzowała się bólem kości, ich nadmierną łamliwością oraz zniekształceniem kręgosłupa. 85

22 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 nne metale Na jakość produktu, a tym samym na bezpieczeństwo konsumentów wpływa również wiele innych pierwiastków metalicznych. Do surowców zawierających metale dopuszczonych do stosowania w kosmetykach należy m.in. zielony tlenek i wodorotlenek chromu(). Zdarza się, iż dodatkowo w kolorowych kosmetykach np. w cieniach do powiek może być obecny sześciowartościowy chromian i nikiel w stężeniach przekraczających normę [55]. Oba metale mogą być przyczyną alergicznego kontaktowego zapalenia powiek. Również kobalt przyczynia się do powstania reakcji alergicznych, wywołanych stosowaniem kosmetyków. Opisano przypadek wystąpienia wyprysku dłoni, spowodowanego obecnością kobaltu w kremach do masażu twarzy [56,57]. Obecnie coraz szersze zastosowanie w produktach kosmetycznych mają nanocząstki, struktury o wielkości do 100 nm. Ze względu na specyficzne właściwości bezpieczeństwo ich stosowania jest kontrowersyjne. Tlenki metali (tytanu i cynku) w skali nano- charakteryzują się znaczną aktywnością. Wykorzystywane są przy produkcji fizycznych filtrów przeciwsłonecznych, poprawiają skuteczność działania preparatów oraz zwiększają ich trwałość. Obok szeregu korzyści stosowanie nanocząstek obarczone jest pewnym ryzykiem. Ze względu na bardzo małe rozmiary niezauważalnie pokonują skórę i bariery ustrojowe człowieka, a następnie przenikają do różnych narządów, mogąc w konsekwencji doprowadzić do uszkodzenia struktur komórkowych i DNA [58,59]. Działanie toksyczne nanocząstek charakteryzuje się głównie wywoływaniem stanu zapalnego, będącego wynikiem najprawdopodobniej stresu oksydacyjnego. Badania in vitro wykazały także działanie mutagenne. Źródłami nanomateriałów mogącymi przypadkowo przedostać się do przewodu pokarmowego są: kremy przeciwsłoneczne, szminki, kremy do twarzy, pasty do zębów. Pomimo szerokiego wykorzystania dwutlenku tytanu (TiO 2 ) i tlenku cynku (ZnO) w produkcji kosmetyków, niewiele jest dostępnych badań na temat narażenia dermalnego. Zastosowanie nanocząstek w kosmetykach powinno być indywidualnie oceniane dla każdego przypadku, biorąc pod uwagę takie czynniki jak: wielkość, kształt, dyspersje, cechy fizyczne i chemiczne wykorzystywanych nanomateriałów oraz ich interakcje z komórkami [60,61] Limity zanieczyszczeń oraz wymagania dotyczące kosmetyków Ostateczna odpowiedzialność za zapewnienie bezpieczeństwa i zgodności z normami danego kosmetyku leży po stronie podmiotu (producenta, dystrybutora lub importera) odpowiedzialnego za wprowadzenie wyrobu na rynek. W celu zapewnienia bezpieczeństwa konsumentom konieczna jest odpowiednia kontrola śladowych ilości związków obecnych w kosmetykach. Należą do nich m.in. metale. Według prawnych uregulowań część z metali jest dopuszczona jako zanieczyszczenia produktów kosmetycznych, zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania. Agencje rządowe ustaliły limity jedynie dla niektórych metali (np. kadmu, arsenu, ołowiu), natomiast dla innych, tj. kobalt, chrom, nikiel, regulacji tego typu nadal brakuje. Dopuszczalne limity zanieczyszczeń w postaci metali ciężkich różnią się w zależności od: ilości użytego kosmetyku, miejsca aplikacji (usta, dłonie), populacji zainteresowania (na przykład małe dzieci są bardziej podatne na toksyczność ze strony metali niż dorośli), częstotliwości z jaką nakładany jest preparat [56]. Ocena absorpcji przez skórę danego składnika produktu kosmetycznego jest jednak złożona i zależy od wielu czynników m.in. od: stężenia, ilości zastosowanego produktu, czasu pozostawienia na skórze, obecności środków modyfikujących [62]. Rodzaj i ilość związków metali i zanieczyszczeń w składzie preparatów kosmetycznych i jest regulowana odpowiednimi aktami prawnymi. Ustawodawstwo kosmetyczne UE oparte jest na Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 r., które obowiązuje od 2013 roku, mówi m.in. o tym, iż producenci są odpowiedzialni za zapewnienie, że produkty kosmetyczne przed wprowadzeniem na rynek podlegają kontroli jakości zgodnie z prawem [1]. Przepisy prawne Unii Europejskiej nie regulują szczegółowo maksymalnych ilości metali, jakie można stosować w produktach kosmetycznych. Wyjątek stanowią m.in. organiczne związki rtęci, mogące wchodzić w skład kosmetyków do pielęgnacji oczu jako środki konserwujące. Należą do nich tiomersal (Thiomersal) oraz sole fenylortęciowe łącznie z boranem (Phenyl Mercuric Acetate, Phenyl 86

23 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Mercuric Benzoate), które dopuszczono do stosowania w stężeniu równym, bądź mniejszym niż 0,007% w przeliczeniu na rtęć. Związki te mogą być zastosowane wyłącznie w preparatach do makijażu i demakijażu oczu. Produkty zawierające tego rodzaju konserwanty powinny mieć oznaczenia: zawiera tiomersal lub zawiera związki fenylortęciowe. Dopuszczono również używanie metali jako pigmentów np. niektórych związków chromu() pod warunkiem, że nie posiadają wolnych jonów. Rozporządzenie podaje także listę substancji, które UE zabroniła stosować w kosmetykach we wszystkich krajach członkowskich. Niedozwolone jest wykorzystywanie 1328 substancji chemicznych takich jak: arsen i jego związki, kadm i jego związki, nikiel i jego związki (siarczan niklu, diwodorotlenek niklu, węglan niklu), ołów i jego związki, rtęć i jej związki, z wyjątkiem konserwantów wymienionych na liście składników do stosowania w produktach kosmetycznych, chrom, kwas chromowy oraz jego sole, antymon oraz jego związki. Prawo Wspólnoty Europejskiej jest odrębnym systemem prawnym, który ma charakter nadrzędny w stosunku do prawa obowiązującego w poszczególnych krajach członkowskich. Podana lista substancji niedozwolonych do stosowania w kosmetykach obowiązuje w Polsce i we wszystkich państwach Wspólnoty Europejskiej. W niektórych krajach istnieją dodatkowe uwarunkowania prawne. Jednym z krajów członkowskich, który ustalił limity zanieczyszczeń metali ciężkich w kosmetykach są Niemcy. Zostały ustalone na takich poziomach, które można technicznie uniknąć, a stężenia metali nie mogą być większe niż przedstawione w tabeli 1. W Stanach Zjednoczonych kosmetyki podlegają Federalnej Ustawie o Żywności, Lekach Tabela 1. Limity zanieczyszczeń metalicznych w kosmetykach [62]. Metal Niemcy Kanada Arsen 5 ppm 3 ppm Kadm 5 ppm 3 ppm Rtęć 1 ppm 3 ppm Antymon 10 ppm 5 ppm i Kosmetykach (Federal Food, Drug and Cosmetics Act FD&C Act) [63]. Ustawa ta zabrania używania jakiegokolwiek produktu lub składnika, który jest trującą substancją, bądź wykazuje szkodliwe działanie w warunkach użytkowania określonych na opakowaniu. Przestrzeganie tych przepisów nadzoruje amerykańska agencja rządowa Agencja Żywności i Leków (FDA), jednak w przeciwieństwie do leków, kosmetyki i ich składniki nie podlegają zatwierdzeniu przed wprowadzeniem na rynek. Wyjątek stanowią dodatki kolorystyczne, dla których podano limity zawartości metali obecnych w barwnikach dopuszczonych do stosowania w kosmetykach. FDA odnosi się do śladowych ilości zanieczyszczeń w kosmetykach na podstawie indywidualnego przypadku. W większości preparatów dla rtęci wyznaczyła limit 1 ppm. Natomiast zawartość związków rtęci obecnych w przeznaczonych do makijażu i demakijażu oczu kosmetykach nie może przekraczać wartości 65 ppm. Ponadto FDA ustanowiła specyfikacje dla ołowiu, arsenu i rtęci w większości dodatków kolorystycznych, będących pochodnymi ropy naftowej jak i otrzymywanych z minerałów, źródeł roślinnych i zwierzęcych [63,64]. Według FDA w warunkach dobrej praktyki wytwarzania zanieczyszczenia śladowymi ilościami ołowiu są nieuniknione [50]. Ponieważ agencja ta nie ustaliła dopuszczalnej ilości ołowiu w szminkach, dlatego Kampania na rzecz Bezpiecznych Kosmetyków (Campaign for Safe Cosmetics; CSC) oceniała swoje wyniki badań, dotyczące zawartości ołowiu w markowych szminkach, na podstawie ustalonego przez FDA limitu dla słodyczy (dopuszczalna zawartość 0,1 ppm) [32]. Według FDA postępowanie takie jest nieuzasadnione, ponieważ słodycze jako środki spożywcze mogą być przyjmowane w sposób regularny. Natomiast szminka jest produktem stosowanym miejscowo i spożywana może być w znacznie mniejszych ilościach niż słodycze [33]. W Kanadzie, z powodu ryzyka spowodowania szkód wiele metali ciężkich nie jest dopuszczonych do wykorzystania jako składniki produktów kosmetycznych. Zasady te są określone w podstawowym akcie prawnym Food and Drugs Act (F&DA) regulującym kwestie dystrybucji kosmetyków. Według głównych założeń nie można sprzedać produktu, zawierającego jakiekolwiek substancje, które mogłyby powodować podczas jego wykorzystywania szkody dla zdrowia użytkownika. Zabronione jest również 87

24 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 wprowadzenie do dystrybucji preparatów mających w składzie jakiekolwiek ciała obce, dużą lub niewielką część substancji ulegającej rozkładowi, bądź tych, które zostały wyprodukowane, przetwarzane, konserwowane, pakowane lub przechowywane w niehigienicznych warunkach [65]. Nacisk kontroli położony jest głównie na silnie toksyczne metale ciężkie. Według regulacji prawnych obowiązujących w Kanadzie zanieczyszczenia kosmetyków metalami, powinny być zmniejszane na tyle, na ile jest to technicznie wykonalne [62]. W ndiach obrót kosmetykami i lekami jest regulowany na podstawie ustawy o narkotykach i kosmetykach (Drugs and Cosmetics Act 1940 and Rules 1945), ustanowionej przez parlament. W 2013 roku wprowadzono poprawkę Drugs and Cosmetics (Amendment) Bill, 2013, która zawiera dodatkowo oddzielny rozdział dla przepisów prawnych dotyczących importu, produkcji, sprzedaży, dystrybucji oraz eksportu wyrobów medycznych w ndiach. Według artykułu 134 ustawy dozwolone syntetyczne i naturalne barwniki stosowane w kosmetykach nie mogą zawierać więcej niż: 2 ppm arsenu obliczonego jako trójtlenek arsenu, 20 ppm ołowiu obliczonego jako ołów, 100 ppm metali ciężkich innych niż ołów obliczonych jako suma poszczególnych metali. Barwniki zawierające takie stężenia metali uważane są za bezpieczne. W artykule 135 ustawy zabroniono importu kosmetyków zawierających ołów lub związki arsenu. Zakazano również produkcji i importu kosmetyków zawierających związki rtęci [66]. Przyjęte w niektórych krajach regulacje prawne, dotyczące zanieczyszczeń metalami ciężkimi kosmetyków, obejmują zazwyczaj te najbardziej toksyczne: rtęć, ołów, arsen i kadm. Dla wielu innych, stwarzających potencjalne ryzyko dla zdrowia konsumentów, nie zostały jak dotąd ustalone normy i standardy postępowania. Biorąc pod uwagę niską świadomość konsumentów należy dążyć do właściwej oceny ekspozycji na te metale i do szerszej popularyzacji wśród społeczeństwa sposobów bezpiecznego stosowania produktów kosmetycznych. Resumo Kombinaĵoj de pezaj metaloj estas inkluditaj en multaj kosmetikaĵoj kaj dietaj suplementoj. La plej oftaj metaloj, kiuj poluas kosmetikajn produktojn estas hidrargo, plumbo, kadmio kaj arsenio. La enhavo de toksaj metaloj en kosmetikaj produktoj ĉefe dependas de la uzo de krudmaterialoj netaŭge purigitaj. Malgraŭ multnombraj kontroloj de la produkta procezo faritaj laŭ produktadsistemo konforme al la principoj de Bona Produktada Praktiko (GMP), tiuj kemiaj elementoj oni trovas ankoraŭ eĉ en la plej bonakvalitaj produktoj. Metaloj poluadas kosmetikaĵojn kiel rezulto de produktadprocezo. Pezaj metaloj kaŭzas aperon de kromefikoj kiel la rezulto de ĝia longdaŭra ekspoziciado. La mekanismo de tokseco rilatas ĉefe al la difekto de ATP kaj proteina sintezo per ŝanĝo de enzima aktiveco, per stimulado de liberaj radikaloj. Metaloj malhelpas inter alie la bonan funkciadon de la organoj, efikas neŭrotoksike, kaŭzas problemojn en lernado kaj konduto, negative influas la bonan funkciadon de la imuna sistemo kaj negative influas la kreskanta feto. li havas la kapablon amasiĝi en iuj organoj, unuavice en la renoj kaj hepato. La Eŭropa Unio ne reguligas detale la limojn de metalaj koncentriĝoj, sed ekzistas en ĉiuj membroŝtatoj listoj de substancoj malpermesitaj por uzo en kosmetikaĵoj. Piśmiennictwo 1. Regulation (EC) No 1223/2009 of the European Parliament and of the Council. November 30, Bocca, B.; Pino, A.; Alimonti, A.; Forte, G. Regul. Toxicol. Pharmacol. RTP 2014, 68, Chan, T. Y. K. Clin. Toxicol. Phila. Pa 2011, 49, Olumide, Y. M.; Akinkugbe, A. O.; Altraide, D.; Mohammed, T.; Ahamefule, N.; Ayanlowo, S.; Onyekonwu, C.; Essen, N. nt. J. Dermatol. 2008, 47, Stejskal, V.; Hudecek, R.; Stejskal, J.; Sterzl,. Neuro Endocrinol. Lett. 2006, 27 Suppl 1, Zukiewicz-Sobczak, W. A.; Adamczuk, P.; Wróblewska, P.; Zwoliński, J.; Chmielewska- Badora, J.; Krasowska, E.; Galińska, E. M.; Cholewa, G.; Piątek, J.; Koźlik, J. Postępy Dermatol. Alergol. 2013, 30, WHO, World Health Organization, Mercury in skin lightening products. Public Health and Environment, World Health Organization, Geneva, Switzerland. 8. Copan, L.; Fowles, J.; Barreau, T.; McGee, N. nt. J. Environ. Res. Public. Health 2015, 12, Park, J.-D.; Zheng, W. J. Prev. Med. Pub. Health 2012, 45, Hu, Z.-M.; Zhou, Q.; Lei, T.-C.; Ding, S.-F.; Xu, S.-Z. J. Dermatol. Sci. 2009, 55, Peregrino, C. P.; Moreno, M. V.; Miranda, S. V.; Rubio, A. D.; Leal, L. O. nt. J. Environ. Res. Public. 88

25 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Health 2011, 8, Gbetoh, M. H.; Amyot, M. Environ. Res. 2016, 150, Baum, C. R. Clin. Pediatr. Emerg. Med. 2012, 13, Axelrad, D. A.; Bellinger, D. C.; Ryan, L. M.; Woodruff, T. J. Environ. Health Perspect. 2007, 115, Al-Saleh,. nt. J. Hyg. Environ. Health 2016, 219, Misterska, M.; Walkowiak, H.; Silny, W.; Czarnecka-Operacz, M.; Żaba, R. Adv. Dermatol. Allergol. Dermatol. Alergol. 2010, XXV, Miller, S.; Pallan, S.; Gangji, A. S.; Lukic, D.; Clase, C. M. Am. J. Kidney Dis. Off. J. Natl. Kidney Found. 2013, 62, Washam, C. Environ. Health Perspect. 2011, 119, A80 A Jaishankar, M.; Tseten, T.; Anbalagan, N.; Mathew, B. B.; Beeregowda, K. N. nterdiscip. Toxicol. 2014, 7, Flora, G.; Gupta, D.; Tiwari, A. nterdiscip. Toxicol. 2012, 5, Dobrakowski, M.; Kiełtucki, J.; Wyparło-Wszelaki, M.; Kasperczyk, S. Med. Śr. - Environ. Med. 2013, 16, WHO Lead poisoning and health int/mediacentre/factsheets/fs379/en/ (accessed Nov 23, 2016). 23. Mason, L. H.; Harp, J. P.; Han, D. Y. BioMed Res. nt. 2014, 2014, Tchounwou, P. B.; Yedjou, C. G.; Patlolla, A. K.; Sutton, D. J. EXS 2012, 101, Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR). (2010)- Toxic Substances - Lead (accessed Nov 25, 2016). 26. Wani, A. L.; Ara, A.; Usmani, J. A. nterdiscip. Toxicol. 2015, World Health Organization Horton, L. M.; Mortensen, M. E.; ossifova, Y.; Wald, M. M.; Burgess, P. nt. J. Pediatr. 2013, 2013, Kim, H.-C.; Jang, T.-W.; Chae, H.-J.; Choi, W.-J.; Ha, M.-N.; Ye, B.-J.; Kim, B.-G.; Jeon, M.-J.; Kim, S.-Y.; Hong, Y.-S. Ann. Occup. Environ. Med. 2015, D Souza, H. S.; Menezes, G.; Venkatesh, T. ndian J. Clin. Biochem. 2003, 18, US EPA, O. Learn about Lead lead/learn-about-lead (accessed Nov 23, 2016). 32. Al-Saleh,.; Al-Enazi, S.; Shinwari, N. Regul. Toxicol. Pharmacol. RTP 2009, 54, Al-Dayel, O.; Hefne, J.; Al-Ajyan, T. Orient J Chem 2011, 27, Zakaria, A.; Ho, Y. B. Regul. Toxicol. Pharmacol. 2015, 73, Nutrition, C. for F. S. and A. Products - Lipstick & Lead: Questions & Answers cosmetics/productsingredients/products/ucm htm#analyses (accessed Nov 25, 2016). 36. Nourmoradi, H.; Foroghi, M.; Farhadkhani, M.; Vahid Dastjerdi, M.; Nourmoradi, H.; Foroghi, M.; Farhadkhani, M.; Vahid Dastjerdi, M. J. Environ. Public Health J. Environ. Public Health 2013, 2013, 2013, Piccinini, P.; Piecha, M.; Torrent, S. F. J. Pharm. Biomed. Anal. 2013, 76, Uddin, R.; Huda, N. H. Oman Med. J. 2011, 26, Ratnaike, R. N. Postgrad. Med. J. 2003, 79, Kumar, S.; Diwan, S.; Dekate, M.; Goyal, S. Our Dermatol. Online 2013, 4, Singh, A. P.; Goel, R. K.; Kaur, T. Toxicol. nt. 2011, 18, Shen, S.; Li, X.-F.; Cullen, W. R.; Weinfeld, M.; Le, X. C. Chem. Rev. 2013, 113, Zhao, F.; Severson, P.; Pacheco, S.; Futscher, B. W.; Klimecki, W. T. Toxicol. Appl. Pharmacol. 2013, 271, Bizoń, A.; Andrzejewska, A.; Milnerowicz, H. Med. Śr. - Environ. Med. 2013, 16, Salama, A. K. Environ. Monit. Assess. 2016, 188, Sainio, E. L.; Jolanki, R.; Hakala, E.; Kanerva, L. Contact Dermatitis 2000, 42, Sneyers, L.; Verheyen, L.; Vermaercke, P.; Bruggeman, M. J. Radioanal. Nucl. Chem. 2009, 281, ARC, nternational Agency for esearch on Cancer. ARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Arsenic, Metals, Fibres and Dusts; Vol. Volume 100C. 49. Chauhan, A. S.; Bhadauria, R.; Singh, A. K.; Lodhi, S. S.; Chaturvedi, D. K.; Tomar, V. S. J. Chem. Pharm. Res. 2010, 2, Ziarati, P.; Moghimi, S.; Arbabi-Bidgoli, S.; Qomi, M. nt. J. Chem. Eng. Appl. 2012, Hepp, N. M.; Mindak, W. R.; Gasper, J. W.; Thompson, C. B.; Barrows, J. N. J. Cosmet. Sci. 2014, 65, Czeczot, H.; Majewska, M. Farm. Pol. 2010, 66, Nnorom,. C.; gwe, J. C.; Oji-Nnorom, C. G. Afr. J. Biotechnol. 2005, 4, ARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, No. 100C. Cadmium and cadmium compounds; No. 100C; nternational Agency for Research on Cancer, Ma or, Z. evi; Halicz, L.; Portugal-Cohen, M.; 89

26 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Russo, M. Z.; Robino, F.; Vanhaecke, T.; Rogiers, V. Regul. Toxicol. Pharmacol. 2015, 73, Orisakwe, O. E.; Otaraku, J. O. Sci. World J. 2013, 2013, Sipahi, H.; Charehsaz, M.; Güngör, Z.; Erdem, O.; Soykut, B.; Akay, C.; Aydin, A. J. Cosmet. Sci. 2015, 66, Raj, S.; Jose, S.; Sumod, U. S.; Sabitha, M. J. Pharm. Bioallied Sci. 2012, 4, Wright, P. F. Med. J. Aust. 2016, 204, Fröhlich, E.; Roblegg, E. Toxicology 2012, 291, Guix, M.; Carbonell, C.; Comenge, J. Contrib. Sci. 2008, No. 4, Government of Canada, H. C. Guidance on Heavy Metal mpurities in Cosmetics [Health Canada, 2012] pubs/indust/heavy_metals-metaux_lourds/index-eng.php#f17 (accessed Jul 18, 2016). 63. Commissioner, Office of the Federal Food, Drug, and Cosmetic Act (FD&C Act) gov/regulatoryinformation/legislation/federalfooddrugandcosmeticactfdcact/default.htm (accessed Nov 27, 2016). 64. CCR Working Group on Traces Branch, L. S. Consolidated federal laws of canada, Food and Drugs Act eng/acts/f-27/page-2.html#h-7 (accessed Nov 21, 2016). 66. Government of ndia. The Drugs and Cosmetics Rules, / (accessed Nov 27, 2016). 90

27 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Poets, doctors and rebels psychosomatic aspects in their work (Oryg. Dichter, Ärzte und Rebellen psychosomatische Aspekte ihres Wirkens) MASUHR Karl F. Former Head of the Department of Neurology, St. Josef Krankenhaus Zell Mosel, Germany Early traces of Psychosomatics in fiction and particularly in drama can be found in pathbreaking texts by Friedrich Schiller, Georg Büchner, and Arthur Schnitzler. These medical doctors pay close attention to the mind-body problem. They transfer their observations into poetry, creating world literature. As sons of doctors, they rebelled against their fathers as well as some of the dominant concepts of medicine and society. Friedrich Schiller. t were the plays about freedom: Die Räuber (1782) Don Carlos (1787) and Wilhelm Tell (1804) which established Friedrich Schiller s fame; Schiller, son of a surgeon (Wundarzt), studied medicine at the military academy in Stuttgart. Before the successful premiere of Die Räuber in Mannheim, the budding regimental doctor has drawn up three academic studies dealing with philosophic, physiologic, and psychosomatic issues. Georg Büchner. The playwriter and private lecturer Georg Büchner can be considered a precursor of Psychosomatics within scientific medicine. His father was a surgeon and the district doctor of Darmstadt. Georg Büchner s fierce debates about the issue of the Biedermeier-attitude led him to become a revolutionary. His most important plays are Dantons Tod (1835) and Woyzeck (1836). Arthur Schnitzler. Towards the end of the 19th century, the doctor, dramatist, and storyteller Arthur Schnitzler who was the son of a laryngologist in Vienna linked Literature and Psychoanalysis to represent processes of the inner life. These efforts were based on his works about hypnotic and suggestive therapies of functional (psychogenic) disorders. He developed with Lieutenant Gustl (1900) und Fräulein Else (1924) the narrative form of the internal monologue for the German language. The article introduces 33 poets, doctors, rebels, for example, Francois de Rabelais and Johann Christian Günther, John Keats and Justinus Kerner, or Alfred Döblin and Rainald Götz. n the 20th century, poets and doctors like Harriet Straub, Charlotte Wolff and Hertha Nathorff, who were engaged in the women s movement, joined them. These writers have a unique sensorium to perceive what might be significant for them as doctors and poets, what art and medicine are about, and what effects their lives because it affects them. Whichever observations and adventures they transform into literature: it is the medical work that provides experiences about life and pain. Keywords: psychosomatics, literature, doctor-poets Corresponding author: Karl F. Masuhr, post@masuhr.de Auf der Suche nach frühen Spuren der Psychosomatik in der Dramen- und Prosaliteratur finden sich wegweisende Texte von Friedrich Schiller, Georg Büchner und Arthur Schnitzler. Diese Mediziner befassten sich eingehend mit dem Leib-Seele-Problem. Einige ihrer ersten Beobachtungen und Einsichten gingen unmittelbar in die Dichtkunst und damit in die Weltliteratur ein. Als Arztsöhne rebellierten sie nicht nur gegen ihre Väter, sondern auch gegen die herrschende Medizin und Gesellschaft. Friedrich Schiller wurde als Autor der Freiheitsdramen Die Räuber (1782) Don Carlos (1787) und Wilhelm Tell (1804) berühmt; er war Sohn eines Wundarztes und studierte an der Stuttgarter Militärakademie Medizin. Der angehende Regimentsmedikus hatte schon vor der triumphalen Mannheimer Uraufführung seines Schauspiels Die Räuber (1782) drei Studien verfasst, die sich mit philosophischen, physiologischen und psychosomatischen Problemen beschäftigten. Article submitted: Accepted:

28 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Auch der Dramendichter und Privatdozent Georg Büchner kann als ein Vorbote psychosomatischen Denkens in der naturwissenschaftlichen Medizin angesehen werden. Sein Vater war Chirurg und Kreisarzt von Darmstadt. Georg Büchner führte eine erbitterte Auseinandersetzung mit der restaurativen Biedermeier-Gesellschaft und wurde darüber zum Revolutionär. Seine bekanntesten Werke sind Dantons Tod (1835) und Woyzeck (1836). An der Wende zum 20. Jahrhundert war es der Arzt, Dramatiker und Erzähler Arthur Schnitzler, Sohn eines Wiener Laryngologen, der ausgehend von seinen Studien zur hypnotischen und suggestiven Therapie funktioneller (psychogener) Störungen, ein Bindeglied zwischen Literatur und Psychoanalyse herstellte, um vorbewusste Vorgänge des Seelenlebens darstellen zu können. Er entwickelte mit den Novellen Lieutenant Gustl (1900) und Fräulein Else (1924) die Erzählform des inneren Monologs für die deutsche Sprache. 30 weitere Dichter, Ärzte und Rebellen von Francois de Rabelais und Johann Christian Günther über John Keats und Justinus Kerner bis hin zu Alfred Döblin und Rainald Götz werden hier vorgestellt. m 20. Jahrhundert kamen auch Dichterinnen und Ärztinnen wie Harriet Straub, Charlotte Wolff und Hertha Nathorff zu Wort, die sich für die Frauenbewegung einsetzten. Diese Autoren/Autorinnen verfügen über ein besonderes Sensorium, um das wahrzunehmen, was Tabelle 1. Wissenschaftliche Beiträge zur Nervenheilkunde (Dissertationen) von Friedrich Schiller, Georg Büchner und Arthur Schnitzler Friedrich Schiller Philosophie der Physiologie (1779) Über den Unterschied zwischen den entzündlichen und fauligen Fiebern (1780) Zusammenhang der thierischen Natur des Menschen mit seiner geistigen (1780) Georg Büchner Über Schädelnerven, Probevorlesung (1836) Das Nervensystem der Barbe (1837) Arthur Schnitzler Über funktionelle Aphonie und deren Behandlung durch Hypnose und Suggestion (1889) sie als Ärzte und Ärztinnen, als Dichter und Dichterinnen betrifft, worum es in der Kunst und Medizin geht und was sie selbst angeht, weil es ihnen nahegeht. Welche Beobachtungen und Erlebnisse auch immer in Literatur verwandelt werden, die ärztliche Tätigkeit verhilft ihnen zu einzigartigen Erfahrungen im Umgang mit menschlichem Leben und Leiden. Verse gegen die Vergänglichkeit Am Anfang des Diskurses steht die Überlegung, unter welchen Voraussetzungen Medizin und Dichtung überhaupt eine Verbindung eingehen können. Bei dem Versuch, das Dickicht medizinhistorischer Bibliotheken zu durchdringen und das Geflecht literaturwissenschaftlicher Überlieferungen zu durchbrechen, stößt man auf Archive, in denen große Ärzte und große Dichter getrennt voneinander aufbewahrt werden, so als hätten sie dort schon zu Lebzeiten reaktions und beziehungslos geruht und Jahrhunderte verschlafen. Warum es so wenige Ärzte und Dichter in Personalunion gibt, erklärt sich daraus, dass der sogenannte Arzt-Dichter erst vor einem halben Jahrhundert entdeckt wurde [1]. n der der Renaissance-Literatur begegnet man dem Ordensmann, Arzt und Dichter Francois de Rabelais, der wegen seiner satirischen und ketzerischen Schriften gelegentlich gescholten, verboten und eingesperrt worden sein soll. Bis zur ersten Hälfte des letzten Jahrhunderts gab es keine Dichterin, die zugleich Ärztin war. Regelmäßig wird die heilkundige Ordensfrau Hildegard von Bingen als erste Zeugin für das Gelingen der Allianz von Medizin und Poesie aufgerufen. An diesem interdisziplinären Experiment war vorrangig die christliche Theologie beteiligt; aber von Zeit zu Zeit wirkten auch noch heidnische Götter mit: Apollon und Eros. Das apollinische Zusammenspiel von Medizin und Dichtkunst war im Mittelalter und noch in der frühen Neuzeit ein Glücksfall. Doch der Einfluss des Liebesgottes auf die Arztdichter überdauerte die Jahrhunderte. Dies belegen viele Verse von Paul Fleming, Johannes Scheffler, Johann Christian Günther und John Keats. Wenn Ärzte ob im Mittelalter oder in der frühen Neuzeit den Entschluss fassten, schriftstellerisch tätig zu werden, konnten sie sich keine Hoffnung auf ein langes Dichterdasein machen. Dennoch war schon in früheren Jahrhunderten die Zuversicht einiger Autoren groß genug, um einem Lebensgefühl, das von der Nichtigkeit des Daseins bestimmt wurde, mit Hilfe der Kunst so lange wie möglich widerstehen zu können, 92

29 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Tabelle 2. Arztdichter, Deutschland Jahrhundert wenn sie aus Lust an der Poesie zur Feder griffen. Zudem verschaffte ihnen eine erfolgreiche ärztliche Tätigkeit Genugtuung und hohes Ansehen. Da der Dichterruhm von vielen Variablen abhängt, empfiehlt es sich zunächst, einen einfachen Maßstab anzulegen, der den einzelnen Biographien in jedem Fall gerecht wird: die mit der individuellen Lebenszeit verglichene allgemeine Lebenserwartung. Daran knüpft sich unmittelbar die Frage, was ein Arzt, der Dichter war, vom Leben erwartete. Die Barocklyriker waren gottesfürchtig und fürchteten sich anscheinend auch vor keinem Menschen. Zur Zeit des Dreißigjährigen Krieges lebte und starb der Lyriker Paul Fleming. Er ergriff erst den Arztberuf, nachdem er schon als Dichter bekannt geworden war; kurz nach seiner Promotion erlag er einer von ihm selbst diagnostizierten Pneumonie. Aus seiner Lebensjahre, aufsteigend, wahrscheinliche Todesursachen Georg Büchner ( ) 24. Lj. Typhus Paul Fleming ( ) 31. Lj. Pneumonie Johann Christian Günther ( ) 31. Lj. Tuberkulose Friedrich Schiller ( ) 46. Lj. Tuberkulose Johannes Scheffler ( ) 53. Lj Tuberkulose Justinus Kerner ( ) 76. Lj. Grippe Heinrich Hoffmann ( ) 85. Lj. Schlaganfall eigenen Grabschrift stechen zwei Zeilen hervor: Man wird mich nennen hören/ Biß daß die letzte Glut diß alles wird verstören. [2] n diesen Kontext fügt sich ein Epigramm gegen die Vergänglichkeit ein, Verse des Theologen und Arztes Johannes Scheffler (Angelus Silesius): Mensch werde wesentlich! [ ] Du selber machst die Zeit: das Uhrwerk sind die Sinnen: Hemmst Du die Unruh nur, so ist die Zeit von hinnen. [3] Paul Fleming erlag einer nfektionskrankheit, die er sich auf einer Schiffsreise zugezogen hatte. Demgegenüber diente die Tätigkeit als Schiffsarzt oft der eigenen Gesundheit, so dem weltreisenden Schriftsteller Tobias George Smollett, auch Georges Duhamel, Gottfried Benn, Peter Bamm, Michael Bulgakow, Louis-Ferdinand Céline, Friedrich Wolf ebenso wie Sir Arthur Tabelle 3. Arztdichter anderer Länder Jahrhundert Geburtsland Lebenszeit (aufsteigend) Erkrankungen John Keats ( ) England 26. Lj. Tuberkulose Anton Tschechow ( ) Russland 45. Lj. Tuberkulose Michael Bulgakow ( ) Russland 49 Lj. Nephrosklerose Tobias George Smollett ( ) Schottland 51. Lj. Tuberkulose Louis-Ferdiand Céline ( ) Frankreich 67 Lj. Herzleiden Arthur Schnitzler ( ) Österreich 70. Lj. Schlaganfall Arthur Conan Doyle ( ) Schottland 72. Lj. Herzinfarkt William C. Williams ( ) USA 80. Lj. Schlaganfall Elizaveta Polonskaja ( ) Russland 80. Lj. Herzleiden Georges Duhamel ( ) Frankreich 84. Lj. Herzleiden Archibald Joseph Cronin ( ) Schottland 85. Lj. Herzleiden Albert Schweitzer ( ) Frankreich 90. Lj Herzleiden William S. Maugham ( ) England 92. Lj. Tuberkulose Axel Munthe ( ) Schweden 92. Lj. Tuberkulose 93

30 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Conan Doyle und Axel Munthe. Der Mediziner, Romancier und Geheimagent seiner Majestät, William Somerset Maugham, reiste viel, kurierte seine Schwindsucht oder Phthise genannte Tuberkulose und wurde 91 Jahre alt. Es sprach freilich auch für eine besondere Widerstandsfähigkeit der meisten Autoren und Autorinnen, dass sie die Exposition mit gefährlichen nfektionen überlebten. Albert Schweitzer, Louis-Ferdinand Céline, Antonio Lobo Antunes, Harriet Straub und nga Wißgott waren in Afrika ärztlich tätig; Malaria, Cholera und Lepra stellten jedoch für keinen dieser Tropenmediziner ein wesentlich erhöhtes nfektionsrisiko dar. Arthur Conan Doyle überstand in Südafrika eine Typhuserkrankung. Anton Tschechow und Axel Munthe meldeten sich freiwillig zur Arbeit in Cholera-Regionen und blieben von dieser Krankheit verschont. Der argentinische Rebell Ernesto Guevara de la Serna arbeitete nach dem Medizinstudium bei Leprakranken in Peru. Er glaubte an das magische Gefühl der Unverwundbarkeit, auch wenn ein Asthmaanfall ihn außer Gefecht setzte [4]. Zwei romantische Lyriker, John Keats und Justinus Kerner, provozierten mit ihren Versen und Briefen die Zensoren der restaurativen Biedermeierzeit. Der Wundarzt John Keats hatte als exakter Diagnostiker seiner Schwindsucht weder die Erwartung an ein langes Dichterdasein noch romantische Vorstellungen von einem Leben mit seiner geliebten Fanny Brawn haben können. Als er ahnte, dass er sie niemals wiedersehen würde, sah er sich allein am Ufer der weiten Welt: Till Love and Fame to nothingness do sink. Bis Lieb Ruhm und Ruhm in Nichts zerfällt. [5] Justinus Kerner, der Geisterseher von Weinsberg, der wie sein rebellierender Sohn Theobald ein Leben lang ärztlich und schriftstellerisch tätig war, soll gelegentlich seine Krankenbesuche gemeinsam mit dem Totengräber, einem ebenfalls begabten Poeten, abgestattet haben. Von Anton Tschechow stammt der Satz: Die Medizin ist meine gesetzliche Ehefrau, die Literatur meine Geliebte. Wenn mir die eine auf die Nerven fällt, nächtige ich bei der anderen. Bemerkenswert ist auch seine Empfehlung an den Schriftsteller: Denk Dir keine Leiden aus, die du nicht selbst erfahren hast. Er hatte bei sich selbst Tuberkulose diagnostiziert und seiner Frau Olga mitgeteilt, ein Dämon habe ihm einen Bazillus eingehaucht. Die Premiere des Stücks Der Kirschgarten fand am 29. Januar 1904, seinem 44. Geburtstag statt. Er starb am 15. Juli Ein Jahr später waren die ersten effektiven Präventivmaßnahmen gegen Tuberkulose verfügbar. Nervenheilkunde Die meisten Mediziner, die Dichter waren darunter viele Nervenärzte wurden erst bekannt, als sie aus ihrer Berufsrolle heraustraten, um schriftstellerisch und manchmal auch politisch tätig zu werden, wie zum Beispiel der Psychiater Nervenarzt und Essayist Heinrich Hoffmann, der 1848 als Abgeordneter in die Frankfurter Paulskirche einzog. Der Autor des Kinderbuchs Der Struwwelpeter gilt er als Erstbeschreiber des Zappelphillipp-Syndroms, der sogenannten Aufmerksamkeits-Defizit- Hyperaktivitäts-Störung (ADHS). m letzten Jahrhundert waren es die Psychiater Alfred Döblin, Friedrich Wolf und Hainar Kipphardt (s. Tabelle 4), die als sozialkritische Schriftsteller früh bekannt wurden, aber aus politischen Gründen emigrierten. Der Romancier Archibald Joseph Cronin schilderte realistisch das Elend der armen Bevölkerung, die er medizinisch betreute. Weil diese Missstände mit medizinischen und literarischen Mitteln kaum zu ändern waren und entschiedenes politisches Handeln herausforderten, gingen einige Autoren in die hohe Politik und kamen darin um. ndividueller Widerstand war offenbar immer konstitutiv für das komplexe Zusammenspiel von Medizin und Literatur. Aus diesem Grund wurden nicht nur viele Texte zensiert, sondern oft auch deren Autoren und Autorinnen diskriminiert, pathologisiert, politisch verfolgt, inhaftiert, aus dem Land gejagt, in den Tod getrieben oder exekutiert (Tabelle 5). Die Ärzte Jean-Paul Marat und Ernesto Guevara, die als Schriftsteller, Politiker und in letzter Konsequenz als Revolutionäre agierten, mussten früh ihr Leben lassen, sie wurden ermordet. Zwei weitere Autoren, Janusz Korczak und Ernst Weiß, waren Opfer des NS-Terrors: Der Pädiater Janusz Korczak begleitete die von ihm betreuten Kinder in die Gaskammer von Treblinka, und der Chirurg Ernst Weiß nahm sich in Paris 94

31 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Tabelle 4 Wissenschaftliche Beiträge von Schriftstellern zur Nervenheilkunde im 20. Jahrhundert Alfred Döblin: Gedächtnisstörungen bei der Korsakowschen Psychose (1905) Gottfried Benn: Die Ätiologie der Pubertätsepilepsie (1912) Friedrich Wolf Multiple Sklerose im Kindesalter (1913) Albert Schweitzer: Die psychiatrische Beurteilung Jesu (1913) Charlotte Wolff A Psychology of Gesture (1945) Heinar Kipphardt Zur Prognose der ntelligenzentwicklung beim Kinde (1950) Oliver Sacks Migraine (1970) Rainald Goetz: Das Reaktionszeit-Paradigma als diagnostisches nstrument in der Kinderpsychiatrie (1982) beim Einmarsch der deutschen Truppen das Leben. Hans Carossa war noch am Kriegsende in Abwesenheit zum Tod verurteilt, aber nicht verhaftet worden, wie auch Louis-Ferdinand Céline, der nur knapp einem Attentat der Résistance entgangen war und nach dem Krieg begnadigt wurde. Tabelle 5 Unnatürliche Todesursachen (Mord/Suizid) von Schriftstellern, die Ärzte waren Jean Paul Marat ( ) Frankreich Ernst Weiß ( ) Suizid Österreich Janusz Korczak ( ) Polen Ernesto Guevara ( ) Argentinien Vor allem die Autorinnen und Autoren aus jüdischen Familien: die Ärztinnen und Schriftstellerinnen Hertha Nathorff, Charlotte Wolff und deren Kollegen Alfred Döblin und Friedrich Wolf hatten in der NS-Zeit das Land verlassen müssen, während die Dichterin Elizaveta Polonskaja ebenso wie der Lyriker und Essayist Gottfried Benn in beiden Weltkriegen militärärztliche Dienste leisteten. Die meisten Arztdichter trugen irgendwann eine Sanitätsoffiziersuniform. Erwartungsgemäß waren die Lebensgeschichten dieser Autoren und Autorinnen nicht frei von bemerkenswerten Ungereimtheiten und Widersprüchen. Oft zeichneten sich Spuren biographischer Konflikte nicht nur tagebuchartig skizziert in der Vita sondern auch als Ausdruck des wechselnden Lebensgefühls in ihren Texten ab. An den Schnittpunkten der Zeitgeschichte mit ihrer eigenen Lebens- und Krankengeschichte entwickelten sich ganz entscheidende Krisensituationen. Eine biographischen Krise Gottfried Benns begleitete vor 100 Jahren den Auftakt des Expressionismus. Es begann mit dem Gedicht Mutter (1912): ch trage Dich wie eine Wunde auf meiner Stirn die sich nicht schließt. Sie schmerzt nicht immer. Und es fließt Das Herz sich nicht draus tot. Nur manchmal plötzlich bin ich blind und spüre Blut im Munde. [6] Nicht anders als viele junge Mediziner, die irgendwann aus theoretischen, praktischen, irrationalen oder meist einfühlbaren Gründen beginnen, sich selbst zu untersuchen, wie zum Beispiel Arthur Schnitzler, der ein Hals-Nasen-Ohren-Arzt, Psychiater und zudem ein Hychochonder war, beobachtete Gottfried Benn damals seine eigenen vegetativen Symptome der Stress-Begriff war noch nicht erfunden und diagnostizierte, stark verängstigt, anhand der psychiatrischen Literatur bei sich selbst vorübergehend eine Entfremdung der Wahrnehmungswelt. [7] Er entnahm den Lehrbüchern, dass der Betroffene bei dieser von ihm vermuteten Depersonalisationsstörung in seiner Selbstwahrnehmung derart verändert ist, dass er sich, wie es heute genauer dargelegt werden kann, vorübergehend wie in einem Traum oder Film fühlt und seinen eigenen Körper wie einen Fremdkörper von außen betrachtet. n einer solchen seelischen Krise spaltet sich das Subjekt in einen erlebenden und einen beobachtenden ch-anteil [8]. Gegen diesen Arztdichter, der für eine Epilepsie- Studie den ersten Preis der Fakultät erhalten hatte, wurde bereits in der frühen NS-Zeit ein totales Publikationsverbot verhängt, obwohl er durchaus anfällig für die Kulturpolitik des Regimes gewesen war; nach dem Zweiten Weltkrieg erhielt er den Georg-Büchner-Literaturpreis. Albert Schweitzer, der Schriftsteller, Musikwissenschaftler und spätere Friedens- 95

32 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 nobelpreisträger, hatte Theologie und Medizin studiert und mit dem eigentümlichen Thema Die psychiatrische Beurteilung Jesu promoviert; nach erfolglosem Kampf gegen die Fakultät legte der akademische Rebell seine Theologieprofessur nieder, um Arzt in Afrika werden zu können. Die Kunst des Weglassens An diesem neuralgischen Punkt des Diskurses fällt auf, dass psychosomatische Aspekte der Literatur häufig ausgeblendet werden. Stattdessen versuchen einige Biographen nach dem Beispiel des Standardwerks Genie, rrsinn und Ruhm (1928), in dem viele Künstler als bionegative Persönlichkeiten pathologisiert wurden [9], die Rebellen unter den Dichtern mittels dilettantischer Psychogramme zu diskriminieren [10]. Die Kunst des Weglassens [11] wird von einigen Chronisten allzu penibel betrieben, wenn sie beispielsweise Arztdichter als Grenzgänger zwischen Literatur und Medizin bezeichnen [12], ohne in diesem Kontext zu erwähnen, dass Rebellen wie Friedrich Schiller und Georg Büchner von ihren Landesvätern förmlich ausgegrenzt worden waren. Friedrich Schiller, so heißt es, sei dem Arztberuf durch seine Flucht aus Stuttgart entronnen. Entgegen seiner späteren Kritik am Herzog von Württemberg, der ihn bekanntlich gedemütigt, eingesperrt und genötigt hatte, nie wieder Komödien wie Die Räuber zu schreiben, hätten die fürstlichen Bildungsideale, so wird stattdessen ausgeführt, durchaus den aufgeklärten Vorstellungen seiner Zeit entsprochen [13]. Georg Büchner, den der Großherzog von Hessen steckbrieflich suchen ließ, habe sich, genau genommen, durch Überschreiten der Grenze nach Frankreich, rechtzeitig aus den rauchenden Trümmern der bürgerlichen Existenz gerettet [14]. Er wird auch ausschließlich wegen seiner neuroanatomischen Studien gerühmt, die sein dichterisches Schaffen ebenso wie sein politisches Engagement weit in den Schatten gestellt hätten. Die beiden Querköpfe hatten sich zweifellos gegen die absolutistische Fürstenherrschaft aufgelehnt; sie mussten ihre Familien verlassen, sich in einem fremden Land wieder Geltung verschaffenund fanden sogleich Anerkennung als Universitätslehrer, Friedrich Schiller in Jena, Georg Büchner in Zürich. Der Ruhm war ihnen vorausgeeilt, während ihre Verfolger, der Herzog von Württemberg und der Großherzog von Hessen, innerhalb ihrer Grenzen zurückgeblieben und heute so gut wie vergessen sind. Der Widerspruchsgeist, den man den jungen Dichtern und Rebellen ganz und gar austreiben wollte, erscheint heute überall in der Welt auf Theaterbühnen. Arthur Schnitzler, so wird in demselben Buch behauptet, habe länger im Kaffeehaus als im Hörsaal geweilt und deshalb nur Randgebiete der klassischen Heilkunde bearbeitet; unerwähnt bleibt die die historische Einführung des inneren Monologs in die deutsche Sprache; überdies wird behauptet, Schnitzler sei nach eigenem Bekenntnis keineswegs ein Auflehner gegen die Monarchie gewesen, zumal ihm die Figur des toleranten aufgeklärten Kaisers Franz Josef durchaus zugesagt habe [15]. Damit ganz unvereinbar ist jedoch die Tatsache, dass ihm der Offiziersrang aberkannt wurde, weil seine Novelle Lieutenant Gustl von der Obrigkeit als Dokument der nsubordination und Subversion aufgefasst worden war. Denn diese Satire verstieß gegen die herrschende Doppelmoral der Duellpraxis in der Donaumonarchie. Allen antisemitischen Äußerungen seiner Gegner zum Trotz wurde Arthur Schnitzler schon in der ersten Hälfte des 20. Jahrhundert einer der meistgespielten Dramatiker. Seine Texte Liebelei, Der Reigen, und die Traumnovelle ( Eyes Wide Shut ), sind zu besonderen Ereignissen der Filmkunst geworden, während die vor rund einem Jahrhundert abrupt endende Doppelmonarchie in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts mit der Sissi-Filmtrilogie ihren allerletzten Glanz entfaltete. Schnitzlers letzten Tagebuchnotizen ist zu entnehmen, dass er sich, berühmt, aber vereinsamt, von einer schweren familiären Krise nicht mehr erholt habe. Mit dem Suizid seiner 18-jährigen Tochter sei auch sein Leben zu Ende gegangen [16]. Dichtung ohne Grenzen m 21. Jahrhundert lassen sich bestimmte Topoi, vor allem die Spannbreite und Sprengkraft des Themas, durch eine Reihe von Preisverleihungen und darüber hinaus durch einen Strafgerichtsprozess belegen: Während der Psychiater Antonio Lobo Antunes mit dem portugiesischen Literaturpreis (2007) 96

33 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 ausgezeichnet wurde und der Chirurg Uwe Tellkamp den Deutschen Buchpreis (2008), der Neurologe Jens Petersen den ngeborg-bachmann- Preis (2009) und der Psychiater Rainald Goetz den Georg-Büchner-Preis (2015) erhielten, verurteilte das Haager UN-Tribunal (2016) den Politiker, Schriftsteller und Psychiater Radovan Karadzic zu 40 Jahren Gefängnis. Der Schuldspruch erfolgte wegen dessen Verantwortung für Völkermord, Verbrechen gegen die Menschlichkeit und Kriegsverbrechen im Balkankonflikt ( ). Wenig bekannt ist, dass sich Karadzic auch als Literat betätigte und fünf Lyrikbände herausgab. Ein Gedicht begann mit den Zeilen: Endlich werde ich die Morgenbombe werfen [ ] [17] Der Strafgerichtsprozess ruft die Erinnerung an den NS- Euthanasie -Arzt Werner Catel wach, der ebenfalls fünf Gedichtbände verfasst hatte. Bezeichnend sind seine Verse über den guten Tod : Der Tod kann nimmer Euch von außen nahn. Er west in Euch und ist von Anfang an, Und hat die Schranke eurem Sein verliehn [18]. Ärztliches Ethos und Widerstand ist der Titel eines im Ethik-Seminar der Hamburger Universität diskutierten Vortrags, der das Thema Ärzte, Dichter und Rebellen (2009) aufgegriffen und fortschrieben hat [19]. Seit dem Erscheinen des Buchs Ethik in der Medizin (1995) [20] bietet sich nicht nur den Medizinern und den medical humanities, sondern auch allen kulturwissenschaftlich nteressierten eine Neuorientierung. Danach verbietet sich schon wegen der zumindest latenten Gefahr einer konformistischen Diskriminierung und Gewalt gegenüber Minderheiten die übliche dentifikation von Moralität mit Konformität und damit auch eine Gleichsetzung mit sozialer Konditionierung bzw. sozialer Anpassung. [21] Gegen diese Gleichsetzung empörten sich immer schon die Rebellen. Es sind auch heute gewissermaßen Störenfriede, die friedlichen zivilen Widerstand leisten: Neues schaffen heißt Widerstand leisten! Widerstand leisten heißt Neues schaffen! [22] Der Rebell kann in und außerhalb der psychologischen Medizin als ein Puer robustus wie der Struwwelpeter oder Zappelphillipp in Erscheinung treten: Der puer robustus bleibt solange am Leben, wie Machtzentren den Ton angeben, die als Gegner nur Außenseiter kennen. Er ist auch unser Zeitgenosse. [23] Ein neues Aufgabengebiet eröffnete sich unabhängigen Ärztinnen und Ärzten auch außerhalb europäischer Grenzen. Darüber berichtet die Schriftstellerin und Ärztin nga Wißgott, die zwei Gedichtbände über Medizinisches und Menschliches (2003) [24] und einen Bericht über ihren Einsatz als Chirurgin in Afrikas Krisenregionen publizierte: Ärztin ohne Grenzen (2009). Auf die Frage, wie sie auf die dee gekommen sei, mit den Ärzten ohne Grenzen nach Afrika zu gehen, antwortete sie, ihre Mutter, selbst Ärztin, habe ihr schon früh von Albert Schweitzer erzählt, der sich der Humanität verschrieben und in Afrika ein Spital aufgebaut hatte [25]. Dies ist ein Beispiel für Grenzenlosigkeit: Aus eigenem Antrieb leisten Medizinerinnen und Mediziner vieler Länder humanitäre Nothilfe für Flüchtlinge auf See, in gefährlichen Situationen von Krieg und Gewalt, Naturkatastrophen und Epidemien [26]. Seit der Verleihung des Friedensnobelpreises an den Arzt und Schriftsteller Albert Schweitzer im Jahr 1952 wurden couragierte Mediziner nur selten damit ausgezeichnet, zuletzt die Mitglieder der beiden Ärzteorganisationen nternational Physicians for the Prevention of Nuclear War (1985) und Médecins Sans Frontières MFS (1999). Es lohnt sich, Biographien jener Autoren und Autorinnen beizuziehen, die wie nga Wißgott ebenfalls in Afrika ärztlich tätig waren: Harriet Straub, Arthur Conan Doyle und Antonio Lobo Antunes zumal die postkoloniale Literatur und damit verbundene Gender-Studien zunehmende Bedeutung für interkulturelle Diskurse gewinnen. Resumo Fruaj spuroj de psikosomatiko en fikcio kaj aparte en dramo troviĝas en la pioniraj tekstoj de Friedrich Schiller, Georg Büchner kaj Arthur Schnitzler. Tiuj ĉi kuracistoj zorge atentas la menso-korpan problemon. li transferas siajn observadojn en poezion, kreante mondliteraturon. Kiel filoj de kuracistoj, ili ribelis kontraŭ kaj siaj patroj kaj kelkaj ĉefaj konceptoj de medicino kaj socio. Friedrich Schiller. Estis la verkoj pri libereco, La rabistoj (1782), Don Carlos (1787) kaj Wilhelm Tell (1804), kiuj fondis la famon de Friedrich Schiller; Schiller, filo de kirurgo (vundkuracisto), studis medicinon je la militara akademio de Stutgarto. Antaŭ la triumfa premiero de La rabistoj en Manhejmo, la komencanta regimenta doktoro verkis tri akademiajn tekstojn, kiuj temis pri filozofiaj, fiziologiaj kaj psikosomatikaj problemoj. 97

34 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Georg Büchner. La dramisto kaj privatdocento Georg Büchner povas esti konsiderata kiel antaŭulo de psikosomatiko ene de la scienca medicino. Lia patro estis kirurgo kaj la distriktkuracisto de Darmstadt. La akraj debatoj de Georg Büchner pri la temo de la Biedermeier-sinteno faris lin revoluciiston. Liaj plej gravaj verkoj estas La morto de Danton (1835) kaj Woyzeck (1836). Arthur Schnitzler. Fine de la 19-a jarcento la doktoro, dramisto kaj rakontisto Arthur Schnitzler, kiu estis filo de laringologo en Vieno, ligis literaturon al psikanalizon por reprezenti enan vivon. Tiuj klopodoj estis bazitaj sur liaj laboroj pri hipnotaj kaj sugestaj terapioj de funkciaj (psikogenaj) malsanoj. Li evoluis per Leŭtenanto Gustl (1900) kaj Fraŭlino Else (1924) la rakontaĵa formo de la interna monologo por la germana lingvo. Tiu ĉi artikolo enkondukas 33 poetojn, doktorojn, ribelulojn, kiel ekzemple Francois de Rabelais kaj Johann Christian Günther, John Keats kaj Justinus Kerner, aŭ Alfred Döblin kaj Rainald Götz. En la 20-a jarcento, poetoj kaj doktoroj kiel Harriet Straub, Charlotte Wolff kaj Hertha Nathorff, kiuj aktivis kadre de la movado por inaj rajtoj, aliĝis al ili. Tiuj verkistoj havis unikan kapablon por senti kio povus esti signifika por ili kiel gekuracistoj kaj poetoj, pri kio arto kaj medicino temas, kaj kio koncernas iliajn vivojn, ĉar ĝi kortuŝas ilin. Kiajn ajn observadojn kaj aventurojn ili transformas en literaturon: estas medicina laboro kio peras spertojn pri vivo kaj doloro. Literatur 1. Dieter Kerner: Arzt-Dichter. Lebensbilder aus fünf Jahrhunderten. Stuttgart: Schattauer Verlag Volker Meid (Hg.): Paul Fleming. Paul Flemings eigene Grabschrift. n: Deutsche Gedichte. Stuttgart: Reclam 2008, S Angelus Silesius: Der Cherubinische Wandersman. Des Angelus Silesius. Cherubinischer Wandersmann, nach der Ausgabe letzter Hand von 1675 vollständig herausgegeben und mit einer Studie über den Wert. Nabu Press Ernesto Che Guevara: Das magische Gefühl, unverwundbar zu sein. Köln: Kiepenheuer & Witsch, 3. Aufl. 2007, S John Keats: When have fears. n: Jane Campion: Bright Star. Die Geschichte von John Keats und Fanny Brawne. Frankfurt: nsel Verlag, S. 168 u Gottfried: Benn: Mutter. n: Gesammelte Gedichte. Limes, Wiesbaden 2. Auflage 1956, S Ders.: Epilog und lyrisches ch. Autobiographische Schriften. GW 8. Wiesbaden: Limes Verlag 1968 S Karl F. Masuhr, Florian Masuhr, Marianne Neumann: Duale Reihe Neurologie. Stuttgart. Thieme Verlag, 7. Aufl. 2013, S Vgl. Wilhelm Lange-Eichbaum, Wolfram Kurth: Genie, rrsinn und Ruhm. München: Reinhardt Verlag 1967, S Hierzu ist anzumerken: Die diskriminierenden Pathographien waren nicht von Bestand. 20 Jahre später hieß es in der von Wolfgang Ritter bearbeiteten 7. Neuauflage (1987) des 4. Bandes, in dem Lange-Eichbaumoffen kritisiert wurde, auf S. 6: Damit galt fast jedes Genie als bionegativ (also nicht lebenswert), und dies wiederum auf dem Hintergrund einer heute längst veralteten Erblehre, die bewusst Werturteile fällte. 10. Steffen Jacobs: Der Lyrik-TÜV. Ein Jahrhundert deutscher Dichtung wird geprüft. Essays. Frankfurt a. M.: Eichborn Verlag Die Kunst des Weglassens bezog Gotthold Ephraim Lessing ( ) primär auf die bildende Kunst. 12. Harald Salfellner (Hg.): Mit Feder und Skalpell. Grenzgänger zwischen Medizin und Literatur. Prag: Vitalis Verlag Das Sammelwerk beschränkt sich auf 21 ärztliche Lebensläufe, die den Hintergrund des literarischen Schaffens abgeben, d.h. auf das Arzttum der Mediziner bzw. das Dichtertum der Autoren, womit das Rebellentum aus historischer und heutiger Sicht als Tertium comparationis entfällt. Psychosomatische Erkenntnisse und Krisen werden in diesem Prachtband ausgespart, Ärztinnen und Dichterinnen bleiben unerwähnt. 13. Ebd. S : Alice Staskova: Es ist der Geist, der sich den Körper baut. Friedrich Schiller und die Medizin. 14. Ebd. S : Roman Neugebauer: Am Tage mit dem Skalpell und die Nacht mit den Büchern. Der revolutionäre Anatom Georg Büchner. 15. Ebd., S : Paul Michael Braunwarth: Arthur Schnitzler. Ein Dichter für Schwindelfreie. 16. Vgl. Peter Michael Braunwarth, Leo A. Lensing (Hg.): Arthur Schnitzler. Träume. Das Traumtagebuch Göttingen: Wallstein Verlag Peter Köpf: Karadzic. Die Schande Europas. Düsseldorf: Econ Verlag 1995, S Werner Catel: Die Brände hellen von den Bergen, zit. n. Ulrich Schultz: Dichtkunst, Heilkunst Forschung. Der Kinderarzt Werner Catel. n: Beiträge zur NS-Gesundheits- und Sozialpolitik: 2. Reform und Gewissen. Euthanasie im Dienst 98

35 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 des Fortschritts. Götz Aly (Hg.). Rotbuch Verlag Berlin 1985, S Dem Referat Ärzte, Dichter und Rebellen, gehalten auf dem 11. Kongress der Arbeitsgemeinschaft für Psychosomatik in der Neurologie (AGPN) in Köln am , folgte der Vortrag Ärztliches Ethos und Widerstand Schiller-Büchner- Che Guevara am im interdisziplinären Ethikseminar Grundfragen der Ethik in der Medizin der Universität Hamburg und am im Ärztlichen Verein Hamburg der Vortrag Karl F. Masuhr: Ärzte, Dichter und Rebellen - psychosomatische Aspekte ihres Wirkens (HÄB 01, 2010, 1:35). n der von Winfried Kahlke seit mehr als 25 Jahren geleiteten Lehrveranstaltung werden interdisziplinäre Vorstellungen einer kritischen Medizinethik entwickelt. 20. Vgl. Winfried Kahlke und Stella Reiter-Theil (Hg.): Ethik in der Medizin, Enke Stuttgart n der von Winfried Kahlke seit mehr als 25 Jahren geleiteten Lehrveranstaltung werden interdisziplinäre Vorstellungen einer kritischen Medizinethik entwickelt. 21. Ebd. S Stéphane Hessel. Empört euch! Berlin: Ullstein Buchverlage Dieter Thomä: Puer robustus. Eine Philosophie des Störenfrieds. Berlin: Suhrkamp Verlag nga Wißgott: Medizinisches & Menschliches. Gedichte. 2 Bände, Punkersdorf: Pachernegg Verlag nga Wißgott: Ärztin ohne Grenzen. Als Chirurgin im Einsatz in Afrikas Krisenregionen. Wien: Molden Verlag 2009, S Vgl. Deutsch. Ärztebl. 113, 21, 2016, A

36 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 The influence of sample preparation and the presence of other Active Pharmaceutical ngredients (api) and excipients on the use of dsc method in quantification of paracetamol in commercially available tablets TALK Przemysław 1, TALK Piotr 2, HUBCKA Urszula 1 1. Department of norganic and Analytical Chemistry, Pharmaceutical Faculty, Medical College, Jagiellonian University, 9 Medyczna St., Krakow, Poland 2. Medical University of Silesia, School of Medicine in Katowice, Poland Abstract The direct Differential Scanning Calorimetry method of the determination of paracetamol in commercially available drugs was developed. The method was based on calibration curves obtained from melting enthalpies ΔH of binary mixtures of paracetamol and commonly used excipients such as starch or microcrystalline cellulose in increasing weight ratios. n order to demonstrate how the technological processes of formulating the tablets affects the quantitative studies, the micronized and nonmicronized mixtures were used. The idea of using micronized mixtures was to simulate these technological processes. The appropriate paracetamol contents of the selected pharmaceutical preparations were calculated and compared. The final results demonstrated, that the contents of paracetamol obtained from micronized samples were much closer to those declared by the manufacturer than the nonmicronized. Excluding two drugs, the influence of starch or cellulose on quantification in the micronized group was not observed whereas in the nonmicronized group it was distinctly visible. Keywords: Differential Scanning Calorimetry, DSC, paracetamol, acetaminophen, ibuprofen Corresponding author Przemysław Talik, mftalik@cyf-kr.edu.pl 1. ntroduction The increasing use of paracetamol (PAR) as an effective and readily available analgesic makes its quantification as an important area of interest for the pharmaceutical industry. The review of the literature indicates many analytical techniques of its determination, both in pharmaceutical formulation and biological fluids, among the others, titrimetric method [1], spectrophotometric [2], electroanalytical [3-5], MS mass spectrometry [6], chromatographic LC [2, 7-14] and TLC [15], and differential scanning calorimetry DSC [16-18]. t is worth noting that DSC method is the only one performed in solid state. Some of these methods, however, are not very convenient for the pharmaceutical industry. For industrial quality control purposes, where large number of samples are analyzed, extended analysis, complex procedures, the use of expensive chemicals and the need for pretreatment of the sample, are limiting factors. The Differential Scanning Calorimetry is a simple method, that does not require any prior sample preparations and relatively fast (usually each analysis takes at a heating rate 10 C/min approximately minutes). That is why it is suggested that DSC method could be a useful tool in industrial quality control laboratories, not only for direct monitoring of drug manufacturing but also for quantification of current and final contents of the PAR in the presence of other APs and/or declared excipients. The quantitative DSC method is using a relationship between the signal value of analyte (enthalpy change H) correlated with its concentration in the matrix. For this purpose binary mixtures of PAR, with commonly used excipients as Starch 1500 and Vivapur 12 were prepared. Tablet is the final product of several technological processes, namely grinding, granulating, compressing and others, that may cause several mutual interactions between drug and excipients [19-21] which affect the measured values of enthalpy. Described phenomenon concerning PAR and microcrystalline cellulose, both physical (nonmicronized) and grinded mixtures was 100 Article submitted: Accepted:

37 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 previously reported [22]. To demonstrate how the technological processes of formulating the tablets affects the quantitative studies, the micronized and nonmicronized mixtures were used in this study. The ΔH enthalpies as a function of increasing concentrations of PAR were used to construct the appropriate calibration curves which were further applied to calculate the final content of PAR in the selected commercially available tablets. The tablets were different in terms of weight, type of excipient and composition. The obtained results were compared with those declared by the manufacturer. The influence of technological processes of formulating the tablets on quantitative studies is discussed. The DSC method was validated according to CH QR1 guidelines [23]. 2. Experimental 2.1. Materials Paracetamol powder pure polymorphic form with estimated melting temperature at T onset =169.4 C (Lot: B163) was supplied by POL.NL. Warsaw Poland. The microcrystalline cellulose Vivapur 12 was obtained from J. Rettenmaier & Sohne, Weissenborn Germany (Lot: ) and the corn starch Starch 1500 was from Colcorcon Ltd. UK (Lot: ). Paracetamol is a low potency, high dose drug. ts typical dose in one and poly pharmaceutical tablets is 500 mg, however, other concentration are also possible (as 325 mg in Metafen ). Following poly pharmaceutical tablets were used: Metafen (325 mg of PAR and 200 mg of ibuprofen (BU)) manufactured by Polpharma, Poland (LOT ), the mean weight of tablet mg, composed of povidone, pregelatinized starch, microcrystalline cellulose, magnesium stearate; Nurofen Ultima (500 mg of PAR and 200 mg of BU) manufactured by Reckitt Benckiser, Poland (LOT AB070), the mean weight of tablet mg, composed of croscarmellose sodium, microcrystalline cellulose, anhydrous colloidal silica, magnesium stearate, stearic acid; Panadol Femina (500 mg of PAR and 10 mg of hyoscini butylbromidum) manufactured by GlaxoSmithKline, Poland (LOT TA3166), the mean weight of tablet mg, composed of microcrystalline cellulose, starch, povidone K-30, sorbitol, talc, magnesium stearate, colloidal silica, Carboxymethyl cellulose sodium, hypromellose (HPMC), macrogol 6000; Panadol Extra (500 mg of PAR and 65 mg of coffeinum) manufactured by GlaxoSmithKline, Poland (LOT ), the mean weight of tablet mg, composed of starch, povidone (K 25), potassium sorbate, talc, stearic acid, croscarmellose sodium; Dafalgan Codeine (500 mg of PAR and 30 mg codeini phosphas) manufactured by UPSA, France (LOT F3562), the mean weight of tablet mg, no information on the composition were included Mixtures and tablet samples preparation The set of PAR mixtures with starch or microcrystalline cellulose (1000 mg each) at concentrations of PAR from 30% to 90% (corresponding to mg of PAR in the DSC sample) were prepared separately, gently homogenised and divided. One part (500 mg) was ready for further experiments; the other was micronized in an agate mortar and pestle with some drops of methanol for 10 minutes. Twenty tablets of each medical product under the study were individually weighed and grounded in an agate mortar and pestle into fine powder. The samples of mixtures or tablets of about 4.9 mg were accurately weighed in aluminium pans and sealed Method The principle of the method is a relationship between the signal value of PAR (enthalpy change H) and its concentration in the matrix. For this purpose both of starch or microcrystalline cellulose, micronized and nonmicronized sets of mixtures were measured by means of DSC. n this way four calibration curves with an increasing amounts of PAR were plotted. Appropriate calibration curves were further applied to calculate the final experimental contents of PAR in the tablets and were compared with those declared by the manufacturer Validation of DSC method The method was validated in accordance with internationally accepted criteria [23]. The parameters evaluated were specificity, linearity, precision, limit of detection (LOD), and limit of quantification as well (LOQ) [23]. The calculations were made using statistical program STATSTCA v.10. Specificity of the method was assessed by comparing the DSC heating traces of raw PAR, 101

38 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Table 1. Effects of mixture composition on the area of melting peak ΔH (averaged from three determinations) and onset T onset and maximum T max temperatures composition of the mixture PAR/cellulose PAR/starch content of PAR in the sample [mg] ΔH±SD of PAR* [mj/mg] micronized mixtures nonmicronized mixtures ΔH differences between nonmicronized T onset ±SD [ C] T max ±SD [ C] ΔH±SD of PAR* [mj/mg] T onset ±SD [ C] T max ±SD [ C] and micronized mixtures [mj/mg] ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± * ΔH recalculated to the content of PAR in the sample; SD stands for standard deviation 102

39 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Table 2. Validation of the DSC method validation parameters micronized mixtures nonmicronized mixtures PAR/cellul. PAR/starch PAR/cellul. PAR/starch specificity specific specific specific specific slope (a±sd a ) 222.6± ± ± ±3.7 intercept (b±sd b ) ± ± ± ±11.4 r r LOD [mg] LOQ [mg] linearity [mg] precision (n=6) %RSD y = ax + b; SD a standard deviation of slope; SD b standard deviation of intercept Table 3. PAR contents of the analgesics drugs under study, based on calibration curves obtained from the different micronized or nonmicronized PAR/ cellulose and PAR/starch mixtures; (%) stands for relative error of method, calculated from equation [(experimental content nominal content)/nominal content] 100 analgesic drug PAR/tablet declared [mg/tablet] H* ±SD [mj/mg] % of component/tablet PAR content ±SD [mg/tablet] PAR second AP excip. micronized mixtures nonmicronized mixtures PAR/cellul.; (%) PAR/starch; (%) PAR/cellul.; (%) PAR/starch; (%) Metafen ± ±5.49; 3, ±6.41; ±6.32; ±6.74; 12.8 Nurofen Ultima Panadol Femina Panadol Extra Dafalgan Codeine ± ±6.45; ±7.52; ±7.42; ±7.91; ± ±4.08; ±4.76; ±4.70; ±5.01; ± ±7.90; ±9.21; ±9.09; ±9.70; ± ±6.07; ±7.08; ±6.98; ±7.45; 13.9 * ΔH recalculated to the content of PAR in the sample; SD stands for standard deviation 103

40 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 raw excipients and obtained both micronized and nonmicronized mixtures. The T onset, T max temperatures, and presence of new chemical individuals were taken into account. The calibration plots were constructed by analysis of seven (n = 7) different mixtures (both micronized and nonmicronized), corresponding to content of PAR ranging from 1.47 mg to 4.41 mg. Determination of linearity was made via three replicates and assessed as a relationship between the area of DSC melting peak ΔH and content of PAR in mg per sample. Linearity was reported as the linear calibration equations (y=ax+b) and the correlation coefficients r and r2. LOD and LOQ were calculated from the calibration curve slope (a) and the slope standard estimation error (S e ), using formulas LOD=3.3 S e /a and LOQ= 10 S e /a. The repeatability of the method was determined by analysis of six (n = 6) replicates of samples from individual weighing. The study was done for one concentration level of 2.00 mg of PAR in the sample, and the results were expressed as the relative standard deviation (%RSD) Thermal analysis The DSC measurements were performed in nitrogen atmosphere with a flow rate of 50 ml/ min using EXSTAR DSC 7020 apparatus (S NanoTechnology nc.) calibrated with indium and tin, and equipped with DSC7020 electric cooling unit. The pans were equilibrated at 30 C for 15 min and afterwards the melting behaviour was analysed at heating rate of 10 C/min. All measurements were performed at least three times and averaged. The tablets were examined at least six times. 3. Results and discussion Table 1 shows the influence of mixture composition on the area of melting peak ΔH (averaged from three determinations) as well as onset T onset and maximum T max temperatures of the micronized PAR mixtures with microcrystalline cellulose Vivapur 12 and starch Starch 1500 compared to the corresponding nonmicronized mixtures. The observed melting points depressions towards higher temperatures are typical for binary mixtures when the concentration of a analyzed component is increasing. However one can see the differences in the peaks surface areas. For the same content of PAR in the sample, nonmicronized mixtures show higher values of enthalpy than their micronized analogues regardless used excipients. The broadest differences were related to PAR/cellulose mixtures, and range from mj/mg to mj/mg. A similar, but smaller effects recur in PAR/starch mixtures, where the differences were in the range of mj/mg to 5.88 mj/mg. The exception is PAR/cellulose sample with the highest concentration of PAR (4.41 mg), where the ΔH value is accordingly smaller. There were also differences between PAR/cellulose and PAR/starch mixtures. n the same concentration of PAR in the micronized group, the H values obtained for PAR/starch mixtures were significantly higher than those measured for PAR/cellulose, but only up to 3.43 mg of PAR per sample. Over that concentration the H values were lower. Similar dependence were not found in nonmicronized group where H values measured for PAR/starch were lower in the whole range of PAR content. n order to plot appropriate calibration curves, the obtained ΔH enthalpies of micronized as well as nonmicronized mixtures as a function of the increasing weights of PAR in a sample were used. Validation of the developed method proved that it meets the acceptance criteria in the scope of parameters mentioned in the section 2.4. The appropriate data were summarized in Table 2.The validated method described above was successfully applied to quantitative determination of PAR in the commercially available drugs under study. The PAR contents obtained experimentally were reported in Tables 3. During the analysis of Table 3 one can see that the experimental contents of PAR calculated from micronized mixtures were significantly different than nonmicronized. When 500 mg of PAR were declared by manufacturer, the values obtained for Nurofen Ultima, Panadol Femina and Panadol Extra were ranging from mg to mg and mg to mg respectively for micronized PAR/cellulose and PAR/starch mixtures. The relative error of method (%) calculated for those analgesics were on the level ranging from 7.5% to 0.8% and were comparable to those obtained in [16] that were ranging from 3.9% to 8.7%. However, it should be emphasized that the method found in that paper was applied to pharmaceutical formulations/mixtures not tablets and there are no other publication (with the exception of one 104

41 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 more paper from the same research team concerning determination of acetylsalicylic acid [24]) using the DSC in quantification of solid materials. The same parameter (%) but calculated using other instrumental methods were showed in Table 4. t can clearly be seen that the featured (%) values didn t deviate significantly from those obtained in our method. The estimated PAR content in Dafalgan Codeine ( mg and mg) basing on micronized mixtures differs from other drugs used in the study. However, (%) equal to 8.4% and 9.0% respectively, still remains in the range of errors calculated for other methods for example amperometric [4,5]. n nonmicronized mixtures of both cellulose or starch, the PAR contents ranged from mg to mg. The relative errors of method calculated for that group were significantly higher, typically ranging from 12.7% to 16.4%. Although, two exceptions were found for Panadol Extra 8.1% and 4.9% both in cellulose and starch mixtures. Metafen was declared by the manufacturer to have 325 mg of PAR per tablet and relative errors observed for its determinations were similar to the ones found for other drugs. The results calculated from micronized mixtures were much closer to nominal values than from their nonmicronized analogues. To sum up. The concentration of second AP, ranging from 1.36% to 28.60% had no effect on determination of PAR in tablets under study. Although classical HPLC [2,11] and UV spectrophotometry [2,5] are the most frequently used methods in quantitative AP determinations, the Differential Scanning Calorimetry is also routinely used, i.a., to investigate the mutual interactions between APs and excipients and direct monitoring of drug polymorphic space on each stage of drug production. Considering the current application of Differential Scanning Calorimetry in the production lines we propose to extend its purpose to determinate the current and/or final contents of the AP in the tablet. 4. Conclusions Differential Scanning Calorimetry is the first line technique indispensable for industrial quality control laboratories and, next to many routine applications, could be used in quantitative assays, Table 4. The relative errors (%) of methods found in published data references [2] [4] [5] instrumental method nominal content experimental content HPLC ratio spectra derivative spectrophotometry Cyclic voltammetry Amperometric FA hydrodynamic voltammetry Cyclic voltammetry 1000 effer Amperometric FA hydrodynamic voltammetry 1000 effer Flow injection analysis (FA) with amperometric detection UV spectrophotometry [11] porous graphitized carbon column HPLC (%) (LOT 1) (LOT 2)

42 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 however, with several limitations. n the course of the studies it was shown that the use of calibration curves plotted from the ΔH enthalpies of micronized mixtures of PAR and commonly used excipients as starch and cellulose gives better results of estimation of the PAR content than from nonmicronized mixtures. There was no effect of the type or quantity of second AP found in the tablet as ibuprofen, hyoscini butylbromidum, coffeinum or codeini phosphas on such quantitative determinations. Resumo La rekta Diferenciigante Skana Kalorimetrio metodo de determino de paracetamolo en komerce haveblaj medikamentoj estis evoluigita. La metodo estis bazita sur kalibrigitaj kurboj akiritaj el fandada entalpio ΔH de binaraj miksaĵoj de paracetamolo kaj kutime uzita seka aldonaĵo kiel amelo aŭ mikrokristala celulozo en kreskantaj pezokvocientoj. Por pruvi, ke la teknologiaj procezoj de formulitaj tablojdoj influas la kvantajn determinadojn, oni uzis la mikronizitan kaj nemikronizitan miksaĵojn. La ideo pri uzado de mikronizitaj miksaĵoj estis imiti tiujn teknologiajn procezojn. La taŭga enhavo de paracetamolo en la elektitaj farmaciaj preparaĵoj estis kalkulita kaj komparita. La finrezultoj montris, ke la enhavo de paracetamolo akiritaj de mikronizitaj specimenoj estis multe pli proksima al tiuj deklaritaj de la fabrikisto kiel la nemikronizitaj. Ekskludante du medikamentojn, la influo de amelo aŭ celulozo sur kvantigado en la mikronizita grupo ne estis observita, kontraŭe al la ne-mikronizita grupo, kie estis klare videbla. References 1. Polish Pharmacopoeia, ninth ed. (in accordance with European Pharmacopoeia 7.), Warszawa, Erk N., Ozkan Y., Banoglu E., Ozkan S.A., Senturk Z.: J. Pharm. Biomed. Anal. 24, 469 (2001). 3. Raoof J.B., Baghayeri M., Ojani R.: Colloid Surf. B. 95, 121 (2012). 4. Fanjul-Bolado P., Lamas-Ardisana P.J., Hernández-Santos D., Costa-García A.: Anal. Chim. Acta. 638, 133 (2009). 5. Felix F.S., Brett C., Angnes L.: J. Pharm. Biomed. Anal. 43, 1622 (2007). 6. Hopfgartner G., Tonoli D., Varesio E.: Anal. Bioanal. Chem. 402, 2587 (2012). 7. Trettin A., Zoerner A.A., Böhmer A., Gutzki F.M., Stichtenoth D.O., Jordan J., Tsikas D.: J. Chromatogr., B: Anal. Technol. Biomed. Life Sci. 879, 2274 (2011). 8. Vazquez-Roig P., Segarra R., Blasco C., Andreu V., Picó Y.: J. Chromatogr. A. 1217, 2471 (2010). 9. Hori Y., Fujisawa M., Shimada K., Hirose Y., Yoshioka T.: Biol. Pharm. Bull. 29, 7 (2006). 10. Deconinck E., Sacre P.Y., Baudewyns S., Courselle P., De Beer J.: J. Pharm. Biomed. Anal. 56, 200 (2011). 11. Kalogria E., Koupparis M.: J. AOAC nt. 93, 1093 (2010). 12. Tonoli D., Varesio E., Hopfgartner G.: J. Chromatogr., B: Anal. Technol. Biomed. Life Sci. 904, 42 (2012). 13. Tarek B., Tamer A., Randall C.: J. AOAC nt. 92, 1622 (2009). 14. An J.H., Lee H.J., Jung B.H.: Biomed. Chromatogr. 26, 1596 (2012). 15. Krzek J., Starek M.: J. Planar Chromatogr. Mod. TLC 12, 356 (1999). 16. Campanella L., Magri A., Tomassetti M., Rossi V., Vecchio S.: Drug Dev. nd. Pharm. 33, 830 (2007). 17. Talik P., Żuromska-Witek B., Hubicka U., Krzek J.; in press Acta Pol. Pharm. 4, Talik P., Czerniecka E., Hubicka U., Krzek J.; in press Acta Pol. Pharm. 4, Boldyrev V.V.: J. Mater. Sci. 39, 5117 (2004). 20. Shakhtshneider T.P., Boldyrev V.V.: Mechanochemical synthesis and mechanical activation of drugs, in: E. Boldyreva, V. Boldyrev (eds.), Reactivity of Molecular Solids, Wiley, New York, 1999, vol. 3, p Aigner Z., Berkesi O., Farkas G., Szabo-Revesz P.: J. Pharm. Biomed. Anal. 57, 62 (2012). 22. Lin S.Y., Lee C.S.: J. nclusion Phenom. 7, 477 (1989). 23. CHQ2(R1) Validation of Analytical Procedures: Text and Methodology, Campanella L., Micieli V., Tomassetti M., Vecchio S.: J. Therm. Anal. Calorim 102, 249 (2010). 106

43 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Selected eating habits in upper secondary school: Adolescents from the region of podkarpacie BŁASZCZYK-BĘBENEK Ewa, PÓRECKA Beata, JAGELSK Paweł, SCHLEGEL-ZAWADZKA Małgorzata Faculty of Health Sciences, Jagiellonian University Medical College, Department of Human Nutrition, nstitute of Public Health Abstract Lifestyle determines human diet. Such factors as school environment, aggressive advertising or nutrition fashion affect the diet during adolescence. The aim of this study was to assess selected eating habits in relation to the assessment of the nutritional status of adolescents in upper secondary school age. Studies on students, mainly from rural areas, were carried out in the school year The study included 114 students aged years, from upper secondary school with diversified educational profiles in Lesko. To assess the diet a qualitative method, that is, an anonymous food frequency questionnaire (FFQ) of consumption of selected products and beverages, was used. Assessment of nutritional status was based on the interpretation of BM and WHtR (Waist to Height Ratio) obtained from the students anthropometric measurements results. The statistical significance in the interpretation of BM in gender groups (p=0.0075) and groups with various educational profiles (p=0.0013) has been observed. On the basis of the interpretation of WHtR the abdominal obesity was more common among girls (18.42%) and students of the secondary technical school of catering (24.24%). Gender was a significant factor differentiating the number of meals (p=0.0221). Eating irregular meals was proven in the study and the intervals between meals in distinguished groups were up to 4 hours (45.85% of the total). Adolescents from the region of Podkarpacie declared lower frequency of consumption of fast-food products. Occurring abnormal eating habits were characteristic for the examined age group. Occurring dietary mistakes did not significantly affect the assessment of body mass. Keywords: Eating habits, adolescents, nutritional status, rural areas Corresponding author: Ewa Błaszczyk-Bębenek ewa.blaszczyk@uj.edu.pl ntroduction Eating habits are an integral part of a lifestyle that affects human health [1]. Eating habits acquired in home environment result from many factors including economic situation, cultural, religious, geographical and social habits [2]. Nutritional needs change at different stages of life. The demand for energy and nutrients obtained from food changes also among adolescents, due to the period of adolescence and occurring physical changes [3]. Properly balanced diet allows normal development of the body of youngsters and prevents the occurrence and development of many diseases in later life [4]. Many Polish and international researches confirm abnormal eating habits manifested by eating irregular meals and eating between meals [5]. ncorrect intake of upper secondary school students consists of a large share of sweets and fast food products in their diet [6]. The aim of this study was to assess selected eating habits in relation to the assessment of the nutritional status of the examined upper secondary school adolescents from Lesko. Materials and methods The studies were conducted in the school year 2010 among students of first and second classes of upper secondary school with diversified educational profiles including: secondary technical school of catering, vocational technical high school of landscape architecture and secondary technical school of economics. Total number of subjects participating in the study was 114 students (76 girls and 38 boys) aged years. For the research purposes the division into groups based on gender and profile of education (secondary technical school of catering 32 people vs. other profiles 82 people) has been assumed. Students of the secondary technical school of Article submitted: Accepted:

44 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Table 1. Anthropometric characteristic of examined group Gender Educational profile Feature Boys n=38 Girls n=76 Catering n=32 Others n=82 Age [years] 16.47± ± ± ±0.54 Body height [m] 1.77± ± ± ±0.09 Body mass [kg] 69.71± ± ± ±10.73 Waist circumference [cm] 78.69± ± ± ±9.11 Hip circumference [cm] 90.83± ± ± ±9.19 Average BM [kg/m 2 ] 22.19± ± ± ±2.30 N number of subjects, arithmetic mean and standard deviation catering in the curriculum have included subjects in the field of food and nutrition. To assess the diet a qualitative method, that is, an anonymous food frequency questionnaire (FFQ) of consumption of selected products and beverages developed by the Department of Human Nutrition of Jagiellonian University Medical College, was used. To assess the nutritional status of the examined group, students were asked to fill in the survey on their current weight, height, as well as waist and hip circumference (measured on the research day by the person conducting the survey). On the basis of the results of this survey BM (Body Mass ndex) and WHtR (Waist to Height Ratio) were calculated. nterpretation of BM, according to WHO guidelines, has been referred to the current and representative for Polish population of children and adolescents percentile charts from the OLAF study [7]. Abdominal obesity for both sexes was ascertained when the value of WHtR was equal to or greater than 0.5 [8]. Appropriate ranks had been assigned to qualitative data obtained from the survey and then prepared in such a way quantitative data has been subjected to statistical analysis. Nonparametric Mann-Whitney U test for differences between groups at a significance level assumed α=0.05 was used. Statistical analysis was performed using STATSTCA PL 9.0 (UJ license). The study was approved by the Bioethical Committee of the Jagiellonian University KBTET/62/B/2013. Results n the examined group the majority of respondents were girls (66.77%), boys were outnumbered two to one (33.33%). Mean age of adolescents was ± 0.52 years. Subjects of the study mainly lived in rural areas (84.17%), and 15.83% respondents indicated city as their current place of residence. The majority of respondents had siblings (95%), only children constituted 5% examined population. Among respondents parents dominated vocational education (45.70%), the lowest percentage of people had higher education (7.28%). n the majority of households father was the working parent. The mean number of people living in a household in total was 5.44±1.45. According to the examined adolescents near 40% parents do not always have enough money to buy the food they want to buy. 8.46% respondents declared lack of money to buy food planned by their parents. Table 1 presents the anthropometric characteristics of the adolescents depending on gender and educational profile. Statistically significant differences appeared in body weight (p=0.0001) and waist circumference in gender groups (p=0.0120), and waist circumference in educational profile groups (p=0.0291). Statistically significant differences in mean value of BM in gender groups (p=0.0001) and educational profile groups (p=0.0029) were also noted. Figures 1 and 2 present an assessment of the nutritional status of adolescents in the interpretation of BM. There were statistically significant differences in the interpretation of BM in gender groups (p=0.0075) and educational profile groups (p=0.0013). Obesity was more often related to male adolescents and students of secondary technical school of catering [Figure 1 and Figure 2]. WHtR showed no statistically significant differences in its interpretation. However, abdominal obesity, according to WHtR, was more often related to girls (18.42%) than boys (11.11%). n the educational profile division central obesity was significantly more frequent (p=0.0034) among students of secondary technical school of catering (24.24%) than students of other profiles (12.66%). A number of significant differences in the 108

45 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Table 2. Average frequency of consumption of selected product groups depending on gender Product Entire population Boys distribution of consumption of selected food groups according to gender were indicated [Table 2]. Wheat bread (white) and fruit were the products most often consumed by the respondents. n the group of boys the most often consumed product was sugar, while among girls white wheat bread. Differences in the consumption of hamburgers, depending on gender, were observed. Boys were also significantly more likely to eat meat (such as beef, veal, pork, fish), cold meats, as well as groats, whole wheat bread and milk. n the group of students of secondary technical school of catering and other educational profiles statistically significant difference in the Gender Girls Educational profile Catering Vocational Others White wheat bread 3.58± ± ± ± ±0.76 Fruits 3.44± ± ± ± ±0.54 Sugar 3.41± ± ± ± ±0.78 Vegetables 3.20± ± ± ± ±0.59 Sweets 3.17± ± ± ± ±0.68 Cheese 3.08± ± ± ± ±0.71 Biscuits 2.88± ± ± ± ±0.69 Milk 2.87± ±0.78* 2.64±0.98* 2.88± ±1.02 Yogurts 2.83± ± ± ± ±0.80 Cottage cheese 2.73± ± ± ± ±0.80 Low-fat cold meats 2.68± ± ± ± ±0.72 Poultry 2.50± ± ± ±0.87** 2.59±0.73** Pastas 2.48± ± ± ± ±0.68 Whole wheat bread 2.47± ±1.02* 2.34±0.94* 2.64± ±0.99 Crisps 2.43± ± ± ± ±0.79 Grits, rice 2.42± ±0.77* 2.29±0.75* 2.64± ±0.71 ce creams 2.36± ± ± ±0.59** 2.45±0.72** Fat cold meats 2.22± ±0.82* 2.03±0.87* 2.09± ±0.85 Fish 2.18± ±0.68* 2.05±0.71* 2.42±0.83** 2.08±0.65** Pork 2.12± ±0.79* 1.90±0.71* 2.09± ±0.78 Beef, veal 2.05± ±0.72* 1.86±0.71* 1.91± ±0.77 Hamburgers 1.88± ±0.66* 1.76±0.64* 1.73± ±0.71 arithmetic mean and standard deviation, * p<0.05 statistically significant differences in gender groups ** p<0.05 statistically significant differences in educational profile groups Frequency consumption scale: Every day or more than once a day 4, several times a week 3, less than once a week 2, never 1 mean frequency of consumption of selected products, including fish, poultry and ice cream were observed [Table 2]. Students of secondary technical school of catering rarely ate hamburgers, most often they ate white wheat bread and fruit. Students of other educational profiles also often chose white wheat bread and sugar. The examined adolescents were also asked about the frequency of fast-food products consumption (e.g. hamburgers, pizza, crisps). There was no statistically significant correlation in the frequency of fast-food products eating in either of the examined groups. 35% respondents consumed fast-food products once a month. One of the criteria for assessing eating habits 109

46 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro % Underweight <5th centile Risk of underweight Normal weight 15th to Oveweight 85th to 5th to <15th centile <85th centile <95th centile Obesity >95th centile Figure 1. Assessment of nutritional status of young people in the interpretation of BM by gender % Underweight <5th centile Risk of underweight Normal weight 15th to 5th to <15th centile <85th centile Boys n=38 Girls n= Oveweight 85th to <95th centile Obesity >95th centile Figure 2. Assessment of nutritional status of young people in the interpretation of BM by educational profile is the number of meals. The examined adolescents from Lesko most often ate three meals a day (37.50%). Statistically significant difference in the number of meals (p=0,0221) was compared with the gender group. Out of the five possible regular meals a day the adolescents most often ate lunch (93.33%) and the fewest had afternoon tea (33.33%). The intervals between meals in the examined group were usually longer than 4 hours (45.83%). Fruit (75%) and sweets (65.83%) were the products most often eaten between meals in both divisions, by gender and by 110

47 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 educational profile. The examined adolescents were also asked about the use of weight loss diets. The majority of respondents (75.83%) admitted that they did not use diet to reduce weight. Discussion The assessment of eating habits of adolescents from various areas and environments proves the constant need for updating information on diet and nutritional status of adolescents in Poland. n this study, the interpretation of BM among adolescents from Lesko most often showed correct weight. Obesity significantly more often concerned boys and students of the secondary technical school of catering. Higher prevalence of obesity among boys in the group of adolescents aged years from rural areas was reported by Czeczelewski [5]. Among adolescents from Zachodniopomorskie Voivodship schools and schools from Krakow, Chrzanow and Kalisz similar results as in this study were observed [4,6,9,10]. The prevalence of obesity among young people, including central obesity is related to a risk of many diseases including metabolic syndrome or diabetes mellitus type 2 [8]. Visceral obesity was found in 15.18% of the total of respondents from Lesko. This type of obesity more often occurred among examined girls (18.42%), however this difference was not statistically significant. Researches conducted in Łódź in the age group years showed a higher occurrence of central obesity in boys 7.6% and adequately 5.9% in girls [8]. Among the upper secondary school students examined by Przybylski et al. in the group with normal weight (BM between percentile) WHtR>90 percentile were observed in 4.4% of the entire group. Metabolic obesity (WHtR>90) in people who are overweight (BM>90 percentile) was proven in 13.6% of all patients [11]. n this study adolescents most often ate wheat bread (white) and fruit with average frequency more than three times a week. Hamburgers were eaten least likely. The results shows that sugar is the most often consumed product in the group of boys, while white wheat bread is the most consumed product among girls. Adolescents from Lesko ate sweets with an average frequency of several times a week. Excessive share of sweets in adolescents diet has been pointed by other researchers [12,13,14,15,16,17]. Studies conducted by Mojska et al. indicate that fast-food products constitute a significant source of salt in a diet [18]. n the studies conducted in Warsaw 40% to 80% of respondents, depending on their place of residence, declared consumption of such products [19]. Reported low frequency of consumption of hamburgers in the examined group may be a symptom of a healthy behaviour. Among the adolescents from Lesko, girls more often than boys, ate sweets. More girls than boys consumed sweets among children form Wroclaw, although, according to the authors, the differences in consumption were not large [20]. The study conducted by Kowalska proved that positive eating habits are related mostly with consumption of milk and milk products as well as fruit and vegetables [12]. n the study carried out by Gacek and Fiedor in some of the questions concerning the consumption of certain products recommended in a reasonable diet, nearly half of the subjects ate fish less than once a week. Girls reported more frequent consumption of fruit and vegetables and low-fat dairy products. n case of fruit and vegetables almost two thirds of girls and half of boys ate them a few times a day. Boys most frequently declared consumption of fruit and poultry, they ate groats and giblets less likely [14]. The results presented by Gacek and Fiedor correspond with the results of the study conducted by Frączek [14,16]. The examined adolescents rarely ate fish, dairy products, and whole wheat bread [16]. The study by Czarniecka-Skubina and Namysław shows that only some students consumed fruit and vegetables 4 to 5 times a day [21]. Respondents from Lesko declared that fruits are usually chosen to eat between meals. Students of the secondary technical school of catering more often chose low-fat products, such as wholewheat products and fish and, in comparison to other educational profiles they rarely ate sugar, sweets and crisps. Among the students from Krakow the educational profile related to health had a positive impact on making decisions related to nutrition [22], in contrast to the results obtained among the students of the Food and Hotel Management Complex in Radom in the study by Janiszewska et al. [23]. n the studies by Kowalska cited previously only every 14th student ate five meals a day [12]. n the group of respondents from Lesko 37.5% ate three meals a day, 21.67% ate four meals a day, and 20.83% five meals a day. The least likely meal consumed by young people is afternoon tea [12], 111

48 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 which was also proven in the present study. n contrast to other studies of rural adolescents eating habits [12,24], almost 77.50% respondents from Lesko ate breakfast at home. As in the study carried out by Piórecka et al. [25] girls from Lesko apply slimming diets (27.50% of the total) more likely than boys. Conclusions According to BM and WHtR excessive body weight and central obesity more often were related to examined boys and students of the secondary technical school of catering. mproper eating habits were mainly related to the frequency of wheat bread and sugar consumption, which may be associated with abdominal obesity. Rural adolescents declared that they rarely consume fast-food products. Resumo Vivmaniero influas homan dieton. Faktoroj kiel la medio ene de la lernejo, agresema varbado aŭ modoj de nutrado havas efikon sur la dieto dum junaĝo. La celo de tiu ĉi esploro estis pritaksi elektitajn manĝkutimojn en rilato kun la pritakso de nutra statuso de pli aĝaj gejunuloj en sekundara lernejo. Esploroj pri studentoj, ĉefe de kamparaj regionoj, estis faritaj dum la lernojaro La esploro inkluzivis 114 studentojn, kiuj aĝis jarojn de sekundara altlernejo kun diversaj edukadaj profiloj en la urbo Lesko. Por pritaksi la dieton estis uzita kvalita metodo, t.e. anonima demandaro pri manĝofteco (FFQ) koncerne elektitajn produktojn kaj trinkaĵojn. La pritakso de la nutra statuso baziĝis sur la interpretado de BM kaj WHtR obtenitaj de la rezultoj de la antropometriaj mezuradoj de la studentoj. Ni respektis la statistikan signifon dum la interpretado de la BM en seksgrupoj (p=0.0075) kaj grupoj kun diversaj edukadaj profiloj (p=0.0013). Surbaze de la interpretado de la WHtR (kvociento de talio kaj alteco) la ventrobezo estis pli ofta ĉe knabinoj (18.42%) kaj studentoj de la sekundara teknika lernejo pri nutrado (24.24%). Sekso estis signifa faktoro koncerne la oftecon de manĝoj (p=0.0221). La okazo de neregulaj manĝoj estis pruvita en tiu ĉi esploro kaj la intervaloj inter la manĝoj en specifaj grupoj estis ĝis 4 horojn (45.85% de la tuto). Gejunuloj de la regiono Podkarpacie raportis malplian oftecon de la kunsumado de rapid-manĝaĵaj produktoj. La okazintaj nenormalaj manĝmanieroj estis tipaj por la ekzamenita aĝgrupo. Okazintaj dietaj eraroj ne signife influis la pritakson de la korpa maso. References 1. Gronowska-Senger, A. Zarys oceny żywienia. Wyd. SGGW, Warszawa 2009, Gawęcki, J.; Mossor-Pietraszewska, T. Żywienie. (w) Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. PWN Warszawa 2006, Gajda, R.; Jeżewska-Zychowicz, M.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91(4), Sygit, K.;. Zdr. Publ. 2009, 119(3), Czeczelewski, J.;. Roczn. Panstw. Zakl. Hig. 2007, 58(1), Skop-Lewandowska, A.;. Szot W.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91(4), Kułaga, Z.;. Różdżyńska, A.;. Palczewska,. et al.;. Eur. J. Pediatr. 2011, 170, Ostrowska-Nawarycz, L.; Nawarycz, T.;. Endokrynol. Diabetol. Chor. Przem. Materii Wieku Rozw. 2007, 3(1), Kasperczyk, J.; Jośko, J.; Bliska, J.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2007, 88(2), Wojtyła-Buciora, P.; Marcinkowski, JT.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91(2), Przybylski, P.; Antonowicz, D.; Glazer, M. et al.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2009, 90(2), Kowalska, A.;. RN SERiA 2005, 7(3), Sochacka-Tatara, E.;. Stypuła, A.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91(3), Gacek, M.; Fiedor, M.;. Roczn. Panstw Zakl Hig 2005, 56(1), Szczerbiński, R.; Karczewski, J.;. Żyw. Czł. Metab. 2007, 34(¾), Frączek, B.;. Żyw. Czł. Metab. 2003, 30(½), Szczepańska, E.; Piórkowska, K.; Niedworok, E. et al.;. Endokrynol. Diabetol. 2010, 6(2), Mojska, H.; Świderska, K.; Stoś, K. et al.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91(4), Wierzbicka, E.; Stosio, A.;. Żyw. Czł. Metab. 2007, 34, Kowalska, A.;. RN SERiA 2006, 8(3), Czarniecka-Skubina, E.;. Namysław,.; Żywność Nauka Technol. Jakość 2008, 6(61), Gacek, M.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2007, 88(3), Janiszewska, R.; Pilch, W.; Makuch, R. et al.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92(2), Suliga, E.;. Roczn. Panstw. Zakl. Hig. 2005, 56(3), Piórecka, B.; Jagielski, P.; Wójcik K. et al.;. Żyw. Czł. Metab. 2007, 34(½),

49 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Biological function of carotenoids and their occurrence in the fruiting bodies of mushrooms (Oryg. Karotenoidy rola biologiczna i występowanie w owocnikach grzybów) MUSZYŃSKA Bożena, MASTEJ Małgorzata, SUŁKOWSKA ZAJA Katarzyna Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Collegium Medicum, ul. Medyczna 9, Kraków Abstract Due to the valuable properties of carotenoidsthe interest in new methods of obtaining them is still increasing. For this purpose, since the 60s of the twentieth century, scientists conducted numerous studies to recognize the processes in which carotenoids could be produced. Carotenoids, revealing a strong antioxidant activity, act as free radical scavengers. These compounds can support many beneficial processes such as the stimulation of the immune system, the modulation of intracellular signaling pathways, the regulation of the cell cycle and apoptosis as well as theregulation of growth factors. Carotenoids were determined by spectrophotometric analysis in the following fungal species: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus, Lactarius piperatus, Lactarius deliciosus, Agaricus arvensis, Agaricus bisporus, Agaricus romagnesii, Agaricus silvaticus, Agaricus silvicola, Hypholoma fasciculare, Calocybe gambosa, Craterellus cornucopioides, Marasmius oreades. High performance liquid chromatography (HPLC) coupled with a UV detector detected β,β-carotene in Agaricus bisporus, Polyporus squamosus, Lepista nuda, Russula delica, Verpa conica, Pleurotus ostreatus and Hypsizgus marmoreus. β-carotene and lycopene were also found in three wild species of edible mushrooms: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus and Agaricus arvensi. These compounds were isolated in several species of the family Cantharellus as well. One example is Cantharellus cibarius, which contains mainly β,β-carotene and minor amounts of lycopene, α-carotene and other carotenoids, which may be δ and γ isomers. Key words: carotenoids, edible mushrooms, β,β-carotene, antioxidant activity Corresponding author: Bożena Muszyńska muchon@poczta.fm Charakterystyka karotenoidów Karotenoidy pod względem funkcjonalnym i strukturalnym stanowią zróżnicowaną grupę barwników naturalnych o charakterze polienów (mogą to być: węglowodory, alkohole, estry, ketony i kwasy) (1,2). Warunkiem występowania żółtej, pomarańczowej, bądź czerwonej barwy jest obecność w strukturze minimum 7 sprzężonych wiązań podwójnych. Związki o mniejszej ilości wiązań podwójnych w cząsteczce są bezbarwne (np. fitoen, czy fitofluen). Natomiast karotenoidy w połączeniu z odpowiednimi białkami, zwanymi karotenoproteinami, mogą przyjmować również inne zabarwienie (od niebieskiego do purpurowego, czy zielonego), jednakże tego typu kompleksy spotykane są głównie u bezkręgowców morskich (3,4). Związki te są wytwarzane w sposób naturalny przez rośliny, niektóre bakterie i grzyby. W przeciwieństwie do roślin, zwierzęta nie potrafią samodzielnie syntetyzować karotenoidów na drodze procesów biochemicznych, natomiast muszą dostarczać je wraz z pokarmem. Zainteresowanie tą grupą barwników ma swoje początki w 1800 roku, kiedy zostały one wyodrębnione, oczyszczone, a następnie została ustalona ich struktura (5,6). Do tej pory udało się zidentyfikować i opisać ponad 700 karotenoidów, z czego ok. 50 jest w składzie codziennej diety człowieka, natomiast jedynie 20 można wykryć we krwi i tkankach człowieka. Karotenoidy stanowią, więc bardzo dużą grupę substancji o różnych cechach strukturalnych i działaniach biologicznych. Główny trzon cząsteczki karotenoidów 40-węglowych terpenoidów (=tetraterpenów), stanowi osiem jednostek izoprenowych, które tworzą Article submitted: Accepted:

50 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 dwa pierścienie cykloheksylowe połączonych łańcuchem, w którym występuje układ sprzężonych wiązań podwójnych typu węgiel-węgiel (6). Struktura C40 obecna jest w większości związków z tej grupy, ale łatwo ulega modyfikacjom. Należą do nich zmiany w poziomie uwodornienia, izomeryzacji cis-trans-, cyklizacji przy jednym lub obydwu końcach łańcucha lub dodanie grup bocznych (często zawierających tlen), dzięki czemu mogą ulegać glikozylacji bądź acetylacji. Bardziej zaawansowane zmiany struktury są powiązane z wydłużeniem łańcucha węglowego, co może prowadzić do powstawania karotenoidów C50. Z kolei poprzez kondensacje dwóch jednostek farnezylu mogą się tworzyć karotenoidy C30. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech karotenoidów jest ich silne zabarwienie, co jest konsekwencją absorpcji światła o odpowiedniej długości fali, a wynikającą z obecności systemu sprzężonych wiązań podwójnych. Obecność sprzężonego łańcucha warunkuje właściwości i działanie karotenoidów (7). Związki te są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast bardzo dobrze rozpuszczają się w tłuszczach, z którymi mogą tworzyć estry (4). Ze względu na różnice w budowie łańcucha poliizoprenoidowego karotenoidy można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią związki, których cząsteczki zawierają jedynie atomy węgla i wodoru, najczęściej są to bardziej stabilne termodynamicznie izomery trans. Zmiana izomerii (cis-trans) jest możliwa w podwyższonej temperaturze i/lub w obecności intensywnego promieniowania. Do tej grupy można również zaliczyć związki o krótszych łańcuchach węglowych, ale zawierające centralny fragment karotenu z czterema grupami metylowymi. Ze względu na taką budowę karotenoidy są substancjami mało polarnymi, które absorbują promieniowanie o długości fali: nm. Związki należące do drugiej grupy określa się mianem ksantofili. Zawierają one przynajmniej jeden atom tlenu w cząsteczce (np. w grupie hydroksylowej, karboksylowej, czy karbonylowej). Są to związki bardziej polarne absorbujące promieniowanie o mniejszych długościach fali niż większość karotenoidów (4). Karotenoidy, jako wysoce lipofilowe cząsteczki są zwykle umiejscowione w wewnętrznej błonie komórkowej. tak np. związki takie jak β-karoten, czy likopen są umieszczone wyłącznie po wewnętrznej stronie podwójnej warstwy lipidowej (Ryc.1). Wbudowanie karotenoidów w strukturę błon komórkowych modyfikuje właściwości błon takie jak: sztywność, wytrzymałość mechaniczna, grubość, płynność czy przepuszczalność warunkując ich prawidłowe funkcjonowanie. Karotenoidy mogą więc wpływać na transdukcję sygnału, czy inne powiązane z błoną komórkową procesy. Dalsze modyfikacje mogą skutkować znacznym zwiększeniem odporności błon na ROS (reaktywne formy tlenu), mając tym samym pozytywny wpływ na zdrowie człowieka (7). Biosynteza karotenoidów Ze względu na korzystne właściwości karotenoidów, ciągle wzrasta zainteresowanie metodami ich pozyskiwania i wzbogacania nimi produktów spożywczych. W tym celu już od lat 60. XX wieku naukowcy prowadzili liczne badania, aby poznać procesy, w których powstają karotenoidy (4). Wydajna synteza tych związków stała się możliwa dzięki wykorzystaniu drobnoustrojów do ich otrzymywania. Karotenoidy mogą być syntetyzowane przez różne grupy drobnoustrojów, jednak biorąc pod uwagę efektywność procesu oraz czynniki ekonomiczne najlepiej sprawdzają się grzyby z gatunku Rhodotorula. Nie bez znaczenia jest też możliwość ich hodowli na tanich i powszechnie dostępnych podłożach, takich jak: melasa, syrop glukozowy, ekstrakt sojowy, kukurydziany lub filtrat serwatki (2). Z licznych badań wynika, że zawartość oraz jakość Ryc. 1. β-karoten 114

51 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 wyprodukowanych przez biomasę organizmów grzybowych związków karotenoidowych zależy od wielu czynników środowiskowych i genetycznych. O wydajności biosyntezy związków karotenoidowych decyduje dobór odpowiedniego podłoża oraz parametrów procesu. W badaniach uwzględniano przede wszystkim rodzaj i stężenie źródła węgla oraz azotu w podłożu, ph i temperaturę hodowli, a także czas inkubacji i napowietrzenie (2). Szczególnie wysoką wydajność w otrzymywaniu karotenoidów ( mg/g) zaobserwowano u przedstawicieli następujących gatunków: Cystofilobasidium capitatum, Rhodosporidium diobovatum, Rhizophydium sphaerocarpum, Rhodotorula glutinis, Rhodotorula minuta, i Sporobolomyces roseus. Badane były także proporcje głównych barwników: torlenu, torularodyny i β-karotenu (6). Z wyjątkiem gatunków z rodzaju Taphrina i Protomyces (Ascomycota Workowce) wszystkie znane barwne jednokomórkowe organizmy grzybowe są zaliczane do podstawczaków (Basidiomycota). Wśród nich, przedstawiciele tylko kilku małych grup taksonomicznych zostały przebadane na zawartość karotenoidów. Skład i ilość barwników karotenoidowych w licznych ekstraktach z rodzaju Rhodotorula/Rhodosporium i Sporobolomyces/Sporidiobolus były badane w sposób szczegółowy w latach 70. Niestety nie jest możliwa dokładna interpretacja tych danych w odniesieniu do współczesnej koncepcji taksonomii organizmów należących do podstawczaków. stnieją też pewne dane co do ilościowego składu karotenoidów u przedstawicieli rodzajów Cryptococcus (Tremellales), Cystofilobasidium i Dioszegia (6). Synteza karotenoidów zachodzi w organizmach żywych przy udziale następujących enzymów: syntazy fitoenu (wytwarza początkowy 40-węglowy trzon cząsteczek karotenoidów), desaturazy karotenu (tworzy podwójne wiązania pomiędzy sąsiednimi resztami węglowymi) i cyklazy karotenu (powoduje przyłączenie sześciowęglowych pierścieni na końcach 40-węglowego szkieletu). Dodatkowe enzymy obecne w poszczególnych grupach organizmów mogą prowadzić do modyfikacji takich jak np. przyłączenie grupy hydroksylowej, czy skrócenie lub wydłużenie szkieletu węglowego. Podstawowy zestaw enzymatyczny niezbędny do produkcji karotenoidów jest zakodowany w genomach wielu bakterii, jednokomórkowych eukariontów, grzybów i roślin. Zwierzęta wymagają obecności karotenoidów jako prowitaminy do prawidłowego procesu widzenia, zabarwienia skóry, jako antyoksydantów, a ze względu na to, że większość z nich nie posiada genów kodujących enzymy niezbędne do biosyntezy karotenoidów to muszą dostarczać te związki wraz z pożywieniem (8). Proces biosyntezy karotenoidów został opisany na przykładzie syntezy astaksantyny, karotenoidowego barwnika o dużym biotechnologicznym znaczeniu (9), również w gatunku Xanthophyllomyces dendrorhous. Są to grzyby zaliczane do podstawczaków, zdolne do syntezy tego barwnika. Uważa się, że karotenogeneza mogła powstać, jako mechanizm obronny komórek przed uszkodzeniem oksydacyjnym przez reaktywne formy tlenu (ROS) wytwarzane przez biochemiczne i fotochemiczne układy. Wśród karotenoidów astaksantyna wyróżnia się silnymi właściwościami przeciwutleniającymi (9). Karotenoidy są tetraterpenoidowymi związkami, które są biosyntetyzowane na drodze izoprenoidowego szlaku (zwanego także terpenoidowym) (ryc.2). Podstawową jednostką do ich syntezy jest PP (pirofosforan izopentenylu), którego izomerem jest DMAPP (pirofosforan dimetyloallilu). Pomimo, że zostały odkryte i opisane różne alternatywne szlaki, PP w większości eukariotycznych organizmów jest syntetyzowany z acetylo- -CoA na drodze szlaku przemian mewalonianu. stnieje pięć genów kontroli tego szlaku, a wśród nich ważną rolę odgrywa ekspresja genu HMGR kodującego reduktazę hydroksymetyloglutarylo-coa i jest silnie regulowana na różnych poziomach (transkrypcji, przemian potranslacyjnych i proteolizy). Na kolejnych etapach szlaku DMAPP i PP ulegają kondensacji, z wytworzeniem pirofosforanu geranylu (GPP) przy udziale transferazy prenylowej, a następnie przyłączeniu kolejnej cząsteczki PP, co prowadzi do utworzenia pirofosforanu farnezylu (FPP). Kolejno dwie cząsteczki FPP mogą ulec kondensacji, przy udziale syntazy skwalenowej, prowadząc do powstania skwalenu, prekursora steroli, lub w przypadku dalszej syntezy karotenoidów do FPP może przyłączyć się kolejna cząsteczka PP, tworząc geranylgeranylo pirofosforan (GGPP). Następnie kondensacja dwóch cząsteczek GGPP prowadzi do powstania symetrycznego szkieletu fitoenu pierwszego karotenu w tym szlaku biosyntezy. W kolejnych etapach karotenogenezy przeprowadzanej przez X. dendrorhous poprzez cztery kolejne desaturacje fitoenu powstaje likopen, natomiast β-karoten powstaje poprzez 115

52 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 cyklizację na końcach likopenu. Następnie poprzez reakcje hydroksylacji i wprowadzenia grupy ketonowej tworzona jest astaksantyna. Ta ostatnia reakcja katalizowana jest przez enzym syntazę astaksantyny (9). Aktywność biologiczna karotenoidów Wiele doniesień naukowych wskazuje na to, że karotenoidy pełnią ważne funkcje niemal we wszystkich żywych organizmach. Prowadzono liczne eksperymenty, które miały na celu identyfikację, oraz przede wszystkim wyjaśnienie ich enzymatycznego i genetycznego wpływu na organizmy (4,7). Struktura karotenoidów, a zwłaszcza obecność sprzężonego układu podwójnych wiązań determinuje specyficzne właściwości tych związków (6). Karotenoidy, wykazując silne działanie przeciwutleniające, pełnią funkcję zmiataczy wolnych rodników, oraz biorą udział w fotoprotekcji. U niektórych bakterii (i innych organizmów zdolnych do fotosyntezy) związki te biorą udział w procesie fotosyntezy, ze względu na zdolność do absorpcji światła (6). Udowodniono też, że karotenoidy mogą wspomagać wiele korzystnych procesów takich jak: stymulacja systemu odpornościowego, modulacja międzykomórkowych ścieżek sygnałowych, regulacja cyklu komórkowego, apoptozy, oraz regulacja czynników wzrostu (7). Szeroki zakres reaktywności chemicznej karotenoidów sprawia, że mogą one wywierać bioochronny wpływ na ludzki organizm. Niektóre z nich wykazują aktywność witaminy A (np. β-karoten), a jako antyoksydanty mają zdolność do wygaszania tlenu singletowego oraz do eliminacji organicznych wolnych rodników. W rezultacie mogą być skuteczne w profilaktyce nowotworów oraz chorób układu sercowo-naczyniowego (2). Ze względu na prozdrowotne właściwości karotenoidy znalazły zastosowanie nie tylko w medycynie (w leczeniu niektórych rodzajów nowotworów, miażdżycy tętnic czy choroby tętnic wieńcowych), ale też przemyśle spożywczym i kosmetycznym. Barwniki te są również powszechnie wykorzystywane w rolnictwie jako dodatek do pasz np. w celu barwienia żółtek jaj (2,6). Brak karotenoidów prowadzi do zaburzeń funkcji fizjologicznych, a w konsekwencji nawet do śmierci (5). Jedną z substancji, która może przekształcić się do witaminy A jest β-karoten. Właściwość ta jest ściśle związana ze strukturą chemiczną danej cząsteczki. Podstawowym warunkiem, jaki musi być spełniony, aby dany związek mógł zostać przekształcony do witaminy A jest obecność niepodstawionego pierścienia β. Aktywności tej nie posiadają karotenoidy, które nie mają tego pierścienia, lub jest on podstawiony przez grupę hydroksylową, karbonylową lub epoksydową (4). Witamina A jest tworzona na skutek zależnego od obecności tlenu centralnego rozszczepienia β-karotenu i innych karotenoidów będących prowitaminą witaminy A (5). Prawidłowe stężenie witaminy A w organizmie chroni przed wieloma poważnymi chorobami. Witamina ta jest składnikiem rodopsyny. Odgrywa również bardzo ważną rolę w procesie rozrostu tkanki kostnej i komórek nabłonkowych, zwłaszcza błony śluzowej jamy ustnej, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, czy pęcherza moczowego. Działanie antyoksydacyjne Stres oksydacyjny został uznany za jedną z głównych przyczyn szeregu współczesnych chorób cywilizacyjnych. Niemniej jednak, przybywa dowodów, że przeciwutleniacze, jak np. karotenoidy, mogą ograniczać objawy, a nawet zapobiegać rozwojowi różnych zaburzeń wywołanych przez ROS. Dane pochodzące z obserwacji, badań epidemiologicznych i interwencyjnych, jak również badań klinicznych zazwyczaj potwierdzają tę opinię, choć niektóre z nich są niejednoznaczne (7). Będąc związkami polienowymi karotenoidy są bardzo silnymi, naturalnymi antyoksydantami, aktywnymi zarówno in vitro jak i in vivo (7,10,11). Aktywność ta związana jest z dezaktywacją tlenu singletowego ( 1 O 2 ) i usuwaniem wolnych rodników, które mogą doprowadzić do uszkodzenia komórek. Zdolność do wygaszania 1 O 2 jest proporcjonalna do ilości sprzężonych wiązań podwójnych w cząsteczce. Aktywność karotenoidów wiąże się ściśle ze strukturą chemiczną tych związków i często zależy od obecności tlenowych grup funkcyjnych, środowiska w jakim karotenoidy się znajdują i rodzaju substancji oksydatywnej (7,11). Ze względu na działanie w obecności tlenu, białkowe składniki mitochondrialnego łańcucha transportu elektronów, elementy cyklu kwasu cytrynowego, wraz z innymi enzymami (np. monoaminooksydazą i manganową dysmutazą ponadtlenkową (MnSOD) są uważane za główne mitochondrialne źródła reaktywnych form tlenu (ROS, z ang. reactive oxygen species). nne miejsca komórkowego powstawania ROS stanowią 116

53 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 mikrosomy oraz peroksysomy. Ponadto niektóre enzymy cytoplazmatyczne, jak np. oksydaza ksantynowa, reduktaza cytochromu P-450, lub oksydaza NADPH zostały uznane za silne generatory ROS. Oprócz tego, za powstawanie aktywnych form tlenu w komórkach są odpowiedzialne również liczne egzogenne czynniki fizyczne i chemiczne, jak: promieniowanie UV, promieniowanie jonizujące, związki chemiczne (np. ksenobiotyki) (7). Reaktywne formy tlenu są przede wszystkim traktowane, jako czynniki potencjalnie szkodliwe. Jednak z drugiej strony, znane są również pozytywne, regulacyjne funkcje ROS. Rola ROS w zewnątrzkomórkowych i wewnątrzkomórkowych procesach sygnalizacyjnych została dobrze udokumentowana (7). Przykładowo reaktywne formy tlenu powstające w mitochondriach są uważane za składniki TNF (czynnik martwicy nowotworu) w trakcie jego apoptozy. Mogą one również wpływać na ekspresję genów lub fosforylację białek. W niektórych przypadkach, ROS mając korzystny wpływ na przebieg stanu zapalnego. Jednak ilość reaktywnych form tlenu w komórkach musi być utrzymywana pod ścisłą kontrolą. Rodzaj i złożoność przeciwutleniaczy decyduje o ich efektywności wobec ROS. Najbardziej oczywistą grupą komórkowych przeciwutleniaczy są enzymy, takie jak np. dysmutazy ponadtlenkowe (SOD), czy katalazy (CAT). Do ważnych przeciwutleniaczy należą również witaminy: tokoferol (Wit. E), kwas askorbinowy (Wit. C), czy retinol (Wit. A). Utrata równowagi pomiędzy generowaniem, a neutralizowaniem reaktywnych form tlenu, może prowadzić do ich nadprodukcji i w konsekwencji do akumulacji, prowadząc do chorób i zaburzeń. Do najczęstszych zaliczyć możemy: nowotwory, choroby układu krążenia, cukrzycę, zaburzenia neurologiczne, czy różnego rodzaju stany zapalne, oraz przyspieszenie procesów związanych ze starzeniem się organizmu. Dla tego związki zdolne do zapobiegania nadmiernemu powstawaniu ROS, dzięki regulacji ich stężenia, mają znaczenie dla zdrowia człowieka. Szczególną rolę odgrywają karotenoidy dezaktywujące tlen singletowy ( 1 O 2 ), jak również usuwające wolne rodniki działające w obrębie lipidowej dwuwarstwy błony komórkowej (7). Nienasycone kwasy tłuszczowe znajdujące się w błonach komórkowych są głównymi związkami degradowanymi przez wolne rodniki. Mogą one zainicjować reakcję łańcuchową, która powoduje najpierw peroksydację lipidów i w konsekwencji może doprowadzić do znacznego uszkodzenia błony, enzymów i kwasów nukleinowych. Chociaż w pierwszej kolejności badano β-karoten, teoretycznie wszystkie karotenoidy o podobnym systemie sprzężonych wiązań podwójnych powinny mieć podobne działanie (5). Działanie przeciwutleniające tych barwników na błony lipidowe zależy od ich lokalizacji, orientacji i organizacji w błonie. Polarne i niepolarne karotenoidy w różny sposób oddziaływają na strukturę i fizjologię komórek. Tak na przykład astaksantyna, która jest substancją polarną, ogranicza utlenianie lipidów poprzez utrzymywanie sztywnej struktury błony (4). W badaniach in vitro wykazano, że β-karoten hamuje peroksydację lipidów w niskim stężeniu tlenu, lecz nie hamuje tego procesu, gdy stężenie tlenu jest duże (12,13). Karotenoidy mając zdolność do dezaktywacji tlenu singletowego, są skuteczne u osób chorych na porfirię, u których w wyniku naświetlania światłem słonecznym powstają zmiany na powierzchni skóry będące efektem działania właśnie tlenu singletowego (12). Dezaktywacja 1 O 2 oparta jest na przetwarzaniu nadmiaru energii i rozproszaniu jej w postaci ciepła przez najniższy wzbudzony stan tripletowy karotenoidów. Możliwe szkodliwe skutki wzbudzonych karotenoidów mogą być ignorowane głównie ze względu na ich niską energię i krótki czas trwania. Ponadto karotenoidy oprócz reaktywnych form tlenu (ROS), skutecznie neutralizują również inne wolne rodniki różnego pochodzenia, zapewniając ochronę przed uszkodzeniem oksydacyjnym zarówno organizmom fotosyntetyzującym, jak i tym niezdolnym do przeprowadzania fotosyntezy. Porównując β-karoten z innymi antyoksydantami takimi jak witaminy C i E, udowodniono, że wykazuje on wyższą aktywność wobec tlenu singletowego. Ponadto β-karoten hamuje fazę początkową, jak również etap propagacji peroksydacji lipoprotein (4). Właściwości przeciwnowotworowe karotenoidów Od czasów pojawienia się pierwszych sugestii, że karotenoidy mogą chronić przed rozwojem nowotworów, wiele badań epidemiologicznych zostało przeprowadzonych w celu określenia związku pomiędzy dietą, a rodzajem nowotworu w różnych populacjach. Z badań epidemiologicznych najbardziej użyteczne okazały się być te prospektywne, w których informacje o diecie i wskaźnikach biochemicznych są uzyskiwane 117

54 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 również przed rozwojem choroby. Zależności z nich otrzymane mogą nie być związane przyczynowo, więc dane epidemiologiczne muszą być łączone z innymi metodami eksperymentalnymi w celu określenia związków przyczynowo-skutkowych. Ponad 20 badań epidemiologicznych, zarówno prospektywnych jak i retrospektywnych, wykazało, że ryzyko zachorowania lub zgonu, z powodu określonego rodzaju nowotworu jest odwrotnie proporcjonalne do ilości spożywanych produktów bogatych w karotenoidy i poziomu β-karotenu w osoczu krwi. Wykazano, iż u osób z najniższym spożyciem karotenoidów lub niskim stężeniem β-karotenu w osoczu występuje 2 do 7-krotnie większe ryzyko zachorowania na nowotwór płuc, niż u osób z wysokim poziomem karotenów w surowicy. Według innych badań, ryzyko rozwoju raka było bardziej powiązane z karotenoidami nie będącymi prekursorami witaminy A. Należy wziąć pod uwagę, że w wielu badaniach palenie papierosów nie było ściśle kontrolowane, ponadto inne składniki środków spożywczych bogatych w karotenoidy, jak błonnik, witaminy C i E, indole, czy polifenole mogą również odgrywać ochronną rolę, co w rezultacie może prowadzić do wyciągnięcia sprzecznych wniosków (5). Niektóre badania potwierdzają działanie karotenoidów, a zwłaszcza β-karotenu zapobiegające oparzeniom skóry u osób zdrowych, pomimo że jego współczynnik ochrony przeciwsłonecznej jest stosunkowo niski (SPF~2). Dodatkowo meta analiza suplementacji β-karotenem w porównaniu do placebo również pozwoliła stwierdzić jego ochronne działanie przeciw poparzeniom słonecznym. Działanie to niewątpliwie wiąże się ze zdolnością dezaktywacji reaktywnych form tlenu tworzących się podczas ekspozycji skóry na promieniowanie UV, oraz zdolności karotenoidów do pochłaniania promieni UV (4). Barwniki te gromadzą się bowiem w skórze i absorbują mutagenne i onkogenne promieniowanie. Również kosmetyki zawierające karotenoidy i wyciągi z roślin karotenoidowych (np. ekstrakty olejowe z marchwi) zabezpieczają skórę przed szkodliwym wpływem promieni UV (tzw. fotoprotektory). W modelach in vitro hodowli komórek i narządów, narażonych na działanie czynników mutagennych, takich jak nukleofilowe środki chemiczne, reaktywne związki tlenu, oraz promieniowanie-x wykazano, że β-karoten w stężeniach sięgających do 3 µm/l chroni przed wymianą chromatyd siostrzanych i innymi uszkodzeniami wewnątrz jąder komórkowych. Zarówno kantaksantyna jak i β-karoten, z wartościami ED 50 0,2 do 0,6 M/L, także hamują transformację fibroblastów poddanych na ekspozycję metylocholantrenem lub promieniowaniem X. Tak, więc karotenoidy, z lub bez aktywności prowitaminy A, chronią przed uszkodzeniami jądro komórkowe w stężeniach podobnych do tych oznaczonych w tkankach. Natomiast w modelach zwierzęcych związki te wykazują aktywność głównie jako środki chemoprotekcyjne lub chemoprewencyjne w kilku rodzajach raka, w tym raku skóry. Udowodniono, że wstrzykiwany β-karoten spowalnia rozrost nowotworu skóry u bezwłosych myszy wystawionych na działanie światła ultrafioletowego (UV-A, UV-B). Podobnie podawanie w pożywieniu β-karotenu, kantaksantyny lub fitoenu bezwłosym myszom wystawionym na działanie promieniowania UV-B opóźniało pojawienie się guzów skóry lub redukowało ich ilość. Podobne obserwacje zostały opisane w odniesieniu do raka skóry wywołanego promieniowaniem UV, próbki skóry z bezwłosych myszy leczonych karotenoidami tworzą mniej singletowego tlenu po wystawieniu na działanie światła niż próbki z myszy nieleczonych. Stwierdzono obniżenie poziomu karotenoidów mężczyzn i kobiet narażonych przez 2 tygodnie na znaczącą dawkę promieniowania UV-A. Podawanie zwierzątom narażonym na działanie czynników rakotwórczych karotenoidów, takich jak β-karoten, czy kantaksantyna spowalniało wzrost nowotworu i obniżało masę guza. W przeciwieństwie do modeli nowotworowych skóry cytowanych powyżej, guzy te rozwijają się w miejscach nie narażonych na działanie promieniowania UV generującego powstawanie tlenu singletowego. Stwierdzono jednak, że karotenoidy podawane w wysokich dawkach, nie wykazywały efektów ochronnych (14). Karotenoidy blokują rozwój zdarzeń nowotworowych głównie we wstępnej fazie (5). Kolejne badania, miały na celu ocenę wpływu karotenoidów dostarczanych do organizmu wraz z pożywieniem na ryzyko wystąpienia złośliwego raka piersi. Badaniom tym poddano kobiet mieszkających w Szwecji. Udało się wykazać odwrotną zależność pomiędzy spożywaniem karotenów, a ryzykiem wystąpienia podtypów raka zależnych od statusu receptora estrogenu oraz statusu receptora progesteronu (4). Wykazano, że karotenoidy mogą nasilać odpowiedź immunologiczną. Udowodniono 118

55 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 zwiększoną proliferację zarówno limfocytów T i B w śledzionach szczurów, których pożywienie wzbogacono β-karotenem lub kantaksantyną. W innym eksperymencie wykazano, że chomiki z chemicznie indukowanym nowotworem, które zostały poddane działaniu preparatów zawierających β-karoten, kantaksantynę, bądź inne karotenoidy, posiadały zwiększoną liczbę makrofagów i komórek T cytotoksycznych, jak również wyższe miano czynnika martwicy nowotworu, niż zwierzęta nieleczone (5). Podobnie myszy, które były karmione pokarmem o wysokiej zawartości β-karotenu, kantaksantyny lub astaksantyny, a następnie wstrzyknięto im komórki nowotworowe, rozwinęły mniejszą liczbę wolniej rosnących nowotworów niż te, którym nie podano karotenoidów. Ponadto wykazano, że wstrzyknięcie β-karotenu, kantaksantyny lub witaminy E w guzy woreczka policzkowego chomika, spowodowało znaczną regresję masy guza. W powyższych badaniach wszystkie karotenoidy, zarówno posiadające aktywność witaminy A jak i bez niej, wykazywały podobne działanie. Mechanizm, za pomocą którego karotenoidy wywierają taki wpływ na układ odpornościowy, nie został jeszcze dokładnie wyjaśniony (5). Karotenoidy w organizmie człowieka Wiele karotenoidów obecnych w diecie zostało znalezionych we krwi i tkankach człowieka. stnieje kilka istotnych czynników wpływających na biodostępność, absorpcję, transport, magazynowanie i rozkład karotenoidów. Do najbardziej oczywistych należą: rodzaj, ilość karotenoidów oraz środowisko, w jakim są one wchłaniane. Uwalnianie tych związków z pożywienia w znacznym stopniu zależy od ich stanu, jak i połączeń z innymi cząsteczkami np. białkami. Pozostałe czynniki jak np. czynniki genetyczne, stan odżywienia, płeć, starzenie się, czy infekcje również determinują biodostępność karotenoidów (7). β-karoten, jako najbardziej aktywny spośród karotenoidów, stanowi 15-30% wszystkich karotenoidów obecnych w surowicy (5). Karotenoidy są naturalnymi składnikami krwi i tkanek ludzi, krów, ptaków, ryb, skorupiaków i tylko niektórych gryzoni, przez co w badaniach dystrybucji tkankowej i metabolizmu karotenoidów nie są one najlepszym modelem w porównaniu do organizmu człowieka. W organizmach ludzi zdrowych karotenoidy są obecne głównie w tkance tłuszczowej (80-85%), oraz w wątrobie (8-12%) i mniejsze ilości w mięśniach (2-3%) (5). ch stosunkowo wysoką zawartość stwierdzono również w nadnerczach, ciałku żółtym, jądrach, skórze i siatkówce oka (plamka żółta) (7). Z całkowitej ilości karotenoidów ( mg) znajdującej się w organizmie, surowica krwi zwykle zawiera około 1% związków, i zazwyczaj wykazuje stężenie 0,4-1,5 µg/ml (0.8-8 µm/l). Całkowita ilość i stężenie karotenoidów we krwi i tkankach w znacznym stopniu zależy od średniego dziennego spożycia tych barwników (5). Najpopularniejszymi karotenoidami występującymi w diecie człowieka są: β i α-karoten, likopen, luteina i β-kryptoksantyna oraz w mniejszym stężeniu zeaksantyna i polieny, takie jak fitoen i fitofluen (4,6). Większość karotenoidów pochodzących z pożywienia, jest absorbowana w jelicie i transportowana do krwi, która za pomocą lipoprotein, głównie frakcji LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości) do poszczególnych tkanek (6). Liczne prace dowodzą, że receptory klasy B typu 1 (SR-B1) oraz różnicowania białka błonowego (CD36), odpowiedzialne za transport cholesterolu, ułatwiają wchłanianie karotenoidów w jelitach (4). Dobrze znany jest fakt, że choroby, którym towarzyszą zaburzenia wchłaniania tłuszczy z przewodu pokarmowego, istotnie wpływają na wchłanianie karotenoidów. Ponadto interakcje z lekami (np. sulfonamidami, czy kwasem acetylosalicylowym) również mogą wpływać na obniżenie ich biodostępności. Karotenoidy mogą oddziaływać między sobą np. podczas wchłaniania, czy przemian metabolicznych, co wykazano poprzez jednoczesne podanie β-karotenu i luteiny (7). Wchłanianie jelitowe karotenoidów, które są silnie hydrofobowymi cząsteczkami, obejmuje etapy podobne jak w przypadku kwasów tłuszczowych i witamin w nich rozpuszczalnych. Należą do nich: zamknięcie karotenoidów w przestrzeni wewnętrznej mieszanych miceli w celu zwiększenia ich rozpuszczalności, wychwyt przez błonę śluzową jelita, wbudowanie do chylomikronów i uwalnianie do limfy. Po uwolnieniu karotenoidów z chylomikronów poprzez lipazę lipoproteinową, są one dalej transportowane przez lipoproteiny o małej gęstości (6,7). Karotenoidy są związane głównie, jeśli nie wyłącznie, z częściami lipidowymi tkanek i błon komórkowych ssaków. Przeprowadzone zostały 119

56 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 badania, które wykazały związek między rodzajem oraz stężeniem tych związków w surowicy i tkankach człowieka. Najważniejszymi występującymi w największych ilościach karotenoidami zarówno w tkance tłuszczowej jak i surowicy były: luteina, kryptoksantyna, likopen, α-karoten i β-karoten. Ze względu na to, że stężenie karotenoidów w surowicy pacjentów będących na diecie pozbawionej tych związków obniża się bardzo powoli, wykazano, że tkanka tłuszczowa, wątroba (i w mniejszym stopniu inne tkanki) mogą magazynować te związki i uwalniać je w razie potrzeby. Mechanizmy leżące u podstaw wychwytu i uwalniania karotenoidów, nie zostały do końca poznane. Około 40% wchłoniętej dawki karotenu jest magazynowane w tkance tłuszczowej jako substrat do syntezy witaminy A. Prawidłowe wchłanianie karotenoidów odbywa się wyłącznie w obecności tłuszczów i żółci. Pozostała część wchłoniętego β-karotenu jak i innych karotenoidów będących prekursorami witaminy A (np. β-kryptoksantyna oraz α-karoten), ulega przekształceniu do retinalu głównie w błonie śluzowej jelit, ale również do pewnego stopnia w wątrobie i innych narządach. Przemiana ta polega na oksydatywnym rozpadzie karotenów i jest katalizowana przez enzym 15,15 -dioksygenazę β-karotenową (5). Retinal jest następnie redukowany do retinolu i utleniany do kwasu retinoidowego w wielu tkankach. Jedna cząsteczka β-karotenu ulega rozpadowi do dwóch cząsteczek retinalu, a ten w wyniku redukcji ulega przemianie do dwóch cząsteczek retinolu. Nadmiar karotenoidów jest wydalany z kałem (5). Karotenoidy w grzybach Ze względu na korzystne działanie karotenoidów wzrasta zainteresowanie metodami ich pozyskiwania z naturalnych źródeł (15,16). Wysoką wydajność produkcji karotenoidów stwierdzono u następujących przedstawicieli Basidiomycota: Cystofilobasidium capitatum, Rhodosporidium diobovatum, Rhodosporidium sphaerocarpum oraz Rhodotorula glutinis, w których wykryto wysokie ilości tych związków tzn. powyżej 0,6 mg/g suchej biomasy w przeliczeniu na β-karoten. Nieznacznie niższa całkowita zawartość karotenoidów (około 0,5 mg/g suchej biomasy) była typowa dla szczepów: Sporobolomyces roseus, Rhodotorula minuta (6). W innych badaniach wysoką zawartość β-karotenu i likopenu ( 0,24 mg/100 g suchej masy) wykazano w dwóch gatunkach: Piptoporus betulinus i Collybia fusipes (17). Ponadto karotenoidy zostały oznaczone z wykorzystaniem analizy spektrofotometrycznej, w następujących gatunkach grzybów: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus, Lactarius piperatus, Lactarius deliciosus, Agaricus arvensis, Agaricus bisporus, Agaricus romagnesii, Agaricus silvaticus, Agaricus silvicola, Hypholoma fasciculare, Calocybe gambosa, Craterellus cornucopioides, Marasmius oreades, natomiast metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) sprzężonej z detektorem UV, β,β-karoten został wykryty w: Agaricus bisporus, Polyporus squamosus, Lepista nuda, Russula delica, Verpa conica, Pleurotus ostreatus i Hypsizgus marmoreus (18,19). β-karoten i likopen zostały również znalezione w trzech dziko rosnących gatunkach grzybów jadalnych: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus i Agaricus arvensis (20). Karotenoidy były także izolowane z kilku gatunków z rodziny Cantharellus. Jednym z przykładów jest Cantharellus cibarius, który zawiera głównie β-karoten, oraz w mniejszych ilościach likopen, α-karoten i dwa inne karotenoidy, będące prawdopodobnie γ i δ izomerami (21). Barros (2008) wykazał, że z sześciu gatunków Basidiomycota zebranych z naturalnych miejsc w północno-zachodniej Portugalii, Cantharellus cibarius (Chantarelle) zawierała największe ilości β-karotenu (13,56 µg/g suchej masy), podczas gdy zawartość tego metabolitu w pozostałych badanych gatunkach grzybów wahały się od 1,95 do 12,77 µg/g suchej masy (22). Zawartość tego bardzo ważnego przeciwutleniacza analizowano w ekstraktach z owocników i mycelium z kultur in vitro Calocera viscosa (23, 24). Zawartość karotenoidów w owocnikach C. viscosa rosnących w Polsce oszacowano spektrofotometrycznie na 2,46 mg/g świeżej masy przez Czeczugę (1980) (23). Zawartość wyższą niż oznaczoną przez Czeczugę stwierdzono w biomasie tego gatunku otrzymanej z kultur in vitro. Hodowle utrzymywano w różnych warunkach w celu optymalizacji wzrostu biomasy oraz ustalenia najbardziej korzystnych warunków dla akumulacji β-karotenu. Zawartość β-karotenu w biomasie z kultur stałych jest porównywalna z tą znajdującą się w owocnikach (7,1 i 7,5 µg/g suchej masy, odpowiednio). Grzybnia z kultur płynnych zawierała połowę zawartości β-karotenu i wynosiła ona 3,5 µg/g suchej masy (24,25). Zawartość β-karotenu i likopenu, oraz metody detekcji tych związków w poszczególnych gatunkach grzybów przedstawiono w tabelach

57 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Tabela 1. Zawartość β-karotenu w wybranych gatunkach grzybów (18) Nazwa gatunku β-karoten [mg/g ekstraktu] Państwo Agaricus arvensis 8, Portugalia Agaricus bisporus 1, Portugalia Agaricus bisporus 0,04 Turcja Agaricus romagnesii 1, Portugalia Agaricus silvaticus 5, Portugalia Agaricus silvicola 3, Portugalia Boletus edulis 2, Portugalia Calocybe gambosa 6, Portugalia Cantharelus cibarius 0,01 Portugalia Craterellus cornucopioides 0,01 Portugalia Hypholoma fasciculare 0,02 Portugalia Hypsizigus marmoreus 0,02 Tajwan Lactarius deliciosus 0,09 Portugalia Lactarius piperatus 0,03 Portugalia Lepista nuda 2, Portugalia Lepista nuda 7, Turcja Leucopaxillus giganteus 1, Portugalia Lycoperdon molle 4, Portugalia Lycoperdon perlatum 0,01 Portugalia Marasmius oreades 1, Portugalia Pleurotus ostreatus 0,03 ndie Polyporus squamosus 0,02 Turcja Russula delica 9, Turcja Sarcodon imbricatus 2, Portugalia Tricholoma acerbum 0,08 Portugalia Tabela 3. Zawartość β-karotenu i likopenu w wybranych gatunkach grzybów (18,20) Nazwa gatunku Β-karoten Likopen Agaricus arvensis 2,970,12a 1,00,049a Amanita porphyria 0,13 0,00b 0,010,00b Collybia fusipes 0,240,00b - Fomitopsis piniola 0,220,00b - Hebeloma sinapizans 0,010,00b 0,060,00b nocybe splendens 0,050,00b 0,030,00b Lactarius hepaticus - 0,190,00b Lentinus tigrinus 0,150,00b - Leucopaxillus giganteus 1,880,09a 0,690,034a Piptoporus betulinus 0,090,00b 0,230,00b Pluteus murinus 0,030,00b 0,010,00b Russula emetica 0,110,00b - Sarcodon imbricatus 2,530,11a 1,30,07a a-[µg/g ekstraktu], b-[mg/100g suchej masy] Tabela 2. Badania potwierdzające obecność β-karotenu w wybranych gatunkach grzybów (18) Metodyka Nazwa gatunku Państwo Spektrofotometria Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus Portugalia Spektrofotometria Lactarius piperatus Portugalia Spektrofotometria Lactarius deliciosus Portugalia HPLC-UV Spektrofotometria Spektrofotometria Spektrofotometria Agaricus bisporus, Polyporus squamosus, Lepista nuda, Russula delica, Verpa conica Agaricus arvensis, Agaricus bisporus, Agaricus romagnesii, Agaricus silvaticus, Agaricus silvicola Hypholoma fasciculare, Lepista nuda, Lycoperdon molle, Lycoperdon perlatum, Ramaria botrytis and Tricholoma acerbum Boletus edulis, Calocybe gambosa, Cantharelus cibarius, Craterellus cornucopioides, Marasmius oreades Turcja Portugalia Portugalia Portugalia HPLC-UV Pleurotus ostreatus ndie HPLC-UV Hypsizigus marmoreus Tajwan 121

58 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Resumo Pro la valoraj propraĵoj de karotenoidoj, ankoraŭ pliiĝas intereso pri novaj metodoj obteni ilin. Tiucele, ekde la 60-aj jaroj de la dudeka jarcento, sciencistoj faris multajn studojn por ekkoni la procezojn, laŭ kiuj povus esti produktitaj karotenoidoj. Karotenoidoj, malkaŝante fortan antioksidantan aktivecon, agas kiel forigantoj de liberaj radikaloj, ankaŭ tiuj kemiaj komponaĵoj povas apogi multajn utilajn procezojn kiel stimulon de la imunsistemo, moduladon de intraĉelaj signalvojoj, reguladon de la ĉela ciklo kaj apoptozon, reguligon de kreskofaktoroj. Karotenoidoj estis determinitaj per spektrofotometria metodo en la sekvontaj fungaj specioj: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus, Lactarius piperatus, Lactarius deliciosus, Agaricus arvensis, Agaricus bisporus, Agaricus romagnesii, Agaricus silvaticus, Agaricus silvicola, Hypholoma fasciculare, Calocybe gambosa, Craterellus cornucopioides, Marasmius oreades kaj per altefika likvaĵkromatografio (HPLC) kuplita kun UV detektilo, β-karoteno estis detektita en Agaricus bisporus, Polyporus squamosus, Lepista nuda, Russula delica, Verpa conica, Ostrofungo kaj Hypsizgus marmoreus. β-karoteno kaj likopeno ankaŭ estas trovitaj en tri sovaĝaj specioj de manĝeblaj fungoj: Leucopaxillus giganteus, Sarcodon imbricatus kaj Agaricus arvensi. Tiuj kemiaj komponaĵoj ankaŭ estis izolitaj el pluraj specioj de la familio Cantharellus. Unu ekzemplo estas Cantharellus cibarius, kiu enhavas ĉefe β, β-karotenon, kaj malgrandajn kvantojn de likopeno, α-karoteno kaj aliajn karotenoidojn, kiuj povas esti δ kaj γ izomeroj. Piśmiennictwo: 1. Buzzini, P., nnocenti M., Turchetti B., Libkind D., van Broock M., Mulinacci N.; Can J Microbiol 2007, 53, Lewicka, A., Błażejak S., Migdał M.; ZNTJ 2009, 3, Meléndez-Martínez, A.J., Escudero-Gilete, M.L., Vicario,.M., Heredia, F.J.; Food Res nt 2010; 43, Gryszczyńska, A., Gryszczyńska, B., Opala, B.; Post Fitoter 2011, 2, Bendich, A., Olson, J.A.; FASEB J 1989, 3, Yurkov, A.M., Vustin, M.M., Tyaglov, B.V., Maksimova,.A., Sineokiy, S.P.; Microbiol 2008, 77, Fiedor, J., Burda, K.; Nutrients 2014, 6, Nováková, E., Moran, N.A.; Mol Biol Evol 2012, 29, Loto,., Gutiérrez, M.S., Barahona, S., Sepúlveda, D., Martinez-Moya, P., Baeza, M., Cifuentes, V., Alcaino, J.; BMC Microbiol 2012, 12, Puzanowska-Tarasiewicz, H., Kuźmicka, L., Tarasiewicz, M.; Bromat Chem Toksykol 2010, 1, Adamska, A., Rutkowska, J., Białek, M.; Probl Hig Epid 2014, 95, Sroka, Z., Gamian, A., Cisowski, W.; Postepy Hig Med Dosw 2005, 59, Zhang, P., Omaye, S.T.; Toxicol n Vitro 2001, 15, Moon, R.C.; J Nutr 1989, 119, Lindequist, U., Niedermeyer, T.H.J., Jülich, W.D.; Evid Based Complement Alternat Med 2005, 2, Zhong, J.J., Xiao, J.H.; Adv Biochem Eng Biotechnol 2009, 113, Reis, F.S., Pereira, E., Barros, L., Sousa, M.J., Martins, A., Ferreira,.C.; Molecules 2011, 16, Ferreira,.C., Barros, L., Aberu, R.M.; Curr Med Chem 2009, 16, Robaszkiewicz, A., Bartosz, G., Ławrynowicz, M., Soszyński, M.; J Nutr ntermed Metab 2010, , Barros, L., Ferreira, MJ., Queirós, B., Ferreira,.C., Baptista P.; Food Chem 2007, 103, Velišek, J., Cejpek, K.; Czech Food Sci 2011, 29, Barros, L, Dueñasa, M., Ferreira,.C., Baptista, P., Santos-Buelga C.; Food Chem Toxicol 2009, 47, Czeczuga, B.; Acta Mycol 1980, 16, Muszyńska, B., Sułkowska-Ziaja K.; Acta Pol Pharm 2012, 47, Ohstuka S., Ueno S., Yoshikumi C., Hirose F., Ohmura Y., Wada T., Fujii T., Takahashi E.; 1973 UK Patent

59 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Advertising medicines in the 1800s. URBANK Monika Museum of Pharmacy, Jagiellonian University Collegium Medicum, Floriańska 25, Kraków, Poland. Abstract: Pharmaceutical marketing is the fastest growing sector of advertising industry, leading to excessive consumption of over-the-counter drugs. f we look back to the nineteenth century we will see that advertisements accompanied pharmaceutical industry from the start. Drugs were advertised by pharmaceutical companies, yet advertising was mainly the domain of those manufacturing miraculous remedies and promising full recovery. nformation on medicines was found on calendars, playing cards, colouring books, games, posters and toys. There appeared extensive literature, chiefly in the form of leaflets, booklets and brochures of various kinds, thanks to which the patient could learn how a medicine worked, what diseases it acted against, and most importantly, where it could be bought. Keywords: pharmaceutical marketing, advertising medicines, history of pharmacy, history of medicine. Corresponding author: Monika Urbanik, monikaurb@mp.pl Today in Poland pharmaceutical marketing is the fastest growing sector of advertising industry, leading to excessive consumption of over-thecounter drugs. Can we say that medicinal drug advertising, so common today, is a brand new phenomenon? f we look back to the nineteenth century we will see that advertisements accompanied pharmaceutical industry from the start. Drugs were advertised by pharmaceutical companies, yet advertising was mainly the domain of those manufacturing miraculous remedies and promising full recovery. Developing from the mid-1800s, pharmaceutical industry started mass production of medicines and inspired entrepreneurs who saw this sector of economy as a business opportunity for their future. They introduced to the market a wide assortment of pharmaceutical preparations whose effectiveness would be supported with pseudoscientific theories, usually having no rational basis. Advertising, governed by no restrictions, was the driving force for these systems (also referred to as specifics ) and for the medicinal business. While promoting their products, merchants selling quack medicines used any imaginable methods. nformation about drugs could be seen on calendars, playing cards, colouring books, block puzzles, board games, posters and toys. Songs and theatre plays were written about them. Medicine adverts influenced the number of effectively sold brochures, books as well as papers; the latter in many cases were in fact financed by such advertisements. For instance in the USA, where sales of patent medicines reached a very high level, in the 1880s there were 5,000 remedies on the market. Manufacturers annual earnings from sales totalled at 22 million dollars, and the amount designated for advertising was up to 10 million dollars (1). Consequently, publishers would not be willing to criticize pushy advertising methods or hazardous medicinal agents contained in the advertised products. Printed materials were published in large quantities, in the late nineteenth century reaching the level between ten and twenty million copies [2]. Most frequently these were various flyers, leaflets and brochures. Foreign companies promoting their remedies in Poland published brochures in Polish. Examples of these include: Pierwsza pomoc! Doradca nad używaniem doświadczonych przez cesarskie ustanowienie uwolnionych lekarstw promoting drugs manufactured by A. Wasmuth & Co. Drogenhandel as well as the leaflet entitled Co słychać nowego w świecie promoting preparations from H. Warner Company (former manufacturer of strongboxes) based in Rochester. Both companies offered a complete assortment of remedies satisfying any person with health problems. Patients Companion says: n this manual each and every suffering person will find truly miraculous remedies which have already saved thousands of patients from their dangerous diseases. These were for instance Article submitted: Accepted:

60 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 1. Title-page from brochure promoting drugs manufactured by A. Wasmuth & Co Fig. 2. Page from brochure promoting drugs manufactured by A. Wasmuth & Co 124

61 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 3. Title-page from brochure promoting drugs manufactured by H. Warner Company 125

62 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 4. Page from brochure promoting drugs manufactured by H. Warner Company remedies prepared following recipes left by the Prior of the Dominican Community in Barcena from 1347: St. Dominic Liniment, St. Dominic Bitters, St. Dominic ointment, St. Dominic patch, Dorta Carpathian tea, Chest balm, Painkilling drops, Blood purifying pills, Cough julep drink, Fever relief, Anti-worm agent, Warsaw ointment, Anti-callus ointment, Corn healing liquid, Reliable and effective treatment of tapeworm, Dr. Bruin s feminine blood regulator, and many more. The company s catalogue also contained a variety of cosmetics, tools for body care, and even contraceptives. Such brochures contained several pages and presented catalogues of companies manufacturing remedies, and were frequently added as supplements to newspapers. n addition to brief descriptions of therapeutic effects of the remedies, the brochures contained letters from a few grateful patients, pictures representing packaging of the drugs, trademarks, and doctors opinions about the extraordinary therapeutic properties of the remedies on offer from the company. n the nineteenth century advertisements in printed media had more elaborate graphic form designed to attract readers attention. Newspaper adverts usually occupied the so-called fourth page, and promoted a variety of products, yet generally half of these focused on medicines. Adverts took different forms. Most often they contained a short announcement with the name of the drug, illnesses cured by it, name of the manufacturer and places where it could be bought. Some adverts had special headings, e.g. Something like this has never been available before!, New remedy!, Message to doctors! ; some took a form of letter addressed to parents or open letter reporting extraordinary effects of 126

63 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 5. Advertisement of the Pserhoffer pills (Kalendarz Krakowski, 1889) 127

64 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 6. Advertisement of the Reformer Monks pills (Pharmacy Museum, Jagiellonian University) the drug. Equally frequent were letters from patients grateful for effective treatment. n a few consecutive issues of Gazeta Narodowa from 1864, the heading New evidence for beneficial effects of pectoral syrup of G.W.A Majer in Wrocław was followed with opinions expressed by patients taking the remedy. There was no information about drug composition, unless a new healing plant was one of the ingredients. Besides such short communications, some adverts were in a form of long scientific papers discussing the mechanism of therapeutic effect of the drug, explaining theories related to the origins of diseases, and describing the treatment procedure. This approach is well exemplified by advertisements of products manufactured by J. Pserhofer, an apothecary from Vienna who used this method to promote his blood purifying pills (3). His fourpage advertisements were included in the 1880s for instance in Kalendarz Krakowski published by Józef Czech. Manufacturers of remedies in their adverts often made reference to well-known doctors. One of the highly publicized cases in those times was that of Ryszard Brandt who manufactured Swiss Pills, popular throughout Europe. n his announcements he would mention people highly respected in the field of medicine, saying: Tested by Professors and Doctors, and listing names of many renowned professionals, supposedly endorsing the remedy and its effectiveness. n fact, for a fee, some doctors would write opinions about remedies. During a meeting in Stuttgart representatives of printed media decided to initiate a black book and record any doctors, who specialized in writing advertising articles (4). Another way to get the support of medical community involved placing adverts of secret remedies in specialist medical magazines. t would seem that promotion of secret medicines among doctors was a mistargeted advertising policy. Yet, those placing announcements for instance in Gazeta Lekarska would later take advantage of this fact in the so-called heralded adverts. An advertisement of a fraudulent remedy, placed in a daily paper, would bear a signature of Gazeta 128

65 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 7. Advertisement of the St. James drops (Pharmacy Museum, Jagiellonian University) Lekarska and that, for readers, was a guarantee for its therapeutic effectiveness (5). Advertising publications could also take a form of voluminous books with detailed descriptions, based on scientific evidence, explaining the treatment method based on the advertised remedy. Manufacturers of remedies and inventors of new treatments would also start their own publications, quite profitable for them. As a rule, first of all such publication would introduce the advertiser to the reader. A portrait of the drug or treatment inventor would be accompanied with information about numerous titles, medals and prizes awarded to him. For instance Adolf Richter, author of Natural treatment method was a Knight of Portuguese Convent of Christ and Tunisian Nischan Order, awarded with the Knight s Cross of the Republic of San Marino, member of Academic Societies of Paris (Academia Nationale), who provided supplies to the courts of the king and emperor of Austria, and kings of Bavaria, taly and Portugal, etc. (6). Other illustrations would also depict a factory building or modern chemical equipment of such factory. At the start the book usually described the circumstances in which the author came up with the idea for the cure or new miracle treatment. The circumstances in almost all cases were identical. Abandoned by doctors and severely ill, the author himself developed a formula which helped him to recover, as a result of which he decided to use his knowledge to save the rest of humanity from suffering. This was followed with a very long and convincing presentation of the theory of diseases 129

66 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Fig. 8. Advertisement of the products from Piotr Krokiewicz pharmacy (Kalendarz Krakowski, 1889) and then with recommendations explaining how to apply the remedy or treatment in specific cases. Big part of the book comprised letters to the author from doctors and patients grateful for help. Manufacturers packaging materials, company letterheads and labels often presented awards acquired by the product, such as various crosses of merit, gold medals, diplomas from international expositions in various European cities. Quite often these were fictitious expositions, held annually or only on paper, or during second-rate fairs, where, for a fee one could persuade the organizers to grant a diploma, grand prix or gold medal. The highly publicized nternational General Exhibition in Paris held in 1903, where some apothecaries from Warsaw and Łódź also received awards, according to a participant was organized by some labour syndicates in a part of the city which is avoided by civilized people. This was an exhibition, a kind of bazaar, and it was not attended by any major industrialist: in other words everyone in Paris thought it was humbug and it failed to be noticed; even though its opening was announced by posters, no visitors came to see it (7). The phenomenon of bogus exhibitions and awards business grew in size; some cases in fact ended up in courts of law. Manufacturers of remedies would lure customers with various lotteries and prizes. One magazine published the following announcement related to a secret bacilli killer: n view of the risk of cholera, we have good news: it was found that 130

67 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Anti-bacilline from Mr. Meltzer, the apothecary, effectively destroys not only bacilli of cholera, but also those of tuberculosis, diphtheria, typhus, chickenpox, scarlet fever, measles, etc.; therefore safe protection against these diseases has been achieved, which was ascertained by C. Bischoff, a sworn chemist from Berlin. To make this legally confirmed protection from cholera known to the public, herein a puzzle is announced for prizes... There are eight prizes: 1. gold men s watch, 2. gold women s watch, 3. silver men s watch, 4. silver women s watch, 5. nickel men s watch 6. nickel women s watch, 7. silver brooch, 8. aluminium wallet. Please, with each answer, attach 1.50 M. for one flask of Anti-bacilline. Persons who do not answer the puzzle correctly will, for a fee, get a flask of Anti-bacilline, or at request, rum, arrack or cognac (8). n order to encourage patients faith in the remedy, advertisements frequently made reference to old monastic formulas and miracle remedies were given appropriate names. So in chemist s shops one could find St. Francis blood purifying pills, Mariacelskie bitters, Elixir of the Reverent Benedictine Monks, St. Dominic Liniment, etc. Manufacturers frequently used an image of Virgin Mary as a trademark. Hence, Virgin Mary stood guard to the authenticity of such remedies as Mariacelskie drops, Pain Expellera from Adolf Richter s plant and cures manufactured by Piotr Krokiewicz, an apothecary from Cracow. Advertising tricks designed to improve sales of preparations included names given by manufacturers to their products. Some of these, by design, sounded strange, magical or mysterious, others on the contrary applied familiar and popular concepts. As an example an iron preparation of an unspecified doctor Koch was recommended by taking advantage of the well-known name of Robert Koch ( ). The aggressive, ever-present and largely demagogic advertising resulted in the fact that people, lured with the promise of inevitable recovery, often did not follow doctor s advice, instead opting for self-medication based on recommendations from adverts. Very often advertisements promoted cures for diseases for which medicine at the time did not have effective remedies, such as tuberculosis, neurasthenia and various secret illnesses which patients reported unwillingly, and to avoid doctors they would, by themselves, look for the right cure (9). The community of pharmacists displayed varied attitudes to advertising. Some apothecaries were fierce opponents, while others used advertising to promote the assortment of foreign medicines on offer in their shops as well as their own preparations. A review of Kalendarz Krakowski published by Józef Czech shows that out of a dozen or so chemist s shops existing in Cracow in the 1880s, five had their adverts in the calendar. The greatest uproar was aroused by adverts published by Piotr Krokiewicz who owned Under the Golden Lion Chemist s Shop. Promotion of his remedies in the streets of Cracow, with the use of posters calculated for a nice penny, 1 metre long and 6 decimetres wide, printed in German, was met with strong criticism published by Czasopismo Towarzystwa Aptekarskiego (10). The posters advertised a few remedies produced by Krokiewicz, such as Chylol, Loreto herbs, Leonardo s drops, and the crowning achievement of these frauds Lorenion, i.e. miracle ointment to cure any old wounds, boils, and sores; finally there was a cure for any ailments including syphilis called Chinasarsaparillan. Similar controversies were aroused by medical advertisements in the community of apothecaries in Warsaw. t was pointed out that the forms used by apothecaries in adverts were inappropriate. Adverts were criticized for such phrases as: remedies prepared with pedantic..., under personal supervision, they value people s health more than anything else, and they personally bring the finest merchandise to their shop. These advertising slogans are simply confidence tricks aimed at naive customers, because that which the apothecaries were boasting about in the adverts was really part of their duties (11). Towards the end of the 1800s official measures were initiated to impose restrictions for fraudulent advertising. n many European countries national authorities issued relevant legal acts. Within Austro-Hungarian Empire a Circular Letter issued by the Governing Authorities in 1890 emphasized the importance of drug advertising in compliance with professional ethics of doctors and chemists. Advertising of medicines was allowed only if the description specified their direct, specific effects, e.g. purgative, diaphoretic, diuretic, etc. t was forbidden to include advice related to treatment of ailments as well as fraudulent praising in order to lure buyers. Political authorities, with the aid of police 131

68 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 supervision over printed media, were to identify brochures, books, prints and announcements in which advertisements of pharmaceuticals were not designed to inform patients about the actual properties of the relevant remedy but were aimed at increasing profit from sales of such product by its manufacturer. Ministry of Justice imposed an obligation on prosecutor s offices to investigate any cases of dubious or prohibited distribution of prints violating the regulation and carrying advertisements of supposedly healing products (12). Similar laws were in force in the part of Poland under Russian authority. n accordance with Medical Act of 1886 ( 309 ) any announcements related to sales of medicines, printed in papers and on separate advertising materials were to be accepted for printing after they were reviewed and approved by relevant governing medical authorities. Communications of the General Board of Printed Media and Medical Department, published in as a result of decisions issued by the Medical Council, included regulations pertaining to medical advertisements. Despite these legal restrictions, newspapers contained large numbers of announcements related to remedies illegally brought from abroad to Russia where their sales were prohibited. Such adverts, as it was commented: evoked the desire in the public to buy such forbidden remedies and this way forced apothecaries and materialists to import these in secret. n printed media one could also encounter adverts of medicinal products approved for import into the Empire, but these largely contained traits of charlatanism, since they were spiced up with numerous, undeserved praises, lists of diseases which could be successfully treated with these remedies, and supplemented with various evidence of their effectiveness. To finally clarify all matters related to advertisement of medicines, Communications of the Medical Department were issued in 1890 and clearly defined the rules for publishing medical advertisements. Manufacturers of medicines and entities involved in trade of medicines were required to place the original advertising announcement for a medicinal product in the governmental journal Prawitjelstwiennyi Wiestnik, in a form approved by the relevant authorities. Such announcements could then be reprinted, in the same form, in other publications. The advertising entity was required to send the relevant issue of Prawitjelstwiennyi Wiestnik or provide its reference number to editorial office of the paper, or to the printing shop or lithographic studio. The local medical board was responsible for the censorship of announcements and for verifying whether the adverts published locally were in compliance with the original version and whether their form did not differ from the approved original announcement (13). Resumo Farmacia varbado estas la plej rapide kreskanta parto de la varbindustrio, gvidanta al troa konsumado de senpriskribe aĉeteblaj kuraciloj. Rerigardante al la 19-a jarcento ni rimarkas, ke varbananoncoj akompanis farmacian industrion ekde la komenco. Farmaciaj firmaoj varbis por kuraciloj, sed varbado ĉefe estis la kampo de tiuj, kiuj produktis miraklajn kuracilojn kaj promesis kompletan kuracon. nformoj pri medikamentoj troviĝis sur kalendaroj, ludkartoj, libroj por elpentri, tabulludoj, afiŝoj kaj ludiloj. Aperis vasta literaturo, ĉefe en la formo de faldfolioj, libretoj kaj broŝuroj de diversaj specoj, helpe de kiuj malsanulo povis eklerni, kiel la kuracilo efikis, kontraŭ kiuj malsanoj ĝi helpis, kaj, plej grave, kie ĝi estis aĉetebla. References 1. Wiadomości bieżące. Wiadomości Farmaceutyczne 1886, 22, Cowen, D. L.; Helfand, W. H. Pharmacy: An llustrated History; Harry N. Abrams, nc.: New York, 1990; pp Czech, J. Kalendarz Krakowski, 1889, XXXV- XXXV. 4. Bukowski, A. Reklama środków leczniczych. n Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Aptekarzy Królestwa Polskiego w Łodzi maja 1912; Łódź, 1913; pp Dobrski, K. O tajemnych środkach lekarskich. Zdrowie 1878, 12, Richter, A. Dr Airy metoda naturalnego leczenia czyli pewna wskazówka do szybkiego i skutecznego leczenia najczęściej pomiędzy ludzmi zdarzających się chorób, prostemi i doświadczonemi środkami; Richtera zakład nakładowy: Lipsk, 1879; p Bukowski A. Reklama środków leczniczych, n Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Aptekarzy Królestwa Polskiego w Łodzi maja 1912; Łódź 1913; p Radecki, P. Oszukaństwa popełniane na zdrowiu ludzkiem. Przewodnik Higieniczny 1893, 12, Muszyński, J. O nadużywaniu specyfików w lecznictwie. Wiadomości Farmaceutyczne 1934, 39, Dawniejsze i nowoczesne reklamy. Czasopismo 132

69 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Towarzystwa Aptekarskiego 1888, 15, Wiadomości Farmaceutyczne 1888, 23, Barzycki J.; Lachowicz Z.; Kruszyński L. Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnem uwzględnieniem Galicji i W. Księstwa Krakowskiego; Własnym nakładem: Lwów, 1899; Vol., p Cyrkularz Departamentu Medycznego z dnia 15 czerwca 1890-go r., za N-r 4118, o pierwotnem drukowaniu w Prawitielstwiennem Wiestnikie ogłoszeń o lekarskich, kosmetycznych i innych środkach leczniczych. Wiadomości Farmaceutyczne 1890, 17,

70 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Nutritional preferences of children and prevalence of overweight and obesity in children in grades 1-3 of primary schools in Kraków and Myślenice county (Oryg. Preferencje żywieniowe dzieci, a występowanie nadwagi i otyłości w klasach 1-3 szkół podstawowych w Powiecie Myślenickim i Krakowie) ŻWRSKA Jaśmina 1, JAGELSK Paweł 1, BAJER Małgorzata 2, STYCZEŃ Adam 3, SCHLEGEL- ZAWADZKA Małgorzata 1 1. Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Zakład Żywienia Człowieka, nstytut Zdrowia Publicznego, Kraków 2. Wydział Promocji i Ochrony Zdrowia, Starostwa Powiatowego w Myślenicach, Myślenice 3. Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Myślenicach Abstract The Children s Health Center in Warsaw was carried out in the research project Development of standards in blood pressure of children and youth in the Poland OLAF confirmed that overweight and obesity affects about 22% of boys and 18% of girls in schools basic; in secondary schools this proportion is slightly lower 15% and 12%. The aim of this study was to assess the food preferences, and the prevalence of overweight and obesity in children of 1-3 classes of primary school in the South Poland. The study was conducted in the Myslenice District and Kraków in year. These included primary school pupils aged 7-9 years and their parents. Group size was 1,140 children. Questionnaire for children was aimed at getting to know the degree of liking some food products. Anthropometric measurements were as: measurement of weight, height, % body fat, waist and hips. The analysis used ANOVA rank Kruskal-Wallis test, Mann-Whitney U test, and the level of significance was set at α = Boys with underweight and normal significantly more liked Pepsi drinks than girls. Among the vegetables girls having a BM in the normal range more preferred lettuce, cauliflower and radish, than boys. Of the sweets girls with overweight and obesity significantly less liked buns, compared to girls with underweight and normal. Boys regardless of BM significantly more liked pizza compared to girls. Gender and child nutritional status will affect the choice of food products. t is necessary to correct nutritional education of children and their parents to the future of there eating behavior were normal. Keywords: food prefferences, school children, overweight, fill in form research Corresponding author: Jaśmina Żwirska, jzwirska@cm-uj.krakow.pl Wstęp W Polsce w 2005 r. nadwaga i otyłość występowała u 13% młodzieży w wieku lat. Jest to o ponad 2% więcej niż w 1995 r. W latach zrealizowane przez nstytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie badania w ramach projektu Opracowanie norm ciśnienia tętniczego dzieci i młodzieży w Polce OLAF potwierdziły, że nadwaga i otyłość dotyczy około 22% chłopców i 18% dziewcząt w szkołach podstawowych; w szkołach gimnazjalnych odsetek ten jest nieco niższy, odpowiednio 15% i 12% [1]. Obecnie nadwaga występuje u blisko 22% dzieci i młodzieży w Stanach Zjednoczonych, 6-15% dzieci w Europie i 2,5-12% dzieci w Polsce [2]. Światowa Organizacja Zdrowia informuje, że 110 mln dzieci posiada nadwagę lub otyłość [3]. Okres wzrostu i rozwoju to jeden z najważniejszych okresów w życiu człowieka. Począwszy od najmłodszych lat życia dziecka, rodzice powinni kształtować nawyki prozdrowotnego stylu życia i żywienia. Należy również podkreślić, że zachowania i nawyki nabyte lub wyuczone w okresie niemowlęcym i dzieciństwie mogą predysponować do istnienia późniejszej otyłości [4, 5]. Celem pracy była ocena preferencji żywieniowych, 134 Article submitted: Accepted:

71 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 a występowanie nadwagi i otyłości u dzieci z klas 1-3 szkoły podstawowej. Materiał i metody Badania przeprowadzono w Powiecie Myślenickim i Krakowie w latach Objęły one uczniów szkół podstawowych w wieku 7-9 lat i ich rodziców. Liczebność grupy wynosiła 1140 dzieci. Ankieta dla rodziców obejmowała pytania: socjo-ekonomiczne dotyczące rodziny, rodziców, częstości spożycia wybranych produktów żywnościowych przez dzieci i ich nawyków żywieniowych. Ankieta dla dzieci miała na celu poznanie stopnia lubienia (degree of liking) [6] wybranych produktów żywnościowych. Stopień lubienia danego produktu żywnościowego oceniany był w oparciu o wskazanie dziecka na buźkę, przedstawiającą różny sposób wyrażania zadowolenia. Odpowiedzi dzieci zostały przyporządkowane do następujących rang: 1 nie lubię, 2 jest mi obojętny, 3 lubię [6]. Wykonano następujące pomiary antropometryczne pomiar masy ciała, wzrostu, % tkanki tłuszczowej, obwód talii i bioder, a były one wykonywane tylko u tych dzieci, których rodzice wyrazili na to zgodę oraz one same nie były temu przeciwne. W oparciu o uzyskane pomiary masy ciała i wzrostu wyliczono wskaźniki masy ciała (BM) i zinterpretowano je z użyciem siatek centylowych. Otrzymane wyniki zostały opracowane statystycznie. W tym celu wszystkie dane zostały zapisane i opracowane za pomocą pakietu statystycznego Statistica 10.0 PL (firma StatSoft). W analizie zastosowano test ANOVA rang Kruskala-Wallisa, test U Manna-Whitneya, a jako poziom istotności różnic między grupami przyjęto α=0,05. Dane z Powiatu Myślenickiego pochodziły z projektu Możliwości wykorzystania środków pozabudżetowych w promocji zdrowia i profilaktyce otyłości na przykładzie Powiatu Myślenickiego współfinansowanego przez Mechanizm Finansowy EOG priorytet 5 Opieka zdrowotna i opieka nad dzieckiem i Starostwo Myślenickie. Ten sam model badawczy został zastosowany w Krakowie w tej części badania były finansowane w ramach badań statutowych nr K/ZBS/004119, na które uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej nr KBET/94/B/2012. Wyniki i ich omówienie Wśród 1140 badanych dzieci było 560 (49,1%) chłopców i 580 (50,9%) dziewcząt. Średni wiek badanych dzieci wynosił 8,72±0,79 lat (6-11 lat). Nie stwierdzono różnic w wieku między grupą chłopców i dziewcząt [chłopcy: 8,68±0,81 lat (5,8-10,2 lat); dziewczynki: 8,76±0,77 lat (5,9-10,6 lat); p>0,05]. W tabeli 1 przedstawiono stopień lubienia wybranych produktów żywnościowych w zależności od płci i BM. Chłopcy z niedowagą (2,59±0,74 vs 2,24±0,83; p=0,0080) i w normie (2,61±0,71 vs 2,27±0,83; p<0,0001) istotnie bardziej lubili napoje typu pepsi niż dziewczęta. Zaobserwowano istotne statystycznie różnice w preferowaniu sera żółtego. Dzieci z nadwagą i otyłością istotnie bardziej lubiły ser żółty, niż dzieci z niedowagą i będące w normie (2,74±0,57 vs 2,64±0,65 i 2,58±0,72; p=0,0169). Dziewczęta będące w normie istotnie bardziej lubiły wędlinę, w porównaniu do dziewcząt z niedowagą lub nadwagą i otyłością (2,63±0,68 vs 2,50±0,76 i 2,40±0,81; p=0,0093). Z grupy owoców chłopcy mający nadwagę i otyłość istotnie bardziej lubili banany (2,95±0,21 vs 2,75±0,56 i 2,75±0,59; p=0,0033). Zaobserwowano także istotną różnicę w preferencji wiśni, czereśni, pomarańczy i śliwek przez dziewczęta będące w normie, w porównaniu do chłopców w normie (p<0,05). Wśród uczniów badanych przez Oblacińską i Jodkowską [7] otyłe dziewczęta istotnie częściej niż otyli chłopcy spożywały owoce codziennie, natomiast chłopcy z cechami otyłości istotnie częściej niż dziewczęta z wysokim BM wcale nie spożywali owoców. Codzienne spożywanie warzyw występowało u 27% otyłych dzieci. Częściej niż w grupie uczniów z prawidłowym BM. Najnowsze zalecenia i programy profilaktyczne promują zwiększenie spożycia warzyw i owoców do 5-9 porcji dziennie. Niski poziom spożycia warzyw i owoców jest jednym z ważniejszych czynników ryzyka rozwoju chorób dietozależnych w krajach rozwiniętych [8]. Owoce zawierają więcej cukrów prostych w porównaniu z warzywami, ponadto są bardziej kaloryczne. Dzieci lubią bardziej owoce i soki owocowe ze względu na smak [9,10]. Spośród warzyw dziewczęta posiadające BM w zakresie normy bardziej preferowały sałatę, kalafior i rzodkiewkę, niż chłopcy (p<0,05). Dziewczęta mające niedowagę istotnie bardziej lubiły rzodkiewkę od chłopców (2,50±0,71 vs 2,19±0,78; p=0,0130). Chłopcy mający nadwagę i otyłość istotnie bardziej lubili rzodkiewkę, w porównaniu do chłopców mających niedowagę lub otyłość (2,39±0,77 vs 2,19±0,78 i 2,18±0,77; p=0,0347). W badaniach Wolnickiej i wsp. wyniki 135

72 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 badań mogą sugerować, że przed wystąpieniem otyłości może chronić spożywanie warzyw i owoców przynajmniej 1-2 razy dziennie, a jeszcze silniejszym czynnikiem ochronnym może być ich spożywanie przez 3-5 razy dziennie. Czynnikiem wpływającym na zachowania żywieniowe w tym spożycie warzyw i owoców jak zauważają autorzy może być miejsce zamieszkania [11]. Z grupy słodyczy dziewczęta z nadwagą i otyłością istotnie mniej preferowały drożdżówki, w porównaniu do dziewczynek z niedowagą i w normie (2,48±0,84 vs 2,73±0,66 i 2,72±0,64; p=0,0091). Zarówno chłopcy mający niedowagę jak i będący w normie istotnie bardziej lubili batony typu Mars w porównaniu do dziewcząt (p<0,05). Natomiast cukierki były istotnie bardziej preferowane przez chłopców z niedowagą w porównaniu do dziewcząt (2,68±0,65 vs 2,38±0,85; p=0,0490). Uczniowie bardzo chętnie sięgają po słodycze i produkty typu fast food. Jak wynika z badań, największy procent wszystkich uczniów spożywa słodycze jesienią, z częstotliwością od 2 do 3 razy w tygodniu. W lecie najczęściej spożywanym produktem są lody. Okres jesienny sprzyja również zwiększonej częstotliwości spożywania produktów typu fast food. Poza niezbędnymi produktami w żywieniu dzieci i młodzieży dopuszcza się artykuły takie jak cukier i słodycze. Spożywanie ich jednak powinno być pod kontrolą i w ograniczonych ilościach, ponieważ przyczyniają się do otyłości i powodują próchnicę zębów. Słodycze jedzone między posiłkami zmniejszają apetyt, powodując powstawanie niedoborów składników odżywczych w dietach młodzieży [12]. Z grupy przekąsek zarówno chłopcy będący w normie (2,59±0,74 vs 2,36±0,82; p=0,0003), jak i mający nadwagę (2,64±0,67 vs 2,32±0,81; p=0,0059) istotnie bardziej preferowali chipsy w porównaniu do dziewcząt. Zaobserwowano zróżnicowanie stopnia lubienia innych fast foodów w zależności od BM. Wszyscy chłopcy niezależnie od BM istotnie bardziej lubili pizzę w porównaniu do dziewcząt (p<0,05). Zaobserwowano także istotną różnicę w lubieniu hot-doga i hamburgera. Chłopcy będący w normie istotnie bardziej go lubili w porównaniu do dziewcząt (2,58±0,69 vs 2,33±0,81; p=0,0001). Natomiast hamburgery istotnie bardziej lubili chłopcy z niedowagą i będący w normie w porównaniu do dziewczynek (p<0,05). Dania typu gorący kubek istotnie bardziej lubili chłopcy mający nadwagę i otyłość w odniesieniu do chłopców z niedowagą i w normie (2,24±0,80 vs 2,10±0,81 i 1,88±0,83; p=0,0107). W badaniach Stankiewicz i wsp. [13] oceniających spożycie fast foodów frytki, pizzę, chipsy zaznaczyło 28% wszystkich dzieci i częściej wybierały je te bez nadmiaru masy ciała, niż z nadwagą lub otyłością. Ciemne pieczywo częściej wybierały dzieci z nadmiarem masy ciała, niż ich rówieśnicy z prawidłową masą ciała. Według badania Szostak-Węgierek i wsp. [14] żywność tego typu częściej spożywali chłopcy. W badaniach Ambroży i wsp. [15] stwierdzono, że najczęściej wybieranymi przekąskami były owoce i warzywa. Spożywanie produktów typu fast-food wśród dzieci jest rozpowszechnione. Wiedza na temat preferencji różnych produktów żywnościowych, szczególnie tych ważnych dla zdrowia umożliwia ocenę sposobu żywienia, ponadto jest użyteczna w procesie edukacji żywieniowej. Proces edukacji żywieniowej powinien obejmować nie tylko działania ukierunkowane na zmiany w zachowaniach żywieniowych, ale również w preferencjach żywieniowych [16]. Najnowsze doniesienia wskazują, że większość młodzieży posiada niekorzystne zachowania żywieniowe, polegające na stosowaniu diety mało urozmaiconej, bogatej w produkty o niskiej wartości odżywczej. Ten sposób żywienia w konsekwencji wpływa na nieprawidłowy rozwój i pojawiające się coraz częściej zaburzenia odżywiania [17]. Wnioski: 1. Płeć dziecka jak i stan odżywienia mają wpływ na wybór produktów żywnościowych. 2. Konieczna jest właściwa edukacja żywieniowa dzieci i ich rodziców, aby w przyszłości ich zachowania żywieniowe były prawidłowe. Resumo La nfana Centro pri Sano en Varsovio dum la jaroj faris la esplorprojekton Evoluo de normoj de sangopremo de infanoj kaj junularo en la Pollando OLAF. Ĝi konfirmis, ke troa pezo kaj obezeco trafas ĉirkaŭ 22% de knaboj kaj 18% de knabinoj en bazaj lernejoj; en mezlernejoj tiu proporcio estas iomete pli malalta - 15% kaj 12%. La celo de tiu studo estis taksi la preferojn de manĝaĵoj kaj la preventon de troa pezo kaj obezeco ĉe infanoj de la klasoj 1-3 de bazlernejo en la suda parto de Pollando. La studo okazis en la Myślenice Distrikto kaj Krakovo en la jaroj Tiuj inkludis lernantojn de bazlernejo en la aĝo de 7-9 jaroj kaj iliajn gepatrojn. En la grupo estis 1,140 infanoj. Demandaro 136

73 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 por infanoj estis direktita por ekscii la gradecon de ŝatkutimoj de manĝproduktoj. Antropometriaj mezuradojn estis kiel: mezuro de pezo, alteco, % korpa graso, talia kaj koksa larĝeco. Por analizi oni uzis ANOVA rango Kruskal-Wallis teston, Mann-Whitney U teston kaj la nivelo de signifo estis fiksita ĉe α = Knaboj kun malalta kaj normala pezo signife pli ŝatis Pepsi trinkaĵojn ol knabinoj. El la legomoj knabinoj havantaj normalan BM indekson pli preferis laktukon, florbrasikon kaj rafanon ol knaboj. Se temas pri dolĉaĵoj knabinoj kun la troa pezo kaj obezeco signife malpli ŝatis bulkojn, kompare al knabinoj kun malalta pezo kaj normala. Knaboj sendepende de siaj BM signife pli ŝatis picon kompare al knabinoj. Sekso kaj nutradstatuso de infanoj do influas la elekton de manĝproduktoj. Oni necesas korekti nutradedukadon de infanoj kaj iliaj gepatroj por ke en la estonteco ili havu normalajn manĝadkondutojn. Piśmiennictwo 1. Kułaga, Z.; Różdżyńska, A.; Palczewska,. et al.;. Stand. Med, Pediatr. 2010, 7, Szadkowska, A.; Bodalski, J.;. Przew. Lek. 2003, 6(9), Przybylska, D.; Kurowska, M.; Przybylski, P.;. Hygeia Public Heath. 2012, 47(1), Wojtyła, A.; Biliński, P.; Bojar,.;. Probl. Hig. Epidemiol, 2011, 92(2), Wajszczyk, B.; Charzewska, J.;. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży. Obiady szkolne. Warszawa. nstytut Żywności i Żywienia, 2008, 282 ss. 6. Lawless H.T.; Heymann H.;. Sensory evaluation of food: Principles and practices. Ed. 2. Springer Sciences & Business media, Oblacińska, A.; Jodkowska, M.;. Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, Styl życia, Samopoczucie. Raport z badań uczniów gimnazjów w Polsce. Wydawnictwo Ezdorat, 2007, 144 ss. 8. WHO Report on the Consultation: Development of a WHO global strategy on diet, physical activity and health: European regional consultation. Copenhagen, Roszko-Kirpsza,.; Olejnik, B.; Zalewska, M. et al.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92(4), Szczepańska, E.; Piórkowska, K.; Niedworak, E.;. Endokr. Otyłość Zab. Przem. Mat. 2010, 6(2), Wolnicka, K.; Jaczewska-Schuetz, J.; Taraszewska, A.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2014, 95(2), Pałczyńska, K.; Szornak, M.; Tkachenko, H. et al.;. Słupskie Prace Biol. 2011, 8, Stankiewicz, M.; Pieszko, M.; Śliwińska, A. et al.;. Endokr. Otyłość Zab. Przem. Mat. 2010, 6(2), Szostak-Węgierek, D.; Cybulska, B.; Zdrojewski, T. et al.;. Kardiol. Pol. 2009, 67(3), Ambroży, J.; Bester, J.; Czuchraj, W. et al.;. Ann. Acad. Med. Siles. 2013, 67(4), Roszko-Kirpsza,.; Olejnik, B.; Zalewska, M. et al.;. Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92(4), Marcysiak, M.; Zagroba, M.; Ostrowska, B. et al.;. Probl. Pieleg. 2010, 18(2),

74 Tabela 1. Stopień lubienia (degree of liking) wybranych produktów żywnościowych przez dzieci w zależności od płci i BM Preferowany produkt O C Płeć Niedowaga (A) Norma (B) Nadwaga i otyłość (C) D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya ANOVA rang Kruskala-Wallisa p Napoje Grupa produktów Soki owocowe 2,91± 0,38 2,91± 0,38 2,92± 0,37 0,7196 2,92± 0,37 2,90± 0,41 2,94± 0,33 0,7933 2,92 ±0,36 2,91± 0,37 2,92± 0,36 0,8839 2,90± 0,42 2,89± 0,42 2,91± 0,42 0,7522 Jogurt 2,81± 0,53 2,79± 0,54 2,83± 0,51 0,3590 2,86± 0,47 2,80± 0,56 2,91± 0,36 0,4946 2,80± 0,55 2,79± 0,54 2,80± 0,55 0,6412 2,84± 0,49 2,81± 0,54 2,88± 0,45 0,5059 Herbata Mleko 2,78± 0,57 2,72± 0,64 2,76± 0,59 2,69± 0,65 2,81± 0,55 2,74± 0,63 0,2253 0,2256 2,80± 0,57 2,71± 0,62 2,67± 0,69 2,64± 0,69 2,93± 0,38 2,78± 0,53 0,0641 0,4478 2,78± 0,57 2,70± 0,66 2,77± 0,58 2,68± 0,66 2,80± 0,57 2,72± 0,66 0,5863 0,2450 2,78± 0,58 2,77± 0,59 2,78± 0,57 2,77± 0,59 2,78± 0,60 2,77± 0,59 0,8814 0,9730 Wody mineralne 2,65± 0,68 2,64± 0,69 2,67± 0,67 0,4429 2,60± 0,76 2,63± 0,73 2,58± 0,79 0,8129 2,66± 0,67 2,62± 0,69 2,69± 0,64 0,2962 2,69± 0,66 2,69± 0,66 2,69± 0,66 0,9548 Napoje typu pepsi 2,43± 0,79 2,59± 0,72 2,28± 0,82 <0,0001 2,42± 0,80 2,59± 0,74 2,24± 0,83 0,0080 2,43± 0,79 2,61± 0,71 2,27± 0,83 <0,0001 2,43± 0,77 2,51± 0,75 2,35± 0,79 0,1244 Masło Margaryna 2,54± 0,75 2,29± 0,81 2,60± 0,72 2,31± 0,80 2,48± 0,78 2,26± 0,83 0,0226 0,4491 2,52± 0,75 2,30± 0,79 2,58± 0,72 2,35± 0,78 2,45± 0,78 2,26± 0,81 0,3260 0,5552 2,54± 0,76 2,26± 0,83 2,60± 0,72 2,29± 0,81 2,49± 0,79 2,23± 0,85 0,1007 0,4486 2,54± 0,75 2,38± 0,78 2,62± 0,69 2,37± 0,77 2,46± 0,79 2,38± 0,80 0,1873 0,7863 0,9042 0,8729 0,8374 0,1674 0,7997 0,1078 0,9172 0,3561 0,0751 0,3292 0,2411 0,9254 0,5694 0,5318 0,6682 0,9436 0,3665 0,6532 0,8156 0,9122 0,7919 0,2084 0,6775 0,2529 Produkty wysokobiałkowe Tłuszcze jadalne Ser żółty Wędlina Ser biały 2,62± 0,68 2,60± 0,70 2,49± 0,75 2,61 ±0,69 2,63± 0,68 2,42± 0,76 2,62± 0,68 2,57± 0,72 2,54± 0,74 0,7826 0,3283 0,0066 2,64± 0,65 2,49± 0,73 2,49± 0,73 2,59± 0,69 2,67± 0,61 2,38± 0,77 2,69± 0,61 2,50± 0,76 2,60± 0,69 0,4914 0,2969 0,0864 2,58± 0,72 2,48± 0,75 2,48± 0,75 2,57± 0,71 2,60± 0,71 2,42± 0,75 2,58± 0,72 2,63± 0,68 2,54± 0,75 0,8274 0,6144 0,0191 2,74± 0,57 2,50± 0,77 2,50± 0,77 2,74± 0,58 2,70± 0,62 2,47± 0,79 2,73± 0,56 2,40± 0,81 2,52± 0,74 0,7423 0,0187 0,7096 średnia ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, O ogółem, C chłopcy, D dziewczęta; Skala lubienia: 1 nie lubię, 2 jest mi obojętny, 3 lubię. 0,0169 0,0604 0,1859 0,4190 0,4495 0,0093 0,9223 0,5607 0,8097

75 Tabela 1. Stopień lubienia (degree of liking) wybranych produktów żywnościowych przez dzieci w zależności od płci i BM (cd.) Preferowany produkt O C Płeć Niedowaga (A) Norma (B) Nadwaga i otyłość (C) D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya ANOVA rang Kruskala-Wallisa p Pieczywo Grupa produktów Chleb pszenny Chleb razowy 2,73± 0,62 2,31± 0,82 2,74± 0,60 2,33± 0,81 2,72± 0,64 2,30± 0,83 0,8075 0,6613 2,80± 0,55 2,32± 0,81 2,80± 0,53 2,38± 0,77 2,80± 0,56 2,25± 0,85 0,9286 0,4093 2,73± 0,62 2,30± 0,83 2,73± 0,60 2,31± 0,82 2,73± 0,63 2,29± 0,83 0,8100 0,8672 2,69± 0,67 2,36± 0,79 2,74± 0,63 2,36± 0,80 2,63± 0,71 2,36± 0,79 0,2929 0,9669 Jabłka 2,86± 0,48 2,83± 0,53 2,88± 0,43 0,4267 2,88± 0,46 2,83± 0,54 2,93± 0,35 0,5850 2,85± 0,50 2,81± 0,55 2,88± 0,45 0,3370 2,88± 0,43 2,89± 0,44 2,87± 0,41 0,6513 Banany 2,78± 0,55 2,79± 0,54 2,77± 0,57 0,7833 2,77± 0,55 2,75± 0,56 2,79± 0,54 0,7200 2,76± 0,58 2,75± 0,59 2,77± 0,57 0,7936 2,86± 0,45 2,95± 0,21 2,77± 0,59 0,1725 Gruszki 2,73± 0,61 2,67± 0,66 2,78± 0,56 0,0281 2,76± 0,62 2,67± 0,71 2,85± 0,51 0,2306 2,72± 0,61 2,67± 0,65 2,77± 0,57 0,0705 2,72± 0,62 2,68± 0,67 2,77± 0,56 0,5471 Winogrona 2,70± 0,64 2,66± 0,66 2,74± 0,61 0,0337 2,76± 0,61 2,67± 0,69 2,85± 0,51 0,1890 2,69± 0,64 2,65± 0,66 2,73± 0,62 0,0817 2,69± 0,63 2,68± 0,62 2,70± 0,65 0,6483 0,1902 0,4733 0,1138 0,6667 0,7427 0,6594 0,6980 0,3284 0,4233 0,0555 0,0033 0,9870 0,4905 0,9074 0,3053 0,2466 0,8314 0,1316 Owoce Wiśnie, czereśnie 2,66± 0,67 2,62± 0,68 2,70± 0,65 0,0626 2,69± 0,65 2,73± 0,61 2,65± 0,70 0,6347 2,67± 0,66 2,61± 0,69 2,73± 0,62 0,0387 2,61± 0,70 2,57± 0,71 2,64± 0,69 0,4292 Pomarańcze 2,66± 0,67 2,60± 0,70 2,72± 0,63 0,0109 2,64± 0,71 2,65± 0,69 2,63± 0,74 0,9286 2,66± 0,68 2,57± 0,73 2,74± 0,62 0,0062 2,69± 0,59 2,65± 0,63 2,74± 0,56 0,4280 Śliwki 2,59± 0,71 2,48± 0,75 2,69± 0,66 <0,0001 2,58± 0,73 2,53± 0,73 2,64± 0,73 0,2755 2,57± 0,73 2,42± 0,79 2,71± 0,63 <0,0001 2,64± 0,65 2,64± 0,60 2,64± 0,69 0,6187 Cytryny 2,37± 0,80 2,35± 0,80 2,39± 0,79 0,4145 2,35± 0,82 2,40± 0,82 2,31± 0,84 0,5529 2,35± 0,81 2,31± 0,83 2,39± 0,80 0,2128 2,44± 0,73 2,45± 0,70 2,44± 0,75 0,9124 średnia ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, O ogółem, C chłopcy, D dziewczęta; Skala lubienia: 1 nie lubię, 2 jest mi obojętny, 3 lubię. 0,3108 0,1916 0,3713 0,9943 0,4701 0,4324 0,5969 0,0556 0,6415 0,4865 0,3359 0,6351

76 Tabela 1. Stopień lubienia (degree of liking) wybranych produktów żywnościowych przez dzieci w zależności od płci i BM. (cd.) Preferowany produkt O C D Płeć Niedowaga (A) Norma (B) Nadwaga i otyłość (C) Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya ANOVA rang Kruskala-Wallisa p Warzywa Grupa produktów Ziemniaki 2,75± 0,62 2,76± 0,59 2,73± 0,65 0,9520 2,76± 0,59 2,73± 0,61 2,80± 0,56 0,5327 2,75± 0,62 2,76± 0,59 2,74± 0,65 0,9069 2,73± 0,64 2,79± 0,56 2,66± 0,70 0,3684 Marchewka 2,68± 0,65 2,62± 0,71 2,73± 0,59 0,0775 2,71± 0,63 2,65± 0,71 2,78± 0,53 0,5990 2,67± 0,66 2,61± 0,70 2,73± 0,62 0,0747 2,67± 0,65 2,62± 0,73 2,72± 0,55 0,8073 Ogórki 2,65± 0,68 2,61± 0,69 2,69± 0,66 0,0719 2,63± 0,70 2,57± 0,74 2,70± 0,64 0,3516 2,66± 0,67 2,63± 0,67 2,70± 0,66 0,1176 2,62± 0,69 2,59± 0,72 2,64± 0,66 0,7104 Pomidor 2,52± 0,72 2,48± 0,74 2,56± 0,70 0,0942 2,58± 0,68 2,59± 0,65 2,56± 0,71 0,9609 2,51± 0,74 2,45± 0,76 2,56± 0,72 0,0644 2,51± 0,69 2,49± 0,72 2,54± 0,66 0,6886 Sałata 2,45± 0,76 2,39± 0,77 2,51± 0,75 0,0074 2,39± 0,78 2,33± 0,79 2,45± 0,78 0,3463 2,46± 0,76 2,38± 0,78 2,53± 0,74 0,0064 2,45± 0,75 2,45± 0,73 2,45± 0,77 0,8702 Kalafior 2,42± 0,74 2,35± 0,74 2,49± 0,73 0,0018 2,38± 0,77 2,36± 0,76 2,40± 0,79 0,6627 2,40± 0,75 2,32± 0,76 2,48± 0,73 0,0023 2,51± 0,68 2,46± 0,69 2,56± 0,68 0,2672 Rzodkiewka 2,31± 0,78 2,22± 0,77 2,41± 0,77 0,0001 2,34± 0,76 2,19± 0,78 2,50± 0,71 0,0130 2,30± 0,78 2,18± 0,77 2,40± 0,77 0,0001 2,37± 0,77 2,39± 0,77 2,35± 0,78 0,7250 Papryka 2,21± 0,80 2,22± 0,80 2,21± 0,81 0,9439 2,24± 0,79 2,25± 0,81 2,24± 0,77 0,8644 2,20± 0,81 2,19± 0,81 2,22± 0,82 0,6513 2,23± 0,78 2,28± 0,73 2,17± 0,82 0,3778 Brokuł 2,10± 0,76 2,08± 0,73 2,12± 0,78 0,3445 2,06± 0,73 2,04± 0,71 2,09± 0,75 0,6725 2,08± 0,77 2,05± 0,74 2,11± 0,79 0,2950 2,20± 0,74 2,21± 0,71 2,19± 0,78 0,9236 Pietruszka 2,09± 0,77 2,09± 0,76 2,10± 0,78 0,7667 2,06± 0,75 2,02± 0,72 2,10± 0,77 0,5349 2,09± 0,78 2,08± 0,77 2,09± 0,78 0,8182 2,14± 0,75 2,16± 0,74 2,12± 0,77 0,7896 Cebula 2,01± 0,77 2,01± 0,77 2,01± 0,77 0,9619 1,95± 0,76 2,00± 0,79 1,90± 0,74 0,4498 2,01± 0,78 2,01± 0,78 2,02± 0,78 0,8038 2,06± 0,76 2,06± 0,76 2,07± 0,77 0,9202 średnia ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, O ogółem, C chłopcy, D dziewczęta; Skala lubienia: 1 nie lubię, 2 jest mi obojętny, 3 lubię. 0,8494 0,6948 0,2825 0,6861 0,7270 0,6009 0,5169 0,8437 0,4623 0,5774 0,4183 0,7197 0,5715 0,6134 0,3912 0,1839 0,2352 0,4149 0,4275 0,0347 0,4000 0,8771 0,5957 0,8334 0,0973 0,1130 0,5861 0,5923 0,4776 0,9541 0,3928 0,8303 0,3219

77 Tabela 1. Stopień lubienia wybranych produktów żywnościowych przez dzieci w zależności od płci i BM (cd.) Preferowany produkt O C Płeć Niedowaga (A) Norma (B Nadwaga i otyłość (C) D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya O C D Test U Manna- Whitneya ANOVA rang Kruskala-Wallisa p Słodycze Grupa produktów Lody 2,85± 0,47 2,89± 0,42 2,82± 0,51 0,2187 2,84± 0,52 2,88± 0,46 2,81± 0,58 0,7647 2,87± 0,44 2,89± 0,40 2,84± 0,47 0,3330 2,81± 0,54 2,86± 0,44 2,75± 0,62 0,4350 Drożdżówki Cukierki 2,72± 0,64 2,55± 0,76 2,77± 0,58 2,61± 0,73 2,67± 0,69 2,50± 0,79 0,1729 0,0466 2,71± 0,67 2,53± 0,77 2,70± 0,70 2,68± 0,65 2,73± 0,66 2,38± 0,85 0,9838 0,0490 2,74± 0,61 2,57± 0,76 2,76± 0,56 2,59± 0,75 2,72± 0,64 2,54± 0,77 0,7623 0,3859 2,66± 0,72 2,53± 0,76 2,83± 0,52 2,61± 0,71 2,48± 0,84 2,45± 0,80 0,0110 0,1910 Batony typu MARS 2,44± 0,79 2,58± 0,72 2,32± 0,82 <0,0001 2,50± 0,74 2,67± 0,63 2,33± 0,81 0,0125 2,44± 0,80 2,57± 0,73 2,31± 0,84 <0,0001 2,43± 0,79 2,52± 0,76 2,34± 0,80 0,0877 Chrupki kukurydziane Chipsy 2,65± 0,70 2,47± 0,79 2,63± 0,72 2,60± 0,72 2,66± 0,67 2,35± 0,82 0,7324 <0,0001 2,67± 0,68 2,48± 0,80 2,60± 0,74 2,60± 0,73 2,74± 0,61 2,35± 0,85 0,4046 0,0978 2,63± 0,72 2,47± 0,79 2,62± 0,73 2,59± 0,74 2,63± 0,71 2,36± 0,82 0,9276 0,0003 2,69± 0,63 2,48± 0,76 2,65± 0,70 2,64± 0,67 2,73± 0,56 2,32± 0,81 0,7955 0,0059 0,2668 0,6537 0,3633 0,5038 0,2550 0,0091 0,5976 0,7680 0,1461 0,7444 0,5037 0,9887 0,6610 0,9076 0,3804 0,9847 0,9015 0,8306 Fast-food Przekąski Frytki 2,72± 0,63 2,79± 0,56 2,66± 0,69 0,0147 2,71± 0,65 2,83± 0,52 2,60± 0,74 0,1252 2,74± 0,61 2,80± 0,54 2,68± 0,66 0,0771 2,66± 0,70 2,72± 0,65 2,60± 0,75 0,3266 Pizza 2,65± 0,67 2,78± 0,54 2,53± 0,75 <0,0001 2,67± 0,67 2,85± 0,42 2,49± 0,81 0,0241 2,65± 0,66 2,76± 0,55 2,55± 0,73 0,0015 2,63± 0,70 2,77± 0,57 2,50± 0,78 0,0264 Hot Dog 2,42± 0,78 2,54± 0,72 2,31± 0,82 <0,0001 2,27± 0,85 2,42± 0,79 2,13± 0,89 0,0537 2,45± 0,77 2,58± 0,69 2,33± 0,81 0,0001 2,44± 0,76 2,49± 0,77 2,40± 0,76 0,3819 Hamburger 2,33± 0,81 2,47± 0,78 2,20± 0,82 <0,0001 2,31± 0,82 2,44± 0,81 2,18± 0,82 0,0403 2,33± 0,81 2,49± 0,76 2,17± 0,82 <0,0001 2,38± 0,80 2,44± 0,81 2,32± 0,78 0,2031 Dania typu gorący kubek 2,09± 0,82 2,09± 0,82 2,09± 0,82 0,9341 1,99± 0,83 1,88± 0,83 2,11± 0,83 0,0906 2,08± 0,83 2,10± 0,81 2,07± 0,85 0,7813 2,20± 0,77 2,24± 0,80 2,16± 0,74 0,3951 średnia ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, O ogółem, C chłopcy, D dziewczęta; Skala lubienia: 1 nie lubię, 2 jest mi obojętny, 3 lubię. 0,4410 0,4964 0,4782 0,8449 0,4612 0,7834 0,0518 0,1796 0,0947 0,6242 0,8755 0,2602 0,0568 0,0107 0,6982

78 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Dormoapneo insida mortiganto (Prelego de d-rino Arja Kuhanen prezentita dum la 20-a MEK (2016) en Nitro, Slovakio) (A lecture by dr Arja Kuhanen presented during 20th MEK (2016), Nitra, Slovakia) KUHANEN Arja Abstract: Sleep apnea is an often undetected failure in the regulation of breathing during sleep and is an important risk factor for cardivascular diseases. Early diagnosis is important to prevent more severe sequelae. Keywords: Sleep apnea, prevention, cardiovascular diseases Corresponding author: Arja Kuhanen, arja.kuhanen@netti.fi Difinoj kunligitaj kun dormoapneo Dormoapneo sinifas paŭzojn de spirado dum dormo kaŭzitajn pro ŝtopiĝo de supraj spirvojoj. Tiu ĉi artikolo ne traktas dormoapneon kaŭzitan pro perturboj de la cerba kaj pulma funkcio. En la nuna mondo, en tiuj landoj, kie regas forta tronutrado, dormoapneo estas ofta malsano, sed ofte subdiagnozata. Ĝi estas kunligita kun multaj aliaj malsanoj kaj plialtigas riskon al morto eĉ 9-foje kompare kun homoj nesuferantaj je dormoapneo. Apneo estas definita kiel minimume 10 sekunda paŭzo en spirado dum dormo kaj en tiu ĉi artikolo estas pritraktataj nur apneoj kaŭzitaj pro ŝtopiĝo de supraj spirvojoj, kiu tipo de dormoapneo estas nepre la plej ofta tipo. Seriozecon de dormoapneo oni prskribas per apneo-hipoapneo indekso (AH), kiu signifas nombron de dumdormaj apneoj kaj hipoapneoj en unuhora periodo. Normale apneoj aŭ hipoapneoj okazas malpli ol 5 dum unu horo, sed se apneoj aŭ hipoapneoj aperas 5-15, oni jam parolas pri milda dormopneo. Mezgrada dormoapneo signifas apneojn aŭ hipoapneojn dum unu horo, sed se ili superas 30, temas jam pri serioza dormoapneo kun rimarkinda risko al morto. Mekanismo Kiam homo dormas, muskoloj malstreĉiĝas, ankaŭ la muskolaro de faringo kaj laringo. Speciale, kiam homo dormas surdorse la lango relaksiĝas kaj falas suben kaj ankaŭ la tuta suba makselo falas suben. Se krom tio ankoraŭ estas iu konstrukcia malvasteco en la supraj spirvojoj, aero ne plu kapablas libere flui en trakeon. Sekve pulmoj kaj la tuta korpo ne ricevas oksigenon, sekvas apneo kaj se la homo ne vekiĝu almenaŭ parte, li sufokiĝos. La senspira tempo povas daŭri eĉ tutan minuton. Estas pluraj faktoroj, kiuj povas malvastigi la suprajn spirvojojn. Ŝtopiĝo de nazo pro diversaj kialoj estas ofta, sed ĉiam kurcebla kaŭzo. Grandaj tonsiloj simile kuraceblas, ankaŭ eblas malgrandigi nenormale grandan uvulon. Malvasta palata arko evoluas jam dum infaneco pro konstanta trabuŝa spirado aŭ pro malbona lokiĝo de la supraj dentoj. Malgranda suba makselo pro reŭmata artrito aŭ pro genetika kaŭzo povas ankaŭ malvastigi la faringon. En tronutrataj landoj la plej ofta malvastiganto de la faringo estas troa graso en la faringaj histoj. Ofteco Dormoapneo estas la plej ofta en la landoj, kie obeseco estas granda problemo. Se la pezo-indekso superas 35, eĉ 75% el la koncernaj homoj suferas je dormoapneo. Oni taksas, ke ekz. en Finnlando 5-6% el la popolo suferas je dormoapneo kaj verŝajne nur 20% el la kazoj estas ĝis nun diagnozitaj. Oni devas suspekti dormoapneon ĉe ĉiuj, kiuj forte ronkas, ĉar nur 5% el la pacientoj suferantaj je dormoapneo ne ronkas. La malsano estas pli ofta ĉe viroj kaj speciale en la aĝo de 40 ĝis 65 jaroj. Dormoapneo estas ankaŭ ofte kunligita kaj kun hipertonio kaj kun diabeto tipo 2. Simptomoj Simptomoj de dormoapneo estas kunligitaj kun neripoziga dormo pro manko de oksigeno 142 Article submitted: Accepted:

79 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 kaj ofta, almenaŭ parta vekiĝo. Pacientoj sentas sin lacaj dum tago. Ofte ili plendas pri malbona kapablo por dormi, ĉar ili rimarkas, ke ili tre ofe vekiĝas dum nokto. Sekve ili kapablas malbone koncentriĝi dumtage pro la nesufiĉa dumdorma cerba ripozo pro manko de okzigeno. Speciale tiu, kiu dormas en la sama ĉambro, konstatas ofte fortan ronkadon kaj paŭzojn en spirado. Pacientoj povas ankaŭ plendi je malforta memorkapablo, matena kapdoloro, nokta ŝvitado, sento de sufokiĝo dum dormo, koŝmaroj, nokta pirozo, seka buŝo, ofta nokta pis-bezono kaj brustaj doloroj. Sekvoj de dormoapneo Serioza dormoapneo sen adekvata terapio ŝajnas 9-obligi riskon por morti kompare kun tiuj, kiuj ne suferas je dormoapneo. Manko de okzigeno en cerbo pliatigas riskon al infarkto en la cerbo. Simile kreskas risko al infarkto kaj al insuficienco de la koro. Plialtiĝas ankaŭ risko al ritmaj perturboj. Speciale atria fibrado estas tipa al pacientoj kun dormoapneo. Ankaŭ sangopremo altiĝas kaj oni jam konstatis, ke eĉ 90% el medikamentorezistemaj pacientoj kun alta sangopremo havas nediagnozitan dormoapneon. Diabeto tipo 2 kun siaj komplikajoj estas kunligita al dormoapneo pro la kresko de rezistemo kontraŭ insulino en histoj. Malbona dormo pliigas apetiton kaj sekvas plia dikiĝo. Oni konstatis ankaŭ pli altan riskon al diversaj akcidentoj, ekz. al aŭtomobilaj akcidentoj pro endormiĝo dum kondukado. Diagnozado de dormoapneo Plej grave estas kompreni suspekti dormoapneon pro diversaj simptomoj kaj malsanoj de la pacientoj. Se ankoraŭ estas tipaj anatomiaj trovajoj kiel malvasta nazo aŭ palato aŭ faringo, mallonga kolo, malgranda suba makselo aŭ obeseco, tiam kuracisto devas sendi la pacienton al dormopoligrafio. Temas pri aparateto, kiun oni fiksas per zono sur bruston de la paciento por nokto. La aparateto havas sentumilojn por mezuri okzigenon en sango (tra haŭto de la fingro) aerpremon en nazo kaj ronkadon (sentumilo en la nazo), movojn de la torako kaj la diafagmo kaj dormopozicion (sentumiloj sur la torako). Paciento povas dormi hejme kaj matene forigi laŭ instrukcioj la aparateton kun sentumiloj kaj porti ĉion al la ambulatorio. La informoj estas analizotaj kaj AH kalkulota. Terapio Eblecoj kuraci aŭ almenaŭ forigi simptomojn kaj sekvojn de dormoapneo estas sufiĉe bonaj. Kiam temas pri milda dormoapneo, sufiĉas ofte kuracado de la ŝtopita nazo, forigo de la grandaj tonsiloj aŭ uvulo, traktado de la mola palato kaj speciale povas helpi maldikiĝo. Povas helpi ankaŭ pozicio-terapio (preventi dormi surdorse per pilko en surdorsa poŝo) kaj evito de alkoholo, fumado kaj endormigaj medikaentoj. Kiam temas pri modera aŭ serioza dormoapneo, oni devas ankaŭ provi forigi la anatomiajn problemojn laŭ eblecoj, sed krom tio estas bezonata iam tiel nomata reloterapio aŭ plej ofte K-PAP (pli ofte C-PAP)-masko. Reloterapio signifas fikson de la suba makselo en la tagan pozicion dum dormo per speciala relo, kiu fiksas la suban kaj la supran makselon kune. La relon faras dentistoj sed tiu terapio efikas nur al pacientoj, kies pezo-indekso estas sub 30. Kontinua Pozitiva Aervoja Premo (K-PAP) estas produktata per aparateto, kiu puŝas aeron al spirvojoj per nazo-masko aŭ per nazo-buŝo-masko. La aerpremon povas reguli kaj la premo tenas la aervojojn malfermitaj. La aparateto uzas elektron, kaj eblas uzi ankaŭ elektron el ekz. akumulatoro de aŭto. La aparateto ne bruas, nur iom susuras. En nia lando la aparateto estas senpaga por la pacientoj kaj la plej multaj lernas uzi ĝin kaj opinias, ke ĝi plene ŝanĝis ilian vivon foriginte la ĝenantan lacecojn kaj aliajn simptomojn. Sed antaŭ ĉio jam estas konstatita, ke la alta risko al morto falas al la sama nivelo, kiun havas la homoj sen dormoapneo. Do, ege gravas trovi la pacientojn kaj fari ĝustan diagnozon kaj apliki ĝustan terapion! 143

80 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro 2016 Unuiĝintaj Nacioj celoj Traduko Nicola Minnaja; grafikaĵo Jozefo van der Vleugel 144

81 27-a volumo MR N-ro 2 (107) Decembro