Publikacja sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04218

Transkrypt

1

2

3 OFICYNA WYDAWNICZA SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE WARSZAWA 2016

4 Publikacja sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04218 Recenzenci Wojciech Bieńkowski Karolina Mazur Redaktor Małgorzata Fordońska Copyright by Dorota Ciesielska, Mariusz Jan Radło, Maciej Frąszczak, Paulina Spałek & Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Oficyna Wydawnicza Warszawa, al. Niepodległości 162 tel , wydawnictwo@sgh.waw.pl Projekt i wykonanie okładki Monika Trypuz Zdjecie na okładce istockphoto.com/sarawuth702 Skład i łamanie DM Quadro Druk i oprawa QUICK-DRUK s.c. tel quick@druk.pdi.pl Zamówienie 186/XII/15

5 Spis treści Wprowadzenie Rozdział 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych z rynków wchodzących w świetle teorii Uwagi wstępne Tradycyjne teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych Ewolucyjne modele rozwoju BIZ i KMN Teoretyczne implikacje badań nad BIZ i KMN z rynków wschodzących i ich krytycy Podsumowanie i wnioski Literatura i źródła Rozdział 2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań Uwagi wstępne Specyfika BIZ z krajów po okresie transformacji Koncentracja geograficzna polskich BIZ Motywy podejmowania projektów BIZ przez polskie firmy Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw Struktura branżowa BIZ Zasoby i cechy polskich spółek realizujących BIZ Wpływ umiędzynarodowienia na konkurencyjność i efektywność przedsiębiorstw Podsumowanie i wnioski Literatura i źródła Rozdział 3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych Uwagi wstępne Wielkość i dynamika polskich BIZ Kierunki internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw w ujęciu branżowym Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw w porównaniu do innych krajów Podsumowanie i wnioski Literatura i źródła... 66

6 6 Spis treści Rozdział 4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW Uwagi wstępne Metodologia i opis badania Charakterystyka BIZ realizowanych przez Polskie spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie posiadające BIZ w Poziom umiędzynarodowienia spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie posiadających BIZ w 2013 wyniki badań Formy BIZ, motywy i bariery ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw wyniki badań ankietowych Motywy bezpośrednich inwestycji zagranicznych Bariery dla rozwoju BIZ Wpływ BIZ na pozycję konkurencyjną Umiejętności pozyskane w wyniku BIZ Podsumowanie i wnioski Literatura i źródła Rozdział 5. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek produkcyjnych notowanych na GPW Uwagi wstępne Cel i metoda Studia przypadków i omówienie wyników analiz Podsumowanie i wnioski Literatura i źródła Zakończenie Spis rysunków Spis tabel Noty o autorach

7 Wprowadzenie W ciągu ostatniej dekady polskie przedsiębiorstwa z rosnącą intensywnością zaczęły angażować się na rynkach zagranicznych, czego przejawem był zarówno wzrost ich eksportu, jak i wzrost polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Dokonywane były one zarówno w oparciu o przejęcia spółek zagranicznych, jak i realizację inwestycji od podstaw. Przejęć dokonywały różne przedsiębiorstwa, wśród najbardziej znanych były jednak Asseco, Maspex, KGHM czy Orlen. Inwestycje od podstaw realizowane były z kolei m.in. przez LPP, Projprzem czy Aplisens. Wzrost zaangażowania kapitałowego polskich firm za granicą spowodował, że wiele z polskich firm zaczęło przekształcać się we wschodzące korporacje międzynarodowe (KMN). Cele rosnącego zaangażowania polskich firm za granicą były różne. Część przedsiębiorstw rozwijała zagraniczną sieć dystrybucji sprzedaży przez rozwój swych zagranicznych przedstawicielstw, centrów logistycznych czy filii wspierających marketing produktów. Takie cele przyświecały wielu inwestycjom realizowanym przez LPP, Wojas czy Decora. Inne firmy z kolei rozwijały produkcję zagraniczną, zarówno w celu wykorzystania lokalnych zasobów siły roboczej co czynił Erbud, Bioton czy Relpol, jak również w celu wykorzystania zasobów naturalnych co przyświecało celom inwestycji realizowanych przez wspomniany wcześniej KGHM. Rosnące inwestycje zagraniczne polskich firm przełożyły się na istotny wzrost polskich bezpośrednich inwestycji za granicą. Według danych UNCTAD ich skumulowana wartość wzrosła z 95 milionów USD na początku lat 90. XX wieku do prawie 55 miliardów USD na koniec roku Oznacza to, że proces podejmowania bezpośredniej ekspansji kapitałowej rozwija się w przypadku polskich przedsiębiorstw w sposób bardzo dynamiczny, a wręcz skokowy. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) pochodzące z byłych krajów ekonomicznej transformacji do których zaliczana jest Polska często bywają rozpatrywane w szerszym kontekście bezpośrednich inwestycji zagranicznych czy korporacji międzynarodowych pochodzących z rynków wschodzących. Wzrost tego typu inwestycji w ostatnich dekadach doprowadził do ożywienia dyskusji na temat teorii umiędzynarodowienia. Wielu badaczy zaczęło wskazywać, że tradycyjne koncepcje wyjaśniające rozwój KMN czy BIZ były tworzone głównie na podstawie doświadczeń firm pochodzących z państw rozwiniętych. W efekcie według niektórych badaczy nie przystają one do rzeczywistości gospodarek

8 8 Wprowadzenie wschodzących. Inni z kolei badacze wskazują, że jest wręcz przeciwnie i tradycyjne teorie są wystarczające dla wyjaśnienia tych zjawisk. Z powyższych względów istotne wydaje się pytanie czy doświadczenia rozwoju polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz polskich wschodzących korporacji międzynarodowych mogą być w pełni opisane przez tradycyjne koncepcje KMN i BIZ, czy może wpisują się one w inne próby wyjaśnienia tych zjawisk proponowane przez badaczy tych zjawisk na rynkach wschodzących. Pomimo że zagraniczna ekspansja kapitałowa polskich spółek jest coraz częściej dostrzegana przez badaczy, to jednak wciąż jest to zjawisko stosunkowo mało opisane w literaturze przedmiotu. W efekcie bardzo niewielu badaczy próbowało dotychczas odpowiedzieć na postawione wyżej pytanie przez dokonanie pogłębionej analizy zarówno danych statystycznych, jak również za pośrednictwem badań opartych na danych ilościowych, jak i jakościowych pochodzących bezpośrednio z przedsiębiorstw. W opisanym wyżej kontekście głównym celem niniejszej publikacji było przedstawienie specyfiki ekspansji zagranicznej polskich przedsiębiorstw w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zarówno w wymiarze teorii ekonomii, jak i praktyki gospodarczej. Realizacja powyższych celów jest zgoda z hipotezami pracy. W tezie pierwszej wskazano, że tradycyjne modele i teorie umiędzynarodowienia nie pozwalają na pełne wytłumaczenie rozwoju korporacji międzynarodowych i bezpośrednich inwestycji zagranicznych pochodzących z Polski. Hipoteza druga stanowi, że poziom umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw szczególnie w odniesieniu do ekspansji kapitałowej jest na niskim poziomie, a główne motywy internacjonalizacji to wciąż poszukiwanie rynków zbytu oraz zasobów. Z kolei w hipotezie trzeciej wskazano, że internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw produkcyjnych prowadzących BIZ w wielu przypadkach przebiega zgodnie z tradycyjnym modelem uppsalskim. Niniejsza książka składa się z pięciu rozdziałów. Dwa pierwsze rozdziały opierają się na przeglądzie wyników dotychczasowych badań teoretycznych i empirycznych. Trzy kolejne rozdziały zawierają natomiast prezentację własnych badań empirycznych oraz praktycznych i teoretycznych implikacji, które z nich wynikają. Na końcu opracowania zaprezentowano podsumowanie i wnioski. W rozdziale pierwszym przedstawiono najważniejsze tradycyjne i nowe teorie wyjaśniające bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz rozwój korporacji międzynarodowych z rynków wschodzących. Istotną część pierwszego rozdziału stanowi dokonanie oceny nowych podejść do wyjaśniania BIZ i KMN, które powstały na bazie doświadczeń rynków wschodzących. Rozdział drugi poświęcono przeglądowi literatury i istniejących badań poświęconych polskim BIZ i KMN. Najważniejsze kwestie, do których odniesiono się

9 Wprowadzenie 9 w powyższym rozdziale to motywy podejmowania BIZ oraz koncentracja geograficzna inwestycji, formy i modele internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, struktura branżowa BIZ, zasoby i cechy polskich spółek realizujących BIZ oraz wpływ umiędzynarodowienia na konkurencyjność. W rozdziale trzecim zawarto prezentację charakterystyki i zmienności BIZ polskich przedsiębiorstw zrealizowanych w latach w oparciu o analizę dostępnych danych statystycznych. Przedstawiono w nim wielkości oraz dynamikę wartości polskich BIZ, ich strukturę geograficzną oraz strukturę branżową. Ponadto dokonano w nim porównania wartości polskich BIZ do pozostałych BIZ krajów członkowskich UE, w tym gospodarek krajów najbardziej rozwiniętych. Rozdział czwarty objął prezentację badań empirycznych dotyczących polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych realizowanych przez spółki notowane na GPW. W pierwszej części rozdziału przedstawiono zastosowaną metodę badawczą oraz etapy badań. Następnie omówiono uzyskane wyniki badań. Zaprezentowana została między innymi charakterystyka BIZ w kontekście ich głównych lokalizacji oraz struktury branżowej. Przedstawiono również ocenę poziomu internacjonalizacji analizowanych podmiotów przy wykorzystaniu syntetycznych i strukturalnych wskaźników umiędzynarodowienia. W ostatniej części badania opisano m.in. motywy oraz bariery rozwoju BIZ na podstawie wyników przeprowadzonych badań ankietowych. W ostatnim rozdziale przedstawiono natomiast wyniki analizy studiów przypadków, w których badano modele internacjonalizacji wybranych polskich przedsiębiorstw produkcyjnych. W pierwszej części tego rozdziału przedstawiono cel oraz zastosowaną metodą badawczą. Następnie opisano specyfikę sześciu analizowanych przedsiębiorstw w zakresie prowadzonego przez nie procesu internacjonalizacji. Ostatnia końcowa i podsumowująca część opracowania zawiera podsumowanie wszystkich studiów teoretycznych i empirycznych, a także główne wnioski dla teorii BIZ, KMN oraz praktyki gospodarczej, które wynikają z przeprowadzonych badań.

10

11 Rozdział 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych z rynków wchodzących w świetle teorii 1.1. Uwagi wstępne Wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) oraz rozwój korporacji międzynarodowych (KMN) z rynków wschodzących, w tym także z Polski zaowocował w ostatnich latach ożywieniem badań poświęconych temu zjawisku i licznymi opracowaniami naukowymi. Ożywił on również dyskusję na temat teorii wyjaśniających rozwój bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz korporacji międzynarodowych. Wielu badaczy BIZ i KMN z rynków wschodzących zaczęło wskazywać, że tradycyjne teorie wyjaśniające te zjawiska były tworzone głównie w oparciu o doświadczenia państw rozwiniętych oraz firm i BIZ z nich pochodzących, i nie przystają one do rzeczywistości, nie wyjaśniają tym samym rozwoju BIZ czy rozwoju korporacji międzynarodowych z gospodarek wschodzących. Z powyższego powodu celem niniejszego rozdziału jest zaprezentowanie głównych tradycyjnych i nowych podejść teoretycznych, które mają zastosowanie do wyjaśniania rozwoju teorii inwestycji zagranicznych z rynków wschodzących, w tym z Polski. Szczególnie istotnym celem tego rozdziału jest też wskazanie, w jakim stopniu i w jaki sposób nowe podejścia do wyjaśniania BIZ z gospodarek wschodzących uzupełniają dotychczasowy dorobek teorii BIZ i korporacji międzynarodowych. Z tego powodu w rozdziale tym omówione zostaną kolejno: najważniejsze tradycyjne podejścia teoretyczne do wyjaśniania BIZ i rozwoju korporacji międzynarodowych, ewolucyjne modele rozwoju BIZ, a także nowe podejścia do wyjaśniania BIZ, które powstały na bazie doświadczeń wschodzących korporacji międzynarodowych. Na końcu rozdziału zaprezentowano natomiast główne wnioski, które wynikają z przeprowadzonych analiz.

12 12 Rozdział Tradycyjne teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych Historia koncepcji wyjaśniających bezpośrednie inwestycje zagraniczne i rozwój korporacji międzynarodowych jest stosunkowo krótka i dynamiczna. Jak wskazują Dunning i Lundam [2008] praktycznie do końca lat 60. ubiegłego stulecia BIZ i rozwój korporacji międzynarodowych były w bardzo ograniczonym stopniu analizowane w naukach ekonomicznych. Wprawdzie już pod koniec lat 20. XX wieku Williams [1929] wskazywał na konieczność modyfikacji teorii handlu i uwzględnienia zjawiska inwestycji zagranicznych i przepływu czynników wytwórczych. Jednak pierwsze prace na temat BIZ nie były liczne i często dotyczyły wąskich zagadnień. Dla przykładu Southard [1931] badał czynniki lokalizacji amerykańskich BIZ w Europie, Iversen [1935] analizował inwestycje portfelowe. Penrose [1959] z kolei, wskazywała na potencjalne korzyści z integracji pionowej lub poziomej w wymiarze międzynarodowym. Niestety te wczesne publikacje nie oferowały modeli czy teorii wyjaśniającej rozwój BIZ i korporacji międzynarodowych. Pierwszą próbę kompleksowego wyjaśnienia rozwoju BIZ i przedsiębiorstw międzynarodowych podjął Hymer [1960, 1976]. Wskazał on, że warunkiem inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw jest posiadanie przez nie przewag konkurencyjnych czy monopolistycznych w zakresie innowacji, kosztów, finansów czy marketingu. Przewagi te miały dawać możliwość konkurowania z lokalnymi przedsiębiorstwami za granicą. Postrzegał on ekspansję zagraniczną, jako sposób na korzystanie przez firmę z jej przewag monopolistycznych. W połowie lat 60. również Vernon [1966] zaproponował swoją własną teorię wyjaśniającą rozwój bezpośrednich inwestycji zagranicznych, którą oparł na koncepcji cyklu życia produktu. Wskazywał on na przykładzie firm amerykańskich, że w początkowych fazach rozwoju danego produktu jego wytwarzanie zlokalizowane jest blisko najbardziej innowacyjnych rynków czy działań firmy w USA. Firma ta jest monopolistą w produkcji tego dobra i eksportuje je za granicę. Później jednak produkcja ta upowszechnia się na inne kraje na tyle, że w końcu dobra wytwarzane poza USA stają się konkurencyjne dla amerykańskiej produkcji i ostatecznie USA stają się importerem danego produktu. W perspektywie powyższej koncepcji rozwój filii korporacji amerykańskich za granicą odzwierciedlał przesuwanie się optymalnych lokalizacji dla produkcji dóbr z rynku USA do krajów słabiej rozwiniętych, gdzie dobra te mogły być wytwarzane taniej na bardziej zaawansowanych etapach swojego cyklu życia. Kolejną istotną koncepcją wyjaśniającą kształtowanie się bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest teoria internalizacji. Za jej prekursora również można uznać Hymera [1970], który nawiązując bezpośrednio do teorii kosztów transakcyjnych

13 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych Coase a [1937] wskazywał, że korporacje międzynarodowe są substytutem dla transakcji rynkowych, jako forma organizacji wymiany międzynarodowej. Jako rozbudowana koncepcja teoria internalizacji wyłoniła się jednak dopiero w drugiej połowie lat 70. m.in. za sprawą prac Buckleya i Cassona [1976] czy Rugmana [1980]. W teorii tej przedmiotem analizy są korporacje międzynarodowe, jako przedsiębiorstwa, które podejmują decyzje o włączeniu internalizacji transakcji rynkowych w wymiarze transgranicznym i wykonują je w ramach organizacyjnej hierarchii. Transakcje te dotyczą przede wszystkim dóbr pośrednich. Tym samym teoria ta nawiązuje bezpośrednio do teorii kosztów transakcyjnych Coase a [1937], a także nowej ekonomii instytucjonalnej Williamsona [1973, 1985, 1998]. O ile jednak Coase czy Williamson w swych analizach skupili się głównie na analizie przedsiębiorstwa w jego narodowym wymiarze i abstrahowali od międzynarodowego wymiaru produkcji, o tyle twórcy teorii internalizacji [Buckley i Casson, 1976, 2003, 2009], bazując na dorobku teorii kosztów transakcyjnych starali się wyjaśnić dlaczego niektóre transakcje międzynarodowe są dokonywane w ramach przedsiębiorstw międzynarodowych, a nie są realizowane w ramach transakcji dokonywanych pomiędzy niezależnymi podmiotami gospodarczymi czy w ramach umów licencyjnych. Buckley i Casson zadali tym samym to samo fundamentalne pytanie, co Coase: o przyczyny istnienia przedsiębiorstwa. Nie ograniczyli się oni jednak do przedsiębiorstw działających w wymiarze jednej gospodarki, ale rozszerzyli je na przedsiębiorstwa międzynarodowe. Wskazali oni przy tym, że powodem istnienia przedsiębiorstw międzynarodowych jest fakt, że przedsiębiorstwa te dokonują inwestycji zagranicznych i włączają do swojej organizacyjnej hierarchii wykonywanie transakcji międzynarodowych, gdyż korzyści z tego wynikające są wyższe niż korzyści wynikające z realizacji tych transakcji za pośrednictwem rynku. Wskazywali oni przy tym, że dla internalizacji istotna jest zarówno integracja operacyjna, jak również integracja wiedzy w ramach jednej organizacji. Zauważyli, że internalizacja wiedzy stała się znacznie bardziej istotna dla przedsiębiorstw międzynarodowych, niż tych działających w ramach jednej gospodarki. Wynikało to z faktu, że firmy tego typu by utrzymać swoją przewagę konkurencyjną muszą być bardziej przedsiębiorcze i w większym stopniu oparte na badaniach niż firmy krajowe. W tej perspektywie teoria korporacji międzynarodowych jest szczególnym ujęciem teorii przedsiębiorstwa opartej na kosztach transakcyjnych. Wskazują oni ponadto, że teoria kosztów transakcyjnych pozwala na postawienie tezy, że firmy nie muszą umiędzynarodawiać się stopniowo, ale mogą od razu stać się międzynarodowe już od momentu stworzenia jeśli przedsiębiorcy dostrzegą okazje rynkowe, które mogą wykorzystać dla prowadzenia zyskownej działalności. Wskazują oni przy tym, że przedsiębiorstwa międzynarodowe same tworzą swoje przewagi konkurencyjne w procesie uczenia się.

14 14 Rozdział 1 Inny protagonista teorii internalizacji Rugman [1980] wskazywał, że teoria internalizacji może w całościowy sposób wyjaśniać bezpośrednie inwestycje zagraniczne i rozwój korporacji międzynarodowych. Dowodził on, że internalizacja może następować w następstwie różnych niedoskonałości rynków, w tym ceł handlowych, ograniczeń w działaniu rynków czynników wytwórczych, czy jak u Hymera [1966, 1976] czynników decydujących o przewadze monopolistycznej, jak np. wiedza, patenty, know-how, technologie produkcji, informacja, itp. Wskazywał on ponadto, że internalizacja tłumaczy także opisywane przez Knickerbrockera [1973] zachowania naśladowcze firm oligopolistycznych. Koncepcja ta nawiązywała do wcześniejszych obserwacji Lamfalussy ego [1961] i wskazywała, że przedsiębiorstwa inwestują na rynkach zagranicznych w reakcji na inwestycje innych konkurujących z nimi firm w celu wzmacniania i obrony swojej pozycji na rynkach. Tym samym inwestycje tego typu mają charakter naśladowczy. Jak wskazywał Buckley [2009], teoria internalizacji okazała się na tyle elastyczna, że zasadniczo nie zmieniła się pod wpływem zmieniających się trendów w gospodarce światowej. Wskazał on, że jej ewolucja, która zaczęła się od pracy Coase a przeszła przez fazę zastosowań do korporacji międzynarodowych, a w ostatnim okresie wciąż zachowuje zdolności do wyjaśniania zjawiska, które nazywa on globalną fabryką (global factory). Przy czym ewolucja od połowy lat 70. XX wieku do czasów obecnych polegała na przesunięciu się punktu równowagi w wyborach dotyczących internalizacji i eksternalizacji w kierunku tej ostatniej. Globalna fabryka to według Buckleya [2009] nie jedna firma, ale cały łańcuch wartości składający się z różnych elementów, należących zwykle do trzech kategorii. Pierwszą i najważniejszą są wytwórcy oryginalnego sprzętu, którzy posiadają marki, znaki towarowe, projektują produkty, prowadzą działalność badawczo-rozwojową. Oni również kontrolują cały łańcuch wartości i zapewniają przepływ informacji od konsumentów do producentów. Wytwórcy ci współpracują z producentami, którzy wytwarzają dla nich produkty i często odpowiadają za logistykę. Tworzą oni tzw. modularną sieć produkcji i muszą posiadać zdolność do wytwarzania produktów zgodnych z określoną specyfikacją, ale również muszą elastycznie dostosowywać się do ewentualnych zmian. Opisany model globalnej fabryki to model sieciowy. Kluczowym elementem tej sieci, decydującym o jej trwałości, jest zachowanie kontroli nad kluczowymi zasobami, przepływem wiedzy i informacji, a także pośrednich dóbr i usług. Sieci takie mogą mieć charakter pionowy i poziomy. W sieciach poziomych kluczowe korzyści wynikają z procesów uczenia się oraz dyfuzji wiedzy. Z kolei w sieciach pionowych korzyścią jest siła monopolistyczna tworząca barierę wejścia na rynek. Jednak, jak wskazywał Dunning [2003], teoria internalizacji sama w sobie niesie pewne ograniczenia. Wynikają one przede wszystkim z faktu, że w teorii

15 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych tej większą wagę przypisuje się analizie i tłumaczeniu tych funkcji przedsiębiorstwa, które dotyczą procesów wymiany związanych z prowadzeniem transakcji, w znacznie mniejszym stopniu uwzględnia się w niej zagadnienia związane z funkcją transformacyjną przedsiębiorstwa, jaka wiąże się z innowacyjnością czy tworzeniem wartości dodanej. Z tego powodu Dunning [1980] zaproponował swój własny model tłumaczący rozwój korporacji międzynarodowych oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W modelu tym połączył on trzy zagadnienia dyskutowane w literaturze dotyczącej inwestycji zagranicznych, w tym problem internalizacji przewag własnościowych (ownership advantages), przewagi internalizacji (internalisation advantages), a także przewag lokalizacji (location advantages). Tym samym każda decyzja o internacjonalizacji uzależniona jest od kształtowania się przewag we wszystkich wspomnianych wymiarach działania przedsiębiorstwa. Oryginalny model Dunninga również był reinterpretowany przez tego autora z powodu rozwoju nowych zjawisk w gospodarce światowej i zmianach strategii korporacji międzynarodowych. O ile początkowo model ten odnosił się przede wszystkim do hierarchicznie zorganizowanych przedsiębiorstw, które koncentrują swoją działalność w ramach swoich struktur hierarchicznych [Dunning, 1980], o tyle w połowie lat 90. XX wieku został on przez jego twórcę zreinterpretowany tak, by mógł mieć również zastosowanie do analizy przedsiębiorstw działających w ramach bardziej zdywersyfikowanych struktur, a w tym aliansów strategicznych i sieci powiązanych ze sobą przedsiębiorstw [Dunning, 1995]. Rozszerzenie to było o tyle istotne, że pozwoliło na pokazanie korzyści, jakie odnosi przedsiębiorstwo nie tylko z fragmentacji produkcji realizowanej w ramach grupy przedsiębiorstw powiązanych kapitałowo na co pozwalał oryginalny model Dunninga ale także na korzyści z niepełnej i hybrydowej, w rozumieniu Williamsona, internalizacji różnych procesów biznesowych, którą zapewniają różnego rodzaju kontraktowe i niekontraktowe powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami w ramach aliansów strategicznych i sieci współpracujących ze sobą firm. Nie można również pominąć wkładu Kojimy [1973, 1982], który zaproponował swój własny makroekonomiczny model bezpośrednich inwestycji zagranicznych, który integrował teorię handlu z teorią inwestycji zagranicznych. Teoria Kojimy powstała na bazie doświadczeń gospodarki japońskiej. Wykorzystuje ona model Heckshera-Ohlina do wytłumaczenia, w jaki sposób inwestycje zagraniczne stają się motorem handlu międzynarodowego przez rozszerzanie powiązań kooperacyjnych pomiędzy krajami. Jak wskazuje sam autor koncepcji, a także Ozawa [2007], model handlu i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w doskonały sposób tłumaczy rozwój inwestycji związanych z międzynarodową fragmentacją produkcji. W połączeniu z analizą przewag komparatywnych pozwala on również na analizę czynników lokalizacji inwestycji. Kluczowe twierdzenie tego modelu

16 16 Rozdział 1 mówi, że inwestycje zagraniczne pochodzą z sektorów, które nie posiadają przewag w kraju pochodzenia kapitału i lokowane są w krajach, gdzie sektory te cechują się przewagami względnymi Ewolucyjne modele rozwoju BIZ i KMN Wszystkie opisane wyżej ujęcia teoretyczne w istotnym stopniu pozwalają na wyjaśnianie rozwoju korporacji międzynarodowych, a także bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W niewielkim stopniu uwzględniają one jednak specyfikę ewolucyjnego rozwoju BIZ i wyłaniania się nowych korporacji międzynarodowych. Te zagadnienia są z kolei bardzo istotne dla wyjaśniania rozwoju omawianych zjawisk zachodzących z udziałem firm z gospodarek wschodzących. Nieco więcej na ten temat mówią ewolucyjne teorie rozwoju inwestycji zagranicznych. Jedną z najbardziej popularnych teorii ewolucyjnych opisujących rozwój bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest tzw. uppsalski model internacjonalizacji U-model (zob.: Johanson i Vahlne [1977] oraz Johanson i Vahlne [2009]), który w dużym stopniu opiera się na obserwacjach Aharoniego [1966], który na podstawie badań 38 amerykańskich przedsiębiorstw wskazywał, że decyzje o inwestycjach zagranicznych nie są oparte na jednoznacznie zdefiniowanym racjonalnym procesie podejmowania decyzji, ale odzwierciedlają eksperymentalny proces uczenia się na własnych błędach. Wskazywał on, że decydenci w umiędzynarodawiających się przedsiębiorstwach preferują testowanie rynku przez stopniowe zwiększanie zaangażowania na rynkach zagranicznych: zaczynają od eksportu i dopiero później decydują się na kapitałowe zaangażowanie na rynkach zagranicznych. Dodatkowo twórcy U-modelu wskazywali na behawioralną koncepcję firmy Cyerta i Marcha [1963], w której umiędzynarodowienie firmy jest efektem szeregu konkretnych decyzji podejmowanych przez managerów w ramach struktur organizacyjnych firmy. Nie mniej istotna jest dla nich również zasobowa teoria przedsiębiorstwa w ujęciu Penrose [1959], w której podkreślana jest istotna zależność pomiędzy wzrostem firmy a jej zdolnością do gromadzenia i wykorzystywania zasobów, w tym również zasobów wiedzy. W efekcie, według Johanson i Vahlne [1977], umiędzynarodowienie firm nie jest efektem konkretnej strategii czy dążenia przedsiębiorstwa do optymalnej alokacji zasobów w wymiarze międzynarodowym, w ramach których dokonywana jest pogłębiona racjonalna analiza sytuacji przedsiębiorstwa i jego otoczenia rynkowego. Jest ono natomiast tak jak u Aharoniego [1966] skutkiem sekwencyjnego dostosowywania się do zmieniających się warunków w firmie i jej otoczeniu. Umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa ma przy tym charakter ewolucyjny, w ramach którego firmy przechodzą przez kolejne etapy w swoim rozwoju,

17 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych a w tym przede wszystkim zdobywają, integrują i wykorzystują wiedzę na temat rynków zagranicznych oraz sposobów działania na nich. Efektem i elementem tego procesu jest rosnące zaangażowanie przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych. Proces umiędzynarodowienia w U-modelu zaczyna się więc od różnych form eksportu, przez większe zaangażowanie kapitałowe włącznie z rozwojem produkcji za granicą. Kluczowa w tym modelu jest akumulacja doświadczenia, która jest podstawą tworzenia zdolności firmy do ekspansji międzynarodowej. Początkowo doświadczenie zdobywane jest na rynku krajowym, potem firma kontynuuje ekspansję na rynkach zagranicznych w krajach sąsiedzkich i dopiero potem rozwija się na rynkach bardziej odległych geograficznie. W nieco zaktualizowanej nowej wersji U-modelu Johanson i Vahlne [2009] wskazują na znaczenie międzynarodowych sieci przedsiębiorstw w ich umiędzynarodowieniu i ukazują możliwości, jakie daje fragmentacja produkcji. Nieco więcej na temat fragmentacji produkcji mówi ewolucyjny model umiędzynarodowienia przedsiębiorstw Dunninga i Lundama [2008]. Autorzy ci wskazują, że przedsiębiorstwa przechodzą przez kilka etapów internacjonalizacji, w tym kolejno przez: eksport i sourcing zagraniczny, inwestycje w rozwój sieci dystrybucji i sprzedaży, produkcję zagraniczną dóbr i usług pośrednich, pogłębienie i poszerzenie łańcuchów wartości i ostatecznie tworzą zintegrowane sieciowe przedsiębiorstwo międzynarodowe. Na każdym z etapów swojego rozwoju przedsiębiorstwa kierują się też innymi motywami. Do klasycznych motywów bezpośrednich inwestycji zagranicznych autorzy ci zaliczają: poszukiwanie rynków, poszukiwanie zasobów, poszukiwanie efektywności, a także poszukiwanie zasobów strategicznych. Na etapie eksportu i sourcingu zagranicznego dominuje poszukiwanie zasobów produkcyjnych oraz rynków zbytu przy czym ekspansja międzynarodowa nie ma charakteru kapitałowego. Kierując się poszukiwaniem rynków zbytu, firmy w kolejnym etapie zaczynają dokonywać ekspansji kapitałowej i inwestują w tworzenie sieci sprzedaży i dystrybucji. W etapie trzecim, firmy zaczynają rozbudowywać zdolności produkcyjne za granicą. Motywem tego działania są czynniki związane z poszukiwaniem rynków zbytu i lokalizacją produkcji w pobliżu tych rynków, ale również istotne jest poszukiwanie zasobów. Z kolei w czwartym i piątym etapie rozwoju korporacji międzynarodowych znaczenia zaczynają nabierać czynniki związane z optymalizacją działania przedsiębiorstw w skali międzynarodowej oraz poszukiwaniem strategicznych zasobów. Powyższe obserwacje mają istotne implikacje dla motywów internacjonalizacji tworzących się polskich przedsiębiorstw międzynarodowych. Stosunkowo młody wiek większości z tych firm wskazuje, że znajdują się one we wcześniejszych fazach umiędzynarodowienia, co powoduje, że powinny w nich dominować motywy związane z poszukiwaniem rynków zbytu oraz zasobów. Jednocześnie motywy

18 18 Rozdział 1 związane z poszukiwaniem efektywności oraz zasobów strategicznych powinny być relatywnie mało znaczące. Tabela 1. Etapy i motywy bezpośrednich inwestycji zagranicznych a fragmentacja produkcji Etap umiędzynarodowienia Wczesny związany z eksportem oraz inwestycjami w sieć dystrybucji i sprzedaży za granicą oraz produkcję mającą zaspokoić popyt lokalny lub regionalny. Wczesny związany z poszukiwaniem zasobów naturalnych lub innych czynników produkcji może wiązać się zarówno z sourcingiem międzynarodowym realizowanym w ramach porozumień kontraktowych, jak również z inwestycjami zagranicznymi i podejmowaniem działalności produkcyjnej. Zaawansowany związany z istnieniem globalnych przedsiębiorstw. Może jednak wystąpić również na wcześniejszych etapach umiędzynarodowienia np. przy umiędzynarodowieniu i optymalizacji łańcucha wartości w wymiarze regionalnym. Zaawansowany związany z budowaniem bardziej zaawansowanych przewag opartych na technologiach, wiedzy, informacji o lokalnych rynkach, itp. w skali globalnej. Motywy Poszukiwanie rynków wiąże się z dążeniem firm do zwiększenia podaży dóbr i usług oferowanych przez firmę na dane rynki. W przypadku tego typu inwestycji filia zagraniczna produkuje zwykle te same dobra i usługi co firma macierzysta (horyzontalna BIZ). Filia zagraniczna może jednak ograniczyć swoją działalność do stworzenia sieci sprzedaży i dystrybucji. Wtedy inwestycja będzie miała charakter wertykalny i będzie równoznaczna z ulokowaniem finalnego elementu łańcucha wartości w kraju przyjmującym. Poszukiwanie zasobów związane jest z dążeniem przedsiębiorstwa do pozyskania zasobów ludzkich lub zasobów naturalnych lub dóbr pośrednich, w które obfituje gospodarka kraju przyjmującego. Poszukiwanie efektywności wiąże się z dążeniem przedsiębiorstw do optymalizacji ich działania w skali globalnej, a w tym wykorzystania różnic w wyposażeniu gospodarek w różne czynniki w celu optymalizacji kosztów, wykorzystania różnic w cenach i optymalizacji działania firmy w skali międzynarodowej. Poszukiwanie zasobów strategicznych, takich jak wiedza, technologie, informacja o lokalnych rynkach w celu wzmacniania długofalowej konkurencyjności firmy. Źródło: opracowanie własne na podstawie Dunning i Lundam [2008]. Mówiąc o ewolucyjnych ujęciach rozwoju BIZ i korporacji międzynarodowych, nie można pominąć zjawiska wczesnej internacjonalizacji, która polega na ekspansji na rynki międzynarodowe i tworzeniu międzynarodowych struktur przez przedsiębiorstwa tuż po ich powstaniu. Jak wskazują Knight i Cavusgil [2004], menedżerowie w tego typu firmach zwykle rozpoczynają ich tworzenie od zbudowania globalnej wizji i są w stanie zaplanować zasoby, strategię i zaproponować kulturę organizacyjną, zapewniające sukces na wielu rynkach zagranicznych. Tym samym, już na wczesnym etapie firmy te mają lub szybko zdobywają znaczące doświadczenie międzynarodowe i wiedzę, których skompletowanie tradycyjnym korporacjom międzynarodowym zajmuje znacznie więcej czasu. Czynnikiem,

19 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych który sprzyja rozwojowi tego typu przedsiębiorstw są zmiany technologiczne, a w szczególności rewolucja w technologiach informacyjnych, które ułatwiają internacjonalizację i koordynację przedsiębiorstw międzynarodowych w bardziej efektywny sposób, niż było to możliwe kilka dekad temu. Ewolucyjne ujęcia rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych obejmują jednak nie tylko perspektywę rozwoju przedsiębiorstw, ich przewag konkurencyjnych czy motywów działania. Bardzo istotne dla ewolucyjnego spojrzenia na rozwój BIZ i korporacji międzynarodowych jest uchwycenie szerszego kontekstu dla rozwoju przedsiębiorstw i inwestycji zagranicznych, jaki tworzy rozwój danej gospodarki. Modelem, który na poziomie makroekonomicznym próbuje wyjaśnić rozwój bezpośrednich inwestycji zagranicznych w danej gospodarce i BIZ pochodzących z tej gospodarki jest tzw. ścieżka rozwoju inwestycji (IDP investment development path). Model ten został zaproponowany przez Dunninga [1986] i rozwinięty przez Dunninga i Narulę [1996] oraz Dunninga i innych [2001]. Jego istotą jest powiązanie rozwoju BIZ napływających do gospodarki i wypływających z niej z etapem rozwoju tej gospodarki i czynnikami, które o tym rozwoju decydują. Łączy on analizę BIZ z badaniami handlu, przemysłu i zmian strukturalnych, jakie zachodzą na różnych etapach rozwoju danej gospodarki. W modelu tym wyróżnionych jest pięć faz rozwoju danej gospodarki: faza oparta na zasobach naturalnych, inwestycjach, innowacjach, zdobywaniu wiedzy oraz wiedzy. Faza pierwsza cechuje się dominacją przewag konkurencyjnych związanych z lokalizacją zasobów naturalnych w danym kraju. BIZ napływające do gospodarki są niewielkie, a te które napływają lokowane są w branżach związanych z zasobami naturalnymi oraz branżach pracochłonnych, dostarczających stosunkowo prostych dóbr konsumpcyjnych sprzedawanych lokalnie lub na eksport. W tej fazie, kraj ma zwykle niewiele przewag konkurencyjnych związanych z kreowaniem nowych zasobów, a te które posiada wiążą się z akumulacją prostych umiejętności w branżach rzemieślniczych oraz eksploatacją zasobów naturalnych, rolnictwem i rybołówstwem. Uwarunkowania instytucjonalne w gospodarce są dość proste i nierozwinięte. Powoduje to, że BIZ wychodzące z tej gospodarki są bardzo ograniczone i związane ze wsparciem eksportu i ewentualnie poszukiwaniem zasobów. Na drugim etapie rozwoju opartym na inwestycjach rośnie znaczenie inwestowania w przedsięwzięcia związane z tworzeniem wartości dodanej w gospodarce, poprawia się też jakość i różnorodność rynku wewnętrznego. BIZ napływające do tej gospodarki rosną i są znacznie wyższe od BIZ wypływających z tej gospodarki. Rozwój przedsiębiorstw krajowych oraz filii firm zagranicznych powoduje, że w niektórych branżach powstają klastry. W kraju tego typu rosną też inwestycje w edukację społeczeństwa, infrastrukturę, służbę zdrowia, transport i telekomunikację. W tego typu gospodarkach BIZ napływające mogą przyczyniać

20 20 Rozdział 1 się do rozwoju gospodarki krajowej przez wzmacnianie rozwoju różnych branż czy efekty spill over i transfer technologii. Niektóre kraje na tym etapie stosują też ograniczenia dla BIZ napływających (np. politykę taką stosowały Korea Płd. czy Japonia) w celu ochrony branż raczkujących i wspierania rozwoju rodzimych przedsiębiorstw. Na tym etapie rozwoju gospodarki przewagi względne danej gospodarki przesuwają się w kierunku nowo rozwijających się branż. Zwykle w stronę przemysłu kapitałochłonnego, w tym m.in. chemicznego, metalowego, stoczniowego, itp. Wpływ BIZ na wzrost akumulacji zasobów produkcyjnych i wspieranie restrukturyzacji gospodarki i przedsiębiorstw istotnie zależy od tego czy polityka gospodarcza jest w stanie rozwijać instytucje wspierające oraz rozwój poddostawców, realizować efektywną politykę makroekonomiczną oraz polityki wspierające rozwój gospodarki i efektywnie wspierać rozwój firm krajowych tak, by osiągały światowe standardy rozwoju. Na tym etapie handel i inwestycje nie mają charakteru wewnątrzgałęziowego, ale międzygałęziowy. Na trzecim etapie kluczowego znaczenia dla rozwoju gospodarki nabierają innowacje, a gospodarka zbliża się do osiągnięcia wysokiego poziomu rozwoju i dojrzałości. Poziom dochodów i struktura gospodarki zaczynają być zbliżone do tych, które cechują kraje rozwinięte. Gospodarka staje się coraz bardziej różnorodna. Główny nacisk w rozwoju firm i gospodarki przesuwa się od nakładów inwestycyjnych w kierunku nakładów na innowacje. Wynika to zarówno ze wzrostu urbanizacji, jak i z wydatków na działania innowacyjne. Zmieniają się również preferencje konsumentów. Wraz ze wzrostem standardu życia rosną ich oczekiwania dotyczące jakości i zróżnicowania produktów. W gospodarkach tego typu rosną też wydatki na szkolnictwo wyższe i innowacje. Konkurencyjność przedsiębiorstw w coraz większym stopniu opiera się w coraz większym stopniu na kompetencjach organizacyjnych i kierowniczych, a także jakości ich przedsiębiorczości. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych wciąż rośnie, ale ich rola w rozwoju gospodarki zmienia się. Szczególnie cenne są te BIZ, które przynoszą do kraju zasoby, w których dany kraj nie ma przewag względnych i takie, które pozwalają na doskonalenie rodzimych instytucji i umiejętności. Cenione są również te BIZ, które przyczyniają się do przesuwania struktury gospodarki krajowej od branż kapitałochłonnych w kierunku branż innowacyjnych i tych produkujących zróżnicowane dobra wysokiej jakości. Niekiedy kraje na tym etapie rozwoju niechętnie przyjmują BIZ w branżach o silnej pozycji firm rodzimych. Ponadto na tym etapie coraz więcej firm rodzimych rozwija swoje przewagi konkurencyjne, które pozwalają im na wzrost eksportu ich produktów, a także rozwój ich własnych bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Ta tym etapie oprócz inwestycji związanych z poszukiwaniem zasobów i rynków coraz więcej inwestycji motywowanych jest poszukiwaniem efektywności lub strategicznych zasobów. Firmy tego typu coraz

21 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych chętniej poszukują zagranicznych technologii, marek, umiejętności menedżerskich, które nabywają poprzez przejęcia firm zagranicznych lub alianse strategiczne z firm z krajów na czwartym i piątym etapie ścieżki rozwoju inwestycji. Na czwartym etapie przewagi lokalizacyjne krajów wiążą się głównie z wykreowanymi i unikalnymi zasobami o wysokiej jakości. Przedsiębiorstwa rodzime i ich przewagi konkurencyjne są porównywalne z tymi, które cechują firmy z najlepiej rozwiniętych krajów przynajmniej w niektórych branżach. Napływające BIZ motywowane są głównie poszukiwaniem efektywności i strategicznych zasobów. Gospodarki znajdujące się na czwartym etapie, podobnie jak te na piątym, cechują się najwyższymi wydatkami na badania i rozwój, które kierowane są na tworzenie nowych produktów lub nowych metod produkcji. Gospodarki na tym etapie rozwoju cechują się też coraz większą serwicyzacją, powszechnym wykorzystaniem technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Przyczynia się to również do wzrostu innowacji nie tylko w produkcji dóbr, ale również innowacji w usługach. Zacierają się też granice pomiędzy typową działalnością produkcyjną a usługowa. Zmienia się również rola rządu w stymulowaniu rozwoju gospodarki. Coraz bardziej istotna staje się pomoc firmom w przezwyciężaniu problemów zawodności rynków, co wynika z rosnącej współzależności i zmienności różnych rynków, a także rosnącej złożoności technologicznej dóbr i usług będących przedmiotem obrotów gospodarczych. Powoduje to, że potrzebna jest modernizacja instytucjonalna mająca na celu wspieranie innowacji i rozwoju zasobów ludzkich. Na tym etapie rozwój danej gospodarki oparty na gromadzeniu coraz doskonalszych zasobów produkcyjnych w decydującym stopniu zależy od zdolności firm z tej gospodarki do koordynowania ich zasobów i możliwości na szczeblu regionalnym i globalnym. Wpływ napływających i wypływających BIZ na gospodarkę oceniany jest tutaj nie tylko z perspektywy zasobów i możliwości, ale także z perspektywy efektów zewnętrznych i ich wpływu na lokalnych konkurentów, dostawców i klientów. Piąty najwyższy etap ścieżki rozwoju inwestycji to faza, w której znajdują się najbardziej rozwinięte kraje świata, których gospodarki są znacznie bardziej zaawansowane w swoim rozwoju niż gospodarki z etapu czwartego. Gospodarki tego typu mają wiele cech gospodarek z fazy czwartej, ale korporacje międzynarodowe z tych krajów relatywnie mniej zasobów decydujących o ich przewagach konkurencyjnych pozyskują z gospodarki kraju macierzystego, a coraz więcej pozyskują na zewnątrz w innych krajach przez inwestycje motywowane poszukiwaniem zasobów strategicznych i efektywności. Na tym etapie rozwoju napływy i odpływy BIZ równoważą się.

22 22 Rozdział Teoretyczne implikacje badań nad BIZ i KMN z rynków wschodzących i ich krytycy Opisane w poprzednim podrozdziale ewolucyjne podejścia do analizy rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz korporacji międzynarodowych wskazują na wiele istotnych aspektów przechodzenia gospodarki i przedsiębiorstw od gospodarki i firm zorientowanych na rynek krajowy do coraz większego umiędzynarodowienia, w tym poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne i proces z nimi praktycznie tożsamy, jakim jest rosnące umiędzynarodowienie przedsiębiorstw. Opisane teorie w znakomitej większości dotyczyły jednak rozwoju i doświadczeń firm i gospodarek krajów rozwiniętych. Z tego powodu w niniejszym rozdziale dokonany zostanie przegląd badań BIZ i korporacji transnarodowych z rynków wschodzących, a także teoretyczne implikacje, jakie z niego wynikają. Główne konkluzje różnych analizowanych badań zaprezentowane zostały w tabeli 2. Buckley i in. [2008] wskazują, że KMN z rynków wschodzących mają unikalne doświadczenie wynikające z działania na trudnych rynkach. Ta specyficzna wiedza daje tego typu korporacjom możliwość działania na podobnych trudnych rynkach i wygrywać w konkurencji z KMN z krajów rozwiniętych. To powoduje, że jak wskazują Buckley i in. [2007], tradycyjne teorie BIZ i KMN nie w pełni wyjaśniają działania KMN z rynków wschodzących, gdyż te ostatnie nieco inaczej oceniają czynniki lokalizacji i są w stanie akceptować nawet wysokie ryzyko na rynkach inwestowania. Na podobne zjawisko zwracają uwagę też Cuervo-Cazzura i Genc [2008], którzy wskazują, że KMN pochodzące z krajów rozwijających się, które cechują się trudnymi uwarunkowaniami instytucjonalnymi, związanymi m.in. z niestabilnością instytucjonalną, powodują, że korporacje te są mniej konkurencyjne w relacji do KMN z krajów rozwiniętych, ale wyłącznie na rynkach rozwiniętych. W innych mniej rozwiniętych i stabilnych rynkach doświadczenie takie powoduje, że wspomniane KMN z krajów rozwijających się są w stanie efektywniej działać niż KMN z krajów rozwiniętych. Z kolei Luo i Thung [2007] wskazują, że korporacje z rynków wschodzących nie umiędzynarodawiają swojego działania zgodnie z tradycyjnymi teoriami KMN i BIZ, gdyż nie umiędzynarodawiają się zgodnie z tradycyjnymi modelami ewolucyjnymi czy teorią OLI. Wskazują oni przy tym, że dla wielu KMN z rynków wschodzących umiędzynarodowienie przez BIZ to swoista trampolina mająca na celu pozyskanie strategicznych zasobów za granicą, która pozwala również na redukcję instytucjonalnych i rynkowych ograniczeń, na jakie firmy te napotykają na rynkach wewnętrznych. Tym samym umiędzynarodowienie KMN z rynków wschodzących przypomina raczej żabi skok niż powolny proces.

23 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych Co więcej KMN z rynków wschodzących realizują często bardzo ryzykowne i agresywne strategie mające na celu przejmowanie zasobów strategicznych od KMN z krajów rozwiniętych, by zniwelować swoje własne słabości. Wskazują oni przy tym, że umiędzynarodowienie KMN z rynków wschodzących w swojej ekspansji międzynarodowej przechodzą przez kilka etapów, które obejmują: okres akumulacji korzyści z napływów BIZ, okres żabiego skoku czyli przejmowania strategicznych zasobów za granicą oraz okres konkurencji i współpracy (koopetycji) z globalnymi graczami. Takie strategie rozwoju KMN z wielu rynków zależą od dodatkowych czynników, które obejmują m.in. rządowe wsparcie procesów umiędzynarodowienia, gotowości KMN z rynków rozwiniętych do dzielenia się (sprzedaży) strategicznymi zasobami, dostępności technologii, siły motywacji do wchodzenia na rynki zagraniczne, presję ze strony konkurencji globalnej czy szybkich zmian w otoczeniu technologicznym. Wskazują oni przy tym, że KMN z rynków wschodzących nie są jednolite i są wśród nich cztery główne kategorie korporacji. Pierwsza to przedsiębiorcy działający w niszach niche entrepreneurs to firmy, które nie są państwowe, rozwinęły się samodzielnie i osiągnęły wysoką pozycję rynkową w określonej dziedzinie, a ich zainteresowanie geograficzne i produktowe jest ograniczone 1. Drugą kategorię stanowią aspirujący do bycia światowymi graczami world-stage aspirants te korporacje też są prywatne, ale nie ograniczają swojego zainteresowania do określonych rynków regionalnych czy konkretnych produktów 2. Trzecia kategoria firm to międzynarodowi gracze transnational agents to firmy państwowe, które silnie inwestują za granicą, ale są kontrolowane i instruowane przez rządy 3. Czwarta kategoria to specjaliści od zleceń commissioned specialists to firmy państwowe, które koncentrują się na wybranych rynkach zagranicznych, na których są w stanie wykorzystać swoje przewagi konkurencyjne, a przy okazji realizują działania wspierane przez rządy 4. Hennart [2012] wskazuje, że główne ograniczenie zaproponowanego przez Dunninga modelu OLI związane jest z tym, że zalety krajów lokalizacji (CSAs country specific advantages) są w pełni dostępne dla wszystkich firm, które tam działają. Jednak, jak argumentuje Hennart, niektóre lokalizacje mają lokalnych właścicieli, którzy mogą odnosić monopolistyczne korzyści z ich wyłącznego wykorzystywania. W efekcie firmy te są w stanie wykorzystywać te korzyści dla finansowania zakupów przewag konkurencyjnych firmy (FSAs firm specific advantages) na rynkach światowych i od światowych liderów. Z tego powodu 1 Np.: Chiński ZTE, meksykański Mabe. 2 Np.: Rosyjski Lukoil, chiński Haier, brazylijski Embraer. 3 Np.: Rosyjski Gazprom, chiński CITIC I COSCO, brazylijski HPCL. 4 Np.: Rosyjski Rosneft, Indyjski Bharat Heavy Electrical Ltd. and National Thermal Power, brazylijski Electrobras and Banco do Brasil.

24 24 Rozdział 1 umiędzynarodowienie takich firm nie przebiega po ścieżkach typowych dla tych, które opisują tradycyjne modele umiędzynarodowienia. Tabela 2. Teoretyczne implikacje badań nad BIZ i KMN z rynków wschodzących Autor badania, rok Przedmiot badania Główne implikacje dla teorii BIZ i KMN Mathews, 2006 KMN z różnych rynków wschodzących głównie azjatyckich Rozwój KMN z rynków wschodzących jest napędzany ich zdolnością do łączenia zasobów, wykorzystywanie dźwigni oraz uczenie się. Nie można go natomiast tłumaczyć modelem OLI. Buckley i in., 2007 Chińskie KMN KMN z rynków wschodzących w przeciwieństwie do KMN z krajów rozwiniętych akceptują wyższe ryzyko instytucjonalne i polityczne. Luo, Tung, 2007 Cuervo-Cazzura, Genc, 2008 Różne KMN z gospodarek wschodzących KMN z krajów najmniej rozwiniętych, badanie ekonometryczne Dla KMN z rynków wschodzących umiędzynarodowienie przez BIZ to swoista trampolina mająca na celu pozyskanie strategicznych zasobów za granicą. KMN z rynków krajów rozwijających się łatwiej wygrywają w rywalizacji z KMN z krajów rozwiniętych, gdy działają na trudnych rynkach rozwijających, gdyż mają specyficzną wiedzę i doświadczenie. Buckley i in., 2008 Chińskie KMN KMN z rynków wschodzących mają specyficzną i unikalną wiedzę związaną z doświadczeniem działania na trudnych rynkach. Ramamurti i Singh, 2009 Hennart, 2012 KMN z różnych gospodarek wschodzących Różne KMN z gospodarek wschodzących Autorzy proponują typologię KMN z gospodarek wschodzących uwzględniającą różne przewagi konkurencyjne firm, które implikują różne strategie umiędzynarodowienia. KMN z rynków wschodzących wykorzystują swoją monopolistyczną pozycję na rynkach wewnętrznych do akumulacji zasobów i przejmowania strategicznych zasobów na rynkach zagranicznych i budowy pozycji międzynarodowej. Kothari i in., 2013 KMN z Indii i Chin Ekspansja zagraniczna KMN z rynków wschodzących wynika z ich zdolności do pozyskania zasobów i zdolności do znajdowania rynkowych nisz. Umiędzynarodowienie KMN z rynków wschodzących ma charakter ewolucyjny, ale również skokowy. Źródło: opracowanie własne. Mathews [2006] wskazuje, że rozwój KMN z rynków wschodzących jest napędzany ich zdolnością do łączenia i wykorzystywania zasobów oraz uczenie się (LLL resource linkage, leverage and learning). Zgodnie z wynikami cytowanych badań przedsiębiorstwa z rynków wschodzących, które chcą zbudować globalną pozycję, a nie mają wystarczających własnych przewag konkurencyjnych muszą koncentrować się na pozyskaniu ich z zewnątrz. Przyjęcie takiej globalnej perspektywy powoduje, że sama w sobie staje się ona przewagą konkurencyjną, gdyż

25 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych muszą oni poszukiwać możliwości ekspansji zagranicznej na rynkach globalnych, a nie w swoich rodzimych gospodarkach. Jest to podejście dość częste wśród KMN z rynków rozwiniętych, które koncentrują się na posiadanych zasobach. Taka strategia działania KMN z rynków wschodzących jest oczywiście bardziej ryzykowna, ale stwarza możliwości szybkiej ekspansji. W efekcie firmy takie rozwijają międzynarodową sieć współpracy przez umowy licencyjne, franczyzę, offshoring kontraktowy, a także tworzenie spółek joint venture. Nabywają one przy tym wiedzę i doświadczenie i łączą się w sieci współpracy firm. Globalizacja procesy te jeszcze potęguje i współpracujące ze sobą firmy połączone we wspomniane sieci nabywają specyficznego doświadczenia i przewag konkurencyjnych. Wskazuje on przy tym, że zarówno nowicjusze rynkowi, jak i zapóźnieni (latecomers and newcomers) nie dążą do tworzenia trwałych struktur jak tradycyjne KMN z rynków rozwiniętych ale starają się wykorzystywać aktualne trendy i możliwości, i korzystają przy tym z hybrydowych form współpracy, nie dążąc do włączania wszystkich procesów do ich firm. Takie dynamiczne podejście powoduje, że KMN tego typu jest w stanie działać elastyczniej, szybciej wykorzystywać nadarzające się okazje oraz szybciej przyswajać wiedzę. Kothari i in. [2013] ekspansja zagraniczna KMN z rynków wschodzących z jednej strony wynika z ich zdolności do pozyskania zasobów i ich wchłania w celu tworzenia własnych przewag konkurencyjnych. Z drugiej zaś strony opiera się ona na zdolności do znajdowania rynkowych nisz, które nie są jeszcze zajęte przez KMN z rynków rozwiniętych. Wskazują oni przy tym, że umiędzynarodowienie KMN z rynków wschodzących ma charakter ewolucyjny i obejmuje trzy etapy: budowanie własnej pozycji w trudzie i znoju (licking the dirt to carve out the way), szybkiego i silnego startu (taking off with speed and strength) i silnej pozycji międzynarodowej oraz doskonałości (around the world with excellence). Wskazują oni przy tym, że na różnych etapach różne są czynniki decydujące o sukcesie rozwoju KMN z rynków wschodzących. Z kolei Ramamurti i Singh [2009] proponują typologię KMN z rynków wschodzących w zależności od ról strategicznych, jakie firmy te odgrywają i ich pozycji w łańcuchu wartości czy stosowanej strategii. Pierwszy typ to firmy wykorzystujące zasoby naturalne i dążące do integracji pionowej w dół łańcucha produkcyjnego w celu zabezpieczenia kanałów dystrybucji lub wstecz łańcucha produkcyjnego w celu zabezpieczenia dostępu do zasobów, jak np. rosyjski Gazprom czy brazylijski Petrobas. Drugi typ to firmy dążące do optymalizacji kosztów na poziomie lokalnym, które chcą sprzedawać swoje produkty na innych podobnych rynkach, jak np. indyjska Tata czy brazylijski Markopolo. Trzecią grupę stanowią niskokosztowi partnerzy, którzy bazują na swoich umiejętnościach w zakresie produkcji i niskich kosztach, którzy inwestują na rynkach lepiej rozwiniętych by zwiększyć

26 26 Rozdział 1 swoją pozycję rynkową i wartość. Z kolei na rynkach słabiej rozwiniętych inwestują by czerpać korzyści z dostępu do zasobów i niskich kosztów oraz dywersyfikacji. Przykładem takich firm są indyjskie Wipro i Infosys. Czwarta grupa to globalni konsolidatorzy, którzy bazując na swoich doskonałych możliwościach w zakresie produkcji i projektowania, są w stanie konkurować na rynkach globalnych, jak np. chińskie Lenovo czy indyjski Tata Steel. Firmy te poszukują okazji do przejęć słabszych firm na rynkach rozwiniętych by wzmacniać swoją pozycję. Piątą grupę stanowią natomiast globalni liderzy, którzy osiągnęli najwyższy poziom technologiczny w różnych dziedzinach na rynkach globalnych i są liderami rynków krajowych. Firmy te dokonują inwestycji na rynkach lepiej rozwiniętych w celu wzmacniania swojej globalnej pozycji technologicznej. Natomiast na rynkach słabiej rozwiniętych inwestują, by i zwiększać dostęp do rynków. Przykładami takich firm są brazylijski Embraer czy indyjski Suzlon Energy. Dość krytyczne podejście do nowych teorii wyjaśniających umiędzynarodowienie firm z rynków wschodzących prezentuje Narula [2011]. Wskazuje on, że duża część studiów KMN z rynków wschodzących opiera się na analizach wybranych firm i często wybór ten jest stronniczy. To z kolei prowadzi do błędnych wniosków i nieuprawnionych uogólnień. Stoi on na stanowisku, że wiele KMN z rynków wschodzących przeszło skokową ewolucję od lokalnych graczy do pozycji globalnej, jednak na tle ogólnej liczby firm z rynków wschodzących są to przykłady nieliczne. Te nieliczne przykłady, które są powodem do uogólnień o szczególnych cechach KMN z rynków wschodzących nie pozwalają na uchylenie tradycyjnych teorii BIZ i KMN czy wskazywania że KMN z rynków wschodzących mają jakieś szczególne cechy. Co więcej wiele KMN z rynków wschodzących, które stały się globalnymi graczami w praktyce bardzo zbliżyły się w swoich cechach i strukturze czy strategiach działania do tradycyjnych KMN z rynków rozwiniętych. Przykładem tego są m.in. indyjska Tata, brazylijski Embraer czy chiński Huawei Podsumowanie i wnioski Podsumowując powyższą analizę ujęć teoretycznych, należy wskazać, że większość zaprezentowanych badań wskazuje, że tradycyjne modele i teorie nie zawsze pozwalają na wytłumaczenie rozwoju korporacji międzynarodowych i bezpośrednich inwestycji zagranicznych z rynków wschodzących. Wielu badaczy podnosi więc argument, że KMN z rynków wschodzących mają wyjątkowe cechy, które odróżniają je od korporacji z rynków rozwiniętych. Pierwszy argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących wiąże się z tym, że przedsiębiorstwa tych rynków mają specyficzną wiedzę,

27 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych która powoduje, że słabości cech lokalizacji ich krajów mogą być przekształcane w silne strony firm, które z kolei mogą stawać się częścią ich przewag na rynkach zagranicznych i sprzyjać umiędzynarodowieniu i ekspansji na rynki zagraniczne, w tym inne rynki o podobnych problemach instytucjonalnych jak rodzime rynki. To argument, który neguje dwa elementy modeli OLI przewagi lokalizacji (locationa advantages) oraz przewagi konkurencyjne przedsiębiorstwa (ownership advantages). Choć w praktyce oznacza on również, że niektóre negatywne cechy lokalizacji, które nie powinny sprzyjać rozwojowi przedsiębiorstw i ich umiędzynarodowieniu stają się źródłem szczególnej wiedzy i doświadczenia, co z kolei staje się przewagą konkurencyjną. Argument ten w praktyce nie stoi do końca w sprzeczności z modelem OLI, gdyż jedynie reinterpretuje on znaczenie niektórych cech lokalizacji i ich wpływu na przewagi konkurencyjne. Drugi argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących odnosi się do ścieżki ich rozwoju. Zgodnie z ewolucyjnymi modelami rozwoju KMN i BIZ umiędzynarodowienie firm w modelu uppsalskim czy modelu Dunninga i Lundama [2008] ma charakter ewolucyjny i następuje stopniowo i odzwierciedla też poziom rozwoju gospodarki macierzystej jak w modelu IDP. Wielu badaczy wskazuje jednak, że umiędzynarodowienie korporacji transnarodowych z rynków wschodzących ma często charakter rewolucyjny, a nie ewolucyjny. Umiędzynarodowienie następuje w proponowanych modelach w sposób skokowy opisywane jest jako skok z trampoliny, żabi skok czy szybki start i prowadzi od razu do etapu umiędzynarodowienia na poziomie globalnym. Trzeci argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących odnosi się do przewag konkurencyjnych (ownership advantages w modelu OLI). Badacze w tym wypadku wskazują, że wiele KMN z rynków wschodzących nie ma szczególnych przewag konkurencyjnych. Poszukują więc one przewag za granicą, stosując elastyczne i nowoczesne strategie ekspansji oparte na sieciowaniu i różnych hybrydowych formach współpracy przedsiębiorstw. Samo w sobie stanowi to o przewadze konkurencyjnej i jest źródłem ich sukcesów międzynarodowych. Wskazują oni przy tym na kwestię szybkiego uczenia się, które nie było uwzględnione w tradycyjnych modelach umiędzynarodowienia firm (choć znalazło się w modelach ewolucyjnych). Czwarty argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących związany z argumentem trzecim odnosi do krytyki kolejnego elementu modelu OLI, jakim jest internalizacja (internalization advantages w modelu OLI). Niektórzy autorzy wskazują, że korporacje z rynków wschodzących w swojej ekspansji odnoszą korzyści z eksternalizacji, a nie internalizacji, gdyż stosując hybrydowe modele współpracy i nie internalizując różnych procesów, czerpią korzyści z funkcjonowania w ramach sieci przedsiębiorstw. Krytyka taka jest

28 28 Rozdział 1 jednak tylko częściowo uzasadniona, gdyż nowsze modele zarówno OLI, jak i uppsalski uwzględniają zjawiska tworzenia sieci czy możliwości czerpania korzyści z przewag wynikających z funkcjonowania w ramach sieci. Piąty argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących wiąże się z faktem, że KMN z rynków wschodzących w przeciwieństwie do KMN z krajów rozwiniętych akceptują wyższe ryzyko instytucjonalne i polityczne. To powoduje, że są one w stanie realizować bardziej agresywne strategie ekspansji międzynarodowej, które są również strategiami ryzykownymi. Szósty argument na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z rynków wschodzących odnosi się podobnie jak trzeci do przewag konkurencyjnych (ownership advantages w modelu OLI). Badacze w tym wypadku wskazują, że KMN z rynków wschodzących nie mają przewag konkurencyjnych, ale szukają tych przewag za granicą, dokonując przejęć strategicznych zasobów. Dzieje się tak w szczególności w przypadku tych firm, które korzystając ze swojej silnej pozycji na rynku wewnętrznym, są w stanie mobilizować zasoby w celu dokonywania takich akwizycji. Oprócz przytoczonych wyżej argumentów na rzecz wyjątkowości KMN i BIZ z gospodarek wschodzących, niektórzy autorzy wskazują na zróżnicowanie firm oraz fakt, że czynniki i strategie umiędzynarodowienia tych przedsiębiorstw mogą różnić się w zależności od rynków, które były poddawane analizie. Można wydzielić kilka kategorii firm z gospodarek wschodzących w zależności od formy kontroli właścicielskiej (spółki kontrolowane przez państwo czy spółki kontrolowane przez inwestorów prywatnych), etapu rozwoju firmy i umiędzynarodowienia czy poziomu koncentracji i dywersyfikacji działalności lub miejsca w łańcuchu wartości. Odnosząc się do powyższych argumentów, nie sposób pominąć argumentów podnoszonych przez krytyków nowych podejść do analizy KMN i KTN z gospodarek wschodzących. Wskazują oni, że duża część studiów KMN z rynków wschodzących opiera się na analizach wybranych firm i często wybór ten jest stronniczy. To z kolei prowadzi do błędnych wniosków i nieuprawnionych uogólnień Literatura i źródła Aharoni Y. [1966], The foreign investment decision process, Harvard Business School Press, Boston. Buckley P. J. [2009], Internalisation thinking: From the multinational enterprise to the global factory, International Business Review, vol. 18, issue 3, June, s Buckley P. J., Casson M. C. [1976], The future of the multinational enterprise, Holmes & Meier, London.

29 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych Buckley P. J., Casson M. C. [1998], Models of the multinational enterprise, Journal of International Business Studies, vol. 29, no. 1, s Buckley P. J., Casson M. C. [2003], The future of the multinational enterprise in retrospect and in prospect, Journal of International Business Studies, vol. 34, no. 2, s Buckley P. J., Casson M. C. [2009], The internalisation theory of the multinational enterprise: a review of the progress of a research agenda after 30 years, Journal of International Business Studies, vol. 40, no. 9, s Buckley P. J. et al. [2007], The determinants of Chinese outward foreign direct investment, Journal of International Business Studies, vol. 38, no. 4, s Buckley P. J. et al. [2008], Historic and emergent trends in Chinese outward direct investment, Management International Review, vol. 48, no. 6, s Coase R. H. [1937], The nature of the firm, Economica, New Series, vol. 4, no. 16., s Coase R. H. [1998], The new institutional economics, American Economic Review, vol. 88, no. 2, s Cuervo-Cazzura A., Genc M. [2008], Transforming disadvantages into advantages: Developing-country MNEs in the least developed countries, Journal of International Business Studies, vol. 39 no. 6, s Cyert R. M., March J. G. [1963], A behavioral theory of the firm, Prentice-Hall, Englewood Cliffs. Dunning J. H. [1986], The investment development cycle revisited, Weltwirtschaftliches Archiv, vol. 122, issue 4, s Dunning J. H. [1980], Toward an eclectic theory of international production: some empirical tests, Journal of International Business Studies, vol. 11, no. 1, s Dunning J. H. [1995], Reappraising the eclectic paradigm in an age of alliance capitalism, Journal of International Business Studies, vol. 26, no. 3, s Dunning J. H. [2003], Some antecedents of internalization theory, Journal of International Business Studies, vol. 34, no. 2, Focused Issue: The Future of Multinational Enterprise: 25 Years Later, s Dunning J. H. [2009], Location and the Multinational Enterprise: A Neglected Factor?, Journal of International Business Studies, vol. 40, no. 1, s Dunning J. H., Lundam M. L. [2008], Multinational Enterprises and the Global Economy, wyd. 2, Edward Elgar Publishing Ltd, Cheltenham, Northampton. Hennart J-F. [2012], Emerging market multinationals and the theory of the multinational enterprise, Global Strategy Journal, vol. 2, issue 3, s Hymer S. [1970], The Efficiency (Contradictions) of Multinational Corporations, American Economic Review, vol. 60, no. 2, Papers and Proceedings of the Eighty-second Annual Meeting of the American Economic Association, s Hymer S. H. [1960, 1976], The international operations of national firms: a study of direct investment, MIT Press, Cambridge.

30 30 Rozdział 1 Hymer S. H. [1976], The International Operations of National Firms. A Study of Direct Foreign Investments, MIT Press, Cambridge. Iversen C. [1935], Aspects of International Capital Movements, Levin & Munksgaard, London-Copenhagen. Johanson J., Vahlne J-E. [1977], The Internationalization Process of the Firm-A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, vol. 8, no. 1, s Johanson J., Vahlne J-E. [2009], The Uppsala internationalization process model revisited: From liability of Foreignness to Liability of Outsidership, Journal of International Business Studies, vol. 40, no. 9, s Knight G. A., Cavusgil T. [2004], Innovation, Organizational Capabilities, and the Born- -Global Firm, Journal of International Business Studies, vol. 35, no. 2 (Mar.), s Kojima K. [1973], A Macroeconomic Approach to Foreign Direct Investment, Hitotsubashi Journal of Economics, vol. 14, issue 1, s Kojima K. [1982], Macroeconomic versus International Business Approach to Direct Foreign Investment, Hitotsubashi Journal of Economics, vol. 23, issue 1, s Kothari T., Kotabe M., Murphy P. [2013], Rules of the Game for Emerging Market Multinational Companies from China and India, Journal of International Management, vol. 19, issue 3, s Lamfalussy A. [1961], Investment and Growth in Mature Economies: The Case of Belgium, Macmillan & Co Ltd, New York St Martin's Press, London. Luo Y., Thung R. L. [2007], International Expansion of Emerging Market Enterprises: A Springboard Perspective, Journal of International Business Studies, vol. 38, no. 4, s Mathews J. A. [2006], Dragon multinationals: New players in 21st century globalization, Asia Pacific Journal of Management, vol. 23, issue 1, s Narula R. [2011], Do we need different frameworks to explain infant MNEs from developing countries?, UNU-MERIT Working Paper Series, No , UNU MERIT. Ozawa T. [2007], Professor Kiyoshi Kojima s Contributions to FDI Theory: Trade, Structural Transformation, Growth, and Integration in East Asia, Working Paper, no. 251, Center on Japanese Economy and Business, Graduate School of Business, Columbia University, Penrose E. [1959, 2009], The Theory of the Growth of the Firm, wyd. 4, Oxford University Press, New York. Ramamurti R., Singh J. V. [2009], Indian multinationals: Generic internationalization strategies, w: Ramamurti R., Singh J. V., Emerging multinationals in emerging markets, Cambridge: Cambridge University Press, s Rugman A. M. [1980], Internalization as a general theory of foreign direct investment: A re- -appraisal of the literature, Weltwirtschaftliches Archiv, vol. 116, issue 2, s

31 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element rozwoju korporacji międzynarodowych Southard F. A. [1931], American Industry in Europe, Houghton Mifflin, Boston. Vernon R. [1966], International Investment and International Trade in the Product Cycle, Quarterly Journal of Economics, vol. 80, no. 2, s Williamson O. E. [1973], Markets and Hierarchies: Some Elementary Considerations, American Economic Review, vol. 63, no. 2, s Williamson O. E. [1985], The Economic Institutions of Capitalism. Firms, Markets, Relational Contracting, NY: Free Press, New York. Williamson O. E. [2008], Transaction Cost Economics, w: Ménard C., Shirley M. M., Handbook of New Institutional Economics, Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg.

32

33 Rozdział 2 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 2.1. Uwagi wstępne Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw rozpoczęła się po 1990 roku, a dynamicznie zaczęła rozwijać się po wstąpieniu do Unii Europejskiej w roku Zjawisko to jest więc stosunkowo nowe, a obszar badawczy w dalszym ciągu w niewystarczającym stopniu rozpoznany w literaturze przedmiotu. Powyższa tematyka przyciąga jednakże coraz więcej uwagi ze strony praktyków i teoretyków biznesu międzynarodowego ze względu na zwiększającą się obecność polskich przedsiębiorstw za granicą. Znaczny wzrost zainteresowania tym obszarem badawczym jest szczególnie widoczny po 2007 roku Jest to konsekwencją nie tylko dynamicznie zwiększającego się eksportu, ale również rosnącej liczby bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) realizowanych przez polskie przedsiębiorstwa. Głównym celem niniejszego rozdziału jest dokonanie przeglądu literatury i istniejących badań polskich i międzynarodowych poświęconych polskim przedsiębiorstwom oraz przedsiębiorstwom pochodzącym z Europy Środkowo-Wschodniej podejmującym BIZ. Znaczna część publikacji dotyczących tego zagadnienia jest skoncentrowana na analizie makroekonomicznej [Gorynia i in., 2009; Boudier- -Bensebaa, 2008, Radło, 2012; Radło, Sass, 2012] jednakże, ze względu na tematykę niniejszego opracowania przeprowadzana analiza literatury dotyczyła przede wszystkim badań o charakterze mikroekonomicznym. W tym rozdziale przedstawione zostały wyniki przeprowadzonych badań literaturowych, w podziale na najważniejsze problemy badawcze poruszane w poszczególnych publikacjach. Zaliczono do nich następujące kwestie: koncentrację geograficzną BIZ, motywy podejmowania BIZ przez polskie przedsiębiorstwa, formy i modele internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, strukturę branżową BIZ, zasoby i cechy polskich spółek realizujących BIZ oraz wpływ umiędzynarodowienia na konkurencyjność.

34 34 Rozdział Specyfika BIZ z krajów po okresie transformacji Korporacje międzynarodowe z krajów po okresie transformacji, w tym z Polski, przeprowadzają internacjonalizację w sposób odmienny niż przedsiębiorstwa z dojrzałych wysoko rozwiniętych gospodarek. Wynika to między innymi z faktu, że przedsiębiorstwa te rozpoczęły działalność na rynkach zagranicznych zdecydowanie później niż ich odpowiednicy z krajów najbardziej rozwiniętych, co powoduje, że mają one zdecydowanie mniejszą wiedzę o prowadzeniu operacji zagranicznych [Estrin, Meyer, 2013]. Kraje po okresie transformacji są obecnie zaliczane do grupy krajów wysoko rozwiniętych, ale charakteryzujących się niższym niż w przypadku grupy państw najbardziej rozwiniętych PKB per capita oraz średnim poziomem rozwoju ekonomicznego i technologicznego. Oznacza to, że nie rozwinęły one typowych przewag konkurencyjnych [Hoskisson i in., 2013]. Z jednej strony nie można ich więc zaliczyć do krajów typowo niskokosztowych, a z drugiej nie powinny być one również zakwalifikowane do grupy krajów charakteryzujących się najwyższym poziomem rozwoju technologicznego. Obecnie niewiele jest globalnych korporacji pochodzących z tego obszaru, a w konsekwencji również niewiele międzynarodowo rozpoznawalnych marek i produktów. Przedsiębiorstwa z tego regionu umiędzynaradawiają się, ale działają w większości przypadków na skalę regionalną, a nie lokalną. W związku z powyższym można postawić hipotezę, że przedsiębiorstwa z państw średnio rozwiniętych nie posiadają typowych przewag konkurencyjnych charakterystycznych dla podmiotów pochodzących z krajów najbardziej rozwiniętych lub rozwijających się. Aby być obecne na rynku międzynarodowym muszą oferować niszowe produkty i usługi, a ponadto bazować na unikalnych strategiach organizacyjnych [Klimek, 2011]. Powyższe spostrzeżenia potwierdzają badania empiryczne przeprowadzone przez Wolniaka i in. [2014], z których wynika, że zmienne zawarte w modelu eklektycznym OLI Dunninga mają ograniczone zastosowanie w przypadku polskich przedsiębiorstw podejmujących BIZ. Przeprowadzone badanie wykazało niewielkie znaczenie przewagi własnościowej, która mogłyby być skutecznie wykorzystana do budowania pozycji za granicą. Taka sytuacja może częściowo wynikać z opóźnienia w procesie internacjonalizacji. Niemniej Luo i Tung [2007] podkreślają, że międzynarodowe korporacje z rynków rozwijających, w tym z Polski, inwestują zdecydowanie bardziej agresywnie niż w swoich początkowych okresach ekspansji, co powoduje, że rozwijają się zdecydowanie bardziej dynamicznie i skokowo niż wcześniej. W dalszym ciągu mają one jednakże takie same mocne strony (prze-

35 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 35 waga kosztowa), jak i ograniczenia (ograniczona wiedza i umiejętności dotyczące prowadzenia ekspansji zagranicznej). Z kolei Jarosiński [2013] w oparciu o przeprowadzone badania literaturowe i empiryczne potwierdził, że polskie przedsiębiorstwa rozwijają się zgodnie z teoriami internacjonalizacji, jednakże w przypadku wielu z nich umiędzynarodowienie postępuje szybciej niż wynikałoby to z założeń teoretycznych. Na przyspieszenie procesów internacjonalizacji wpływają w znacznym stopniu czynniki zewnętrzne, takie jak wejście polski do UE oraz presja konkurencyjna wywierana przez działające globalnie korporacje Koncentracja geograficzna polskich BIZ W wielu z przeanalizowanych badań podejmowana jest kwestia koncentracji geograficznej polskich BIZ. Powyższa tematyka była poruszana między innymi przez Gorynię i Wolniaka [2012], Radło [2012], Radło i Ciesielską [2013], Buczkowskiego [2013], Zimnego [2013], Wolniaka i in. [2014], Różańskiego [2014]. Polskie BIZ są zlokalizowane głównie w Europie, a w szczególności w Europie Środkowo-Wschodniej oraz w Niemczech. Są to państwa bliskie polskim przedsiębiorstwom zarówno pod względem geograficznym, jak również kulturowym. Koncentracja geograficzna inwestycji zagranicznych jest najprawdopodobniej efektem opóźnienia w procesie internacjonalizacji wynikającym z historycznych uwarunkowań przedsiębiorstw pochodzących z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym z Polski. Spółki pochodzące z tego regionu przez bardzo długi czas ograniczały swoją działalność do rynku wewnętrznego. Następnie w początkowej fazie internacjonalizacji rozpoczęły działalność eksportową [Maleszyk, 2007]. Tylko nieliczne podmioty decydowały się na internacjonalizację opartą na BIZ. Koncentracja geograficzna może być również spowodowana faktem, że polskie firmy, które inwestują za granicą, zdają się mieć większe szanse na zbudowanie swojej pozycji konkurencyjnej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ze względu na bliskość geograficzną i kulturową. W większości przypadków nie posiadają one jeszcze kompetencji oraz zasobów finansowych, które pozwoliłyby im na podjęcie ryzyka inwestycji na rynkach takich jak: Chiny, Indie, Stany Zjednoczone, Brazylia. Jednakże systematycznie rośnie liczba inwestycji w bardziej odległych lokalizacjach, co oznacza, że proces internacjonalizacji jest przynajmniej w pewnym stopniu zgodny ze wspomnianym wcześniej podejściem ewolucyjnym. Obecnie ekspansja kapitałowa polskich przedsiębiorstw jest w dalszym ciągu na zdecydowanie wcześniejszym etapie niż w przypadku międzynarodowych korporacji z krajów najbardziej rozwiniętych. Klimek [2011] podkreśla, że posiadane

36 36 Rozdział 2 przez polskie przedsiębiorstwa wiedza i doświadczenie w zakresie prowadzenia operacji międzynarodowych są w związku z tym znacznie mniejsze niż w przypadku tradycyjnych korporacji transnarodowych. Firmy pochodzące z regionu Europy Środkowo-Wschodniej, w tym także z Polski, dopiero zaczynają budować przewagę konkurencyjną, która pozwoli im skutecznie konkurować na rynkach zagranicznych, a w konsekwencji również zachęci je do wykorzystywania możliwości wynikających z lokowania BIZ w bardziej odległych krajach. Według Wolniaka i in. [2014] polskie przedsiębiorstwa wykorzystują obecnie w procesie internacjonalizacji swoje doświadczenia dotyczące funkcjonowania na rynku regionalnym. Wpływa to na zwiększenie tolerancji na ryzyko związane z inwestycjami kapitałowym w Europie Środkowo-Wschodniej i powoduje, że znaczna liczba polskich BIZ jest realizowana na tym obszarze. Według badań Wolniaka i in. [2014] ekspansja polskich przedsiębiorstw do krajów Europy Środkowo-Wschodniej była zdeterminowana chęcią wykorzystania możliwości wynikających z posiadanych wcześniej znajomości i powiązań biznesowych oraz z bliskości rynku i związanych z tym podobieństw do rynku polskiego. Brak doświadczeń i wiedzy dotyczącej prowadzenia biznesu w odległych regionach geograficznych może powodować, że polskie przedsiębiorstwa będą zdecydowanie bardziej wrażliwe na wady i zalety poszczególnych lokalizacji. Większy ponadto wpływ na ich funkcjonowanie oraz wybór docelowych rynków do lokowania BIZ mogą mieć ewentualne bariery występujące na rynkach zagranicznych. Koncentracja geograficzna bezpośrednich inwestycji zagranicznych może być również efektem braku dostępu lub ograniczonego dostępu do kapitału podjęcie ekspansji na odległe rynki wiąże się z koniecznością poniesienia większych nakładów finansowych, na co mogą sobie pozwolić jedynie podmioty posiadające duże zasoby finansowe [Stawicka, 2013]. Trąpczyński [2013] w swoich badaniach podkreśla, że globalne korporacje z rynków wschodzących, także z Polski, starają się rekompensować ograniczony dostęp do zasobów faktem, że posiadają doświadczenie w prowadzeniu operacji w mniej stabilnym otoczeniu instytucjonalnym niż przedsiębiorstwa pochodzące z krajów najbardziej rozwiniętych. Niemniej według Klimka [2011] należy założyć, że przedsiębiorstwa te mogą w dłuższym okresie zachować swój regionalny charakter ze względu na brak istotnych elementów działalności, które mogłyby zapewnić im globalną pozycję. Na możliwości ekspansji na skalę globalną mogą liczyć przede wszystkim podmioty oferujące wyspecjalizowane niszowe produkty i usługi [Klimek, 2012].

37 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań Motywy podejmowania projektów BIZ przez polskie firmy Jak wskazano w pierwszym rozdziale niniejszej publikacji do głównych motywów podejmowania BIZ zaliczają się: poszukiwanie rynków zbytu, dążenie do pozyskania zasobów oraz poniesienie efektywności. Tradycyjne teorie BIZ wskazywały, że internacjonalizacja związana z poszukiwaniem rynków i zasobów jest typowa dla wczesnych faz internacjonalizacji. Z kolei motywy związane z poszukiwaniem zasobów strategicznych zaczynają być istotne dla przedsiębiorstw znajdujących się na bardziej zaawansowanych etapach umiędzynarodowienia 5. Nieco inne podejście prezentowali badacze BIZ i KMN z gospodarek wschodzących, którzy często stawiali przypuszczenie, że inwestycje realizowane przez korporacje międzynarodowe z rynków wschodzących są na stosunkowo wczesnym etapie umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa motywowane przejmowaniem strategicznych aktywów oraz optymalizacją działalności 6. Jindra i in. [2014] przeprowadzili badania empiryczne mające na celu zweryfikowanie czy motywy lokowania BIZ są różne w przypadku przedsiębiorstw pochodzącymi z krajów rozwijających się 7 i wysoko rozwiniętych. Przeprowadzona analiza, w której wzięto pod uwagę inwestycje z okresu wykazała występowanie różnic w ocenie istotności poszczególnych czynników determinujących lokowanie BIZ. Inwestorzy z krajów rozwijających się zwracali większą uwagę między innymi na uwarunkowania zewnętrzne, takie jak pozytywne efekty wynikające z lokowania inwestycji w regionach wysoko rozwiniętych pod względem technologicznym oraz specyfikę i kwalifikacje kapitału ludzkiego. Z teoretycznego punktu widzenia badania te wskazały więc, że inwestorzy z krajów rozwijających częściej niż podmioty z krajów najbardziej rozwiniętych się podejmują BIZ w celu pozyskania wiedzy potrzebnej do prowadzenia operacji zagranicznych oraz wzmocnienia swoich przewag konkurencyjnych szczególnie w aspekcie innowacji technologicznych. Luo i Tung [2007] w swoich badaniach poświęconych strategiom umiędzynarodowienia przedsiębiorstw z państw rozwijających się, w tym z Polski formułują przypuszczenie, że internacjonalizacja kapitałowa w przypadku tych spółek jest w mniejszym stopniu spowodowana tradycyjnymi motywami wypychającymi je z rynków macierzystych, takimi jak: mały i nasycony rynek wewnętrzny, poszukiwanie zasobów siły roboczej, rosnące koszty operacyjne, a w większym wywołana 5 Więcej na ten temat w podrozdziale 1.2. Tradycyjne teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. 6 Więcej na ten temat w podrozdziale 1.4. Teoretyczne implikacje badań nad BIZ i KMN z rynków wschodzących i ich krytycy. 7 W badaniu były uwzględnione polskie przedsiębiorstwa.

38 38 Rozdział 2 czynnikami przyciągającymi je do nowych lokalizacji, takimi jak dostęp do know-how i zaawansowanych technologii oraz dostęp do wykwalifikowanej kadry menedżerskiej oraz klientów. Wyniki powyższych analiz nie zostały jednakże potwierdzone w trakcie dalszych badań literatury przedmiotu. Badania ankietowe przeprowadzone przez Karaszewskiego i in. [2009] w 2008 roku pokazują, że głównym motywem internacjonalizacji kapitałowej polskich spółek jest w dalszym ciągu poszukiwanie rynków zbytu. Istotne znaczenie ma ponadto redukcja kosztów czynnik ten był szczególnie ważny dla przedsiębiorstw, które inwestowały w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Wyniki cytowanego badania potwierdziły również znaczenie zachęt instytucjonalnych dla polskich inwestorów zagranicznych. Kolejne badania przeprowadzone przez Karaszewskiego i in. [2013] w latach pokazały duże znaczenie poszukiwania rynków zbytu jako czynnika motywującego do podejmowania BIZ bez względu na miejsce lokowania inwestycji. Jaworek [2013] wskazuje ponadto na odmienność czynników stanowiących motywację do przeprowadzania BIZ. Przeprowadzone badania nie wskazały na istotność motywów kosztowych w przypadku lokowania BIZ na terenie UE. W przypadku krajów UE oprócz motywów rynkowych ważne dla przedsiębiorców były uwarunkowania instytucjonalno-systemowe, a w szczególności przyjazny stosunek do przedsiębiorczości, stabilność przepisów prawnych, regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej czy też system podatkowy. W odniesieniu do czynników stymulujących podjęcie BIZ w krajach Europy Środkowo-Wschodniej poza krajami UE ważne były: możliwość wejścia na nowe rynki oraz czynniki kosztowe. Mniejsze znaczenie odegrały za to motywy o charakterze instytucjonalno-systemowym. Kowalewski i Radło [2014] badali uwarunkowania polskich BIZ i modele umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw w latach Przeprowadzili oni analizę czynników (z podziałem na sektory gospodarki), które motywują polskie przedsiębiorstwa do podejmowania BIZ. Wyniki badań pokazały, że głównym motywem ekspansji kapitałowej było poszukiwanie rynków zbytu. Jest to zgodne założeniami teorii Dunninga i Lundama, według której w początkowej fazie internacjonalizacji przedsiębiorstwa kierują się głównie poszukiwaniem rynków zbytu i dostępu do zasobów. Cytowani badacze podkreślili ponadto, że motywy internacjonalizacji różnią się w zależności od sektora działalności oraz od modelu wejścia na rynek zagraniczny. Motywy rynkowe były bardziej istotne dla firm z sektora przemysłu (zarówno w przypadku internacjonalizacji poprzez fuzje i przejęcia, jak i greenfield investments) niż dla przedsiębiorstw usługowych (które internacjonalizowały się przez fuzje i przejęcia). Motywy rynkowe okazały się ważne dla firm ze wszystkich sektorów, które zdecydowały się na realizację

39 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 39 greenfield investments. Według cytowanych badań poszukiwanie zasobów było szczególnie istotne dla firm z sektora usług, które jako lokalizację inwestycji wybierały kraje charakteryzujące się wysoką jakością zasobów ludzkich. Obłój i Wąsowska [2010] przeprowadzili badania spółek giełdowych posiadających BIZ w kontekście zasobowych uwarunkowań internacjonalizacji. Wskazali oni na występowanie w przypadku polskich firm giełdowych zależności pomiędzy zasobami niematerialnymi, a kapitałowymi formami umiędzynarodowienia. Przeprowadzona analiza pozwoliła autorom na sformułowanie przypuszczenia, że motywy wejścia przedsiębiorstw na rynki rozwijające się i dojrzałe są odmienne. W pierwszym przypadku najistotniejszy okazał się być zamiar wykorzystania arbitrażu kosztowego, który można zakwalifikować jako poszukiwanie efektywności, a w drugim działania mające na celu pozyskanie dostępu do nowych rynków zbytu. Gorynia i in. [2013] wskazują, że w przypadku polskich firm istnieje wyraźne powiązanie pomiędzy motywami inwestycji a krajem jej lokalizacji. W badaniu powyższe motywy zostały podzielone na dwa podstawowy typy: dążenie do wykorzystania zasobów oraz dążenie do nabycia umiejętności. Kraje wysoko rozwinięte stawały się częściej kierunkiem inwestycji przedsiębiorstw, które chciały pozyskać nowe umiejętności. Przedsiębiorstwa te w większości posiadały dominującego akcjonariusza oraz większą przewagę o charakterze technologicznym oraz produktowym, która mogła być postrzegana jako czynnik sukcesu na konkurencyjnych rynkach wysoko rozwiniętych. Istotnym motywem w przypadku lokalizacji w krajach wysoko rozwiniętych okazała się też być wielkość rynku. W odniesieniu do rynków nie należących do UE największe znaczenie miała bliskość geograficzna, z kolei podobieństwo kulturowe nie zostało uznane za istotny czynnik wpływający na decyzje lokalizacyjne. Za ważne przy podejmowaniu działalności o lokowaniu inwestycji zostały również uznane: niskie koszty prowadzenia działalności i wcześniejsze powiązania biznesowe oraz doświadczenia w prowadzeniu operacji gospodarczych w danym regionie. W wielu z analizowanych badań postawiono tezę, że ważnym powodem wzrostu liczby i wartości polskich BIZ jest poszukiwanie atrakcyjnych regulacji finansowych i fiskalnych. Podkreślają to między innymi: Radło [2012], Zimny [2013], Radło i Ciesielska [2013], Gorynia i in. [2013], Kłysik-Uryszek [2013]. Kłysik-Uryszek [2013] stwierdza ponadto, że zauważalne zwiększenie zaangażowania Polski w BIZ może wynikać z działań podejmowanych przez działające w Polsce filie międzynarodowych korporacji. Ze względu na posiadany status rezydentów ich działalność jest wykazywana przez GUS i NBP jako polskie BIZ, a w rzeczywistości jest ona tylko efektem strategii całej korporacji, a nie przejawem zwiększania ekspansji kapitałowej polskich przedsiębiorstw.

40 40 Rozdział Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw Wybór modelu internacjonalizacji jest tematem często podejmowanym przez badaczy zajmujących się procesami umiędzynarodowienia przedsiębiorstw [Laufs, Schwens, 2014]. Jednakże w literaturze dotyczącej polskich BIZ nie występuje wiele badań poświęconych tylko i wyłącznie temu zagadnieniu. W większości z analizowanych publikacji dotyczących internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw wskazano, że najczęściej stosowanym modelem umiędzynarodowienia jest eksport [ Jarosiński, 2013]. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, że polskie przedsiębiorstwa są na wczesnym etapie ekspansji międzynarodowej, co oznacza, że dążą do ograniczania ryzyka związanego z internacjonalizacją poprzez ograniczanie się do mało kapitałochłonnych form ekspansji zagranicznej. BIZ oznacza trwałe kapitałowe zaangażowanie na rynku zagranicznym i są uznawane za najbardziej zaawansowane formy umiędzynarodowienia, charakterystyczne dla późniejszych etapów ekspansji zagranicznej. Zastosowanie tego modelu internacjonalizacji przez przedsiębiorstwo z jednej strony pociąga za sobą wzrost ryzyka wynikający z poniesionych nakładów finansowych oraz długookresowego zaangażowania w działalność na danym rynku. Z drugiej jednak strony BIZ oferują potencjalnie największe możliwości w zakresie kreacji wartości organizacji oraz budowy jej pozycji i wizerunku na rynku krajowym i zagranicznym. Fuzje i przejęcia (M&A) realizowane przez przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się są częstym zagadnieniem pojawiającym się w literaturze międzynarodowej [Deng, Yang, 2015]. Jednakże niewiele publikacji dotyczących tego zjawiska jest poświęconych analizie transakcji przeprowadzonych przez przedsiębiorstwa pochodzące z krajów po okresie transformacji, w tym także z Polski. Jest to najprawdopodobniej spowodowane niewielką liczbą międzynarodowych fuzji i przejęć realizowanych przez polskie przedsiębiorstwa. Wiliński [2013] w swoich badaniach podkreślił, że polskie przedsiębiorstwa rzadko dokonują akwizycji firm z krajów wysoko rozwiniętych. Jest to jeden z powodów, dla których jest im trudno przyspieszyć proces uczenia się i pozyskiwania wiedzy o prowadzeniu operacji zagranicznych. Ponadto nie mogą one wykorzystać w procesie internacjonalizacji już istniejących i znanych na całym świecie marek, które mogłyby w wyniku M&A pozyskać. Tematyka zawiązana z ekspansją międzynarodową poprzez fuzje i przejęcia była również podejmowana przez Klimka [2012], który potwierdził regionalny charakter zagranicznej ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw z Europy Środkowo-Wschodniej oraz ograniczoną aktywność w tym zakresie odzwierciedloną niewielką liczbą transakcji, biorąc pod uwagę całościową liczbę przedsiębiorstw

41 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 41 w poszczególnych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Autor postawił również tezę dotyczącą tego, że transakcje fuzji i przejęć realizowane przez polskie przedsiębiorstwa są skupione w krajach o podobnym lub niższym poziomie rozwoju w stosunku do kraju macierzystego Struktura branżowa BIZ Obecnie w strukturze polskich BIZ dominują inwestycje w sferze usług [Karaszewski, 2013]. Według Zimnego [2012] może to być spowodowane faktem, że większość polskich firm zaczęła inwestować za granicą w celu wspierania swojej działalności eksportowej. Również Buczkowski [2013] stawia hipotezę, że polskie BIZ są w dużej mierze realizowane w celu wsparcia działalności eksportowej tych firm, co powoduje, że znaczna część z nich ma charakter biur handlowych i sklepów detalicznych. Z kolei Sawicka [2013] podkreśla istotność zmian, jakie zaszły w strukturze polskich BIZ na przestrzeni ostatniej dekady. Inwestycje te były początkowo skupione przede wszystkim w sektorze transportu morskiego oraz w przetwórstwie przemysłowym, a w szczególności w przemyśle chemicznym. Obecnie większość podmiotów inwestujących w formie BIZ prowadzi działalność profesjonalną, naukową i techniczną (również o charakterze holdingowym). Istotne znaczenie odgrywają ponadto inwestycje w przetwórstwie przemysłowym, a w szczególności w produkcji pojazdów samochodowych i naczep. Gorynia i in. [2009], Zimny [2012], Radło i Ciesielska [2013] stwierdzają, że zwiększająca się liczba inwestycji w dziedzinie rachunkowości, doradztwa, zarządzania i obsługi prawnej może oznaczać, że polskie przedsiębiorstwa zaczynają nabywać nowe przewagi konkurencyjne w zakresie usług opartych na wiedzy. Może to świadczyć o specjalizowaniu się polskich firm w sektorze outsourcingu procesów biznesowych. Klimek [2011] zaznacza, że polskie przedsiębiorstwa wielonarodowe działają głównie w branżach mniej intensywnych technologicznie i nie przeznaczają wielkich nakładów finansowych na działalność badawczo-rozwojową. Potwierdza to również Wiliński [2013], który wskazał, że wśród polskich przedsiębiorstw istnieje luka brak działających na rynku międzynarodowym przedsiębiorstw z branży nowych technologii. Kowalewski i Radło [2014] analizowali wpływ sektora działalności przedsiębiorstwa-matki na model umiędzynarodowienia. Wskazali oni na różnice między modelami ekspansji międzynarodowej polskich firm w sektorze produkcji i w sektorze usług. Firmy działające w sektorze przemysłowym i produkcyjnym rozwijały się w oparciu o teorię ewolucyjnego modelu uppsalskiego. Odmienna sytuacja wystąpiła w przypadku firm usługowych, które przechodziły szybciej

42 42 Rozdział 2 przez poszczególne fazy internacjonalizacji. W cytowanych badaniach pokazano również, że możliwe jest wystąpienie tendencji do przyspieszania procesów internacjonalizacji, co wynika z faktu, że międzynarodowe firmy z rynków wschodzących zaczęły stosować bardziej zaawansowane strategie internacjonalizacji szybciej niż rozwinięte koncerny międzynarodowe. Jednak zjawisko to występuje najczęściej w przypadku sektorów usługowych i ma charakter regionalny Zasoby i cechy polskich spółek realizujących BIZ Klimek [2011] w oparciu o badania empiryczne określił podstawowe cechy charakteryzujące polskie firmy produkcyjne, które realizują BIZ. Analizował on cztery cechy, które wpływają na umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa: produktywność, okres prowadzenia działalności i wielkość przedsiębiorstwa oraz aktywa niematerialne. Aktywa niematerialne okazały się być zmienną nieistotną, która nie wpływała na poziom internacjonalizacji. Wyniki przeprowadzonych analiz wykazały, że najbardziej wydajne przedsiębiorstwa realizują BIZ w wielu lokalizacjach, również na bardzo konkurencyjnych i nasyconych rynkach. Jest to spowodowane faktem, że w porównaniu do przedsiębiorstw działających tylko na rynkach lokalnych napotykają one mniej korzystne warunki i muszą być bardziej konkurencyjne. Jednakże różnice w poziomach produktywności pomiędzy przedsiębiorstwami lokalizującymi inwestycje w krajach wysoko rozwiniętych, a tymi które ulokowały inwestycje w krajach rozwijających się, nie okazały się być znaczne. Może to wynikać z faktu, że inwestycje w krajach wysoko rozwiniętych, które należą w większości przypadków do UE są łatwiejsze do przeprowadzania ze względu na stabilne otoczenie instytucjonalne oraz wiążą się z ponoszeniem mniejszego ryzyka. Wiek analizowanych firm okazał się być zmienną mającą wpływ na poziom umiędzynarodowienia. Jest to zgodne z ewolucyjnymi teoriami internacjonalizacji oraz z założeniem, że wraz z upływem czasu przedsiębiorstwo nabiera umiejętności i wiedzy niezbędnej do przeprowadzania BIZ. Negatywny wpływ na internacjonalizację został wykazany w przypadku zmiennej, jaką była wielkości firmy. Zgodnie z założeniami teoretycznymi BIZ powinny być łatwiejsze do zrealizowania przez duże firmy, jednakże w przypadku polskich przedsiębiorstw produkcyjnych badania wykazały negatywny wpływ wielkości spółki na prawdopodobieństwo podjęcia działalności za granicą. Wyjaśnienie tego faktu może stanowić częściowo charakterystyka polskich przedsiębiorstw produkcyjnych. Wiele z nich było wcześniej przedsiębiorstwami państwowymi, co może w dalszym ciągu stanowić przyczynę niskiego poziomu efektywności ich działania oraz niskiego poziomu konkurencyjności.

43 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 43 Badania dotyczące zasobowych uwarunkowań internacjonalizacji kapitałowej w odniesieniu do polskich przedsiębiorstw prowadzili również Wąsowska i Obłój [2013]. Ich wyniki pokazały powiązanie pomiędzy zaangażowaniem przedsiębiorstwa w operacje zagraniczne, a kapitałem intelektualnym posiadanym przez przedsiębiorstwo. Nie wystąpiła jednakże statystyczna istotność powyższej zmiennej dla odnotowanej wartości sprzedaży zagranicznej. Wniosek taki wydaje się być po części zbieżny z teoriami internacjonalizacji, które pokazują, że inwestycje kapitałowe są częściej podejmowane przez podmioty chcące zachować większą kontrolę nad swoimi operacjami, a w tym nad posiadanymi aktywami niematerialnymi. Zasoby menadżerskie okazały się być statystycznie istotne jedynie w odniesieniu do zakresu internacjonalizacji. Z kolei wiek menedżerów prowadzących przedsiębiorstwo był ujemnie skorelowany ze skalą internacjonalizacji. Badania pokazują ponadto, że obecność zagranicznej kadry zarządzającej wpływała poczytywanie na zasięg ekspansji zagranicznej. Gorynia i in. [2014] wskazuje, że w przypadku czynników wewnętrznych determinujących ekspansję duże znaczenie miało posiadane doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej. Wyniki cytowanych badań pokazują jednakże, że przedsiębiorstwa uznały doświadczenia w prowadzeniu działalności w Polsce jako w ograniczonym stopniu przydatne do prowadzenia BIZ w krajach najbardziej rozwiniętych. Za bardzo istotny czynnik ułatwiający prowadzenie BIZ zostały uznane umiejętności kadry zarządzającej. Zasób ten był kluczowy bez względu na lokalizację BIZ Wpływ umiędzynarodowienia na konkurencyjność i efektywność przedsiębiorstw Według Luo i Tunga [2007] przedsiębiorstwa międzynarodowe z rynków wschodzących, w tym z Polski, w coraz większym stopniu zaczynają wykorzystywać ekspansję międzynarodową jako źródło przewagi konkurencyjnej umożliwiające efektywne konkurowanie z przedsiębiorstwami na rynku krajowym i zagranicznym. Istotny jest ponadto fakt, że ekspansja międzynarodowa umożliwia tym podmiotom zmniejszenie podatności na zmiany w otoczeniu instytucjonalnym i ekonomicznym na rynku krajowym. Badania ankietowe przeprowadzone przez Karaszewskiego i in. [2013] na grupie przedsiębiorstw posiadających BIZ pokazały, że w opinii przedsiębiorców BIZ są istotnym czynnikiem wpływającym w większości przypadków umiarkowanie pozytywnie na poprawę ich konkurencyjności. Korzyści z BIZ wystąpiły przede wszystkim w obszarze sprzedaży i marketingu, w szczególności w kontekście

44 44 Rozdział 2 znajomości potrzeb i preferencji klientów, dostępu do rynku, znajomości zachowań konkurentów, zdolności szybkiego reagowania na zmiany rynkowe, a ponadto w budowania relacji z klientami zagranicznymi [Szałucka, 2013]. W większości przypadków BIZ miały pozytywny wpływ na konkurencyjność inwestora i jego pozycję zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym. Największe korzyści z inwestowania za granicą odniosły przedsiębiorstwa z branży sprzedaży i marketingu BIZ poprawiły ich sytuację w zakresie zwiększenia dostępu do rynku zbytu i poszerzenia wiedzy na temat potrzeb i preferencji klientów. Inwestycje te mają również pozytywny wpływ na wizerunek i reputację firmy oraz zwiększenie rozpoznawalności marki. Podstawowym czynnikiem, który umożliwia globalną ekspansję polskich firm, była jakość oferowanych produktów i usług. Jaworek [2013] analizowała kwestie związane z podejmowaniem przez przedsiębiorstwa decyzji o BIZ. Cytowane badania w szczegółowy sposób podejmowały kwestię sposobu, w jaki polskie przedsiębiorstwa inwestujące za granicą dokonują oceny efektywności projektów, w które się angażują. Najczęściej stosowanym przez inwestorów miernikiem oceny efektywności inwestycji była wartość bieżąca netto. W przypadku inwestycji fuzji i przejęć z reguły wykorzystywana była metoda wartości księgowej, a na drugim miejscu metoda skorygowanych aktywów netto. Cytowane badania pokazują, że aż jedna czwarta podmiotów dokonujących nabycia podmiotu zagranicznego nie dokonała wcześniej jego wyceny. Oznacza to, że polskie przedsiębiorstwa dokonują oceny efektywności inwestycji przy wykorzystaniu metod prostych lub też nie dokonują jej wcale, co z kolei świadczy o tym, że inwestycje te mogą w wielu przypadkach nie przyczyniać się do wzrostu wartości przedsiębiorstw, ani do wzmocnienia ich pozycji na rynku krajowym i zagranicznym Podsumowanie i wnioski Wyniki przeprowadzonych badań literaturowych pozwoliły na sformułowanie przedstawionych poniżej wniosków: 1. Przedsiębiorstwa pochodzące z Polski oraz z innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej przechodzą proces internacjonalizacji nie tylko inaczej niż międzynarodowe korporacje z rynków najbardziej rozwiniętych, ale również odmiennie niż te pochodzące się krajów zakwalifikowanych jako rozwijające się. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, że kraje po okresie transformacji są zaliczane do krajów wysoko rozwiniętych, ale charakteryzujących się niższym niż w przypadku grupy państw najbardziej rozwiniętych PKB per capita, średnim poziomem rozwoju ekonomicznego oraz technologicznego.

45 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 45 Nie posiadają więc one typowych przewag konkurencyjnych charakterystycznych dla krajów najbardziej rozwiniętych. Nie mogą one też być zaliczone do typowych krajów niskokosztowych. 2. Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne są zlokalizowane głównie w Europie, a w szczególności w Europie Środkowo-Wschodniej oraz w Niemczech, czyli na obszarze bliskim polskim przedsiębiorstwom także pod względem geograficznym oraz kulturowym. Można również wysnuć przypuszczenie, że dobra znajomość rynku regionalnego wpływa na zwiększenie tolerancji na ryzyko związane z inwestycjami kapitałowymi, co stanowi zachętę do podejmowania BIZ. 3. Koncentracja geograficzna może wynikać z opóźnień w procesie internacjonalizacji wynikających z historycznych uwarunkowań oraz z ograniczeń zasobowych, a w szczególności z ograniczonej wiedzy i doświadczeń zakresie prowadzenia ekspansji zagranicznej, a ponadto z ograniczonego dostępu do kapitału. Globalne korporacje z rynków wschodzących ograniczony dostęp do zasobów mogą starać się rekompensować faktem, że posiadają doświadczenie w prowadzeniu operacji w mniej stabilnym otoczeniu instytucjonalnym niż przedsiębiorstwa pochodzące z krajów najbardziej rozwiniętych. 4. Znaczna część inwestycji zagranicznych realizowanych przez polskie przedsiębiorstwa jest przenoszona do krajów, które oferują korzystne regulacje podatkowe i finansowych. Ma to na celu optymalizację działalności finansowej, a nie faktyczne przenoszenie produkcji czy usług za granicę. 5. Eksport jest najczęściej stosowaną formą umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw, co wynika z wczesnej fazy ich internacjonalizacji. Ponadto wiele z przedsiębiorstw inwestujących za granicą realizuje te cele głównie po to, aby wejść na nowe rynki zbytu z posiadanymi produktami i usługami. 6. W przypadku polskich BIZ dominujący udział mają inwestycje w sferze usług, co może być spowodowane faktem, że większość polskich firm zaczęła inwestować za granicą w celu wspierania swojej działalności eksportowej. Jednakże coraz więcej podmiotów zaczyna również lokować swoje oddziały za granicą w celu pozyskania dostępu do nowych zasobów. Oznacza to, że polskie przedsiębiorstwa w dalszym ciągu nie wykorzystują w pełni możliwości wynikających z internacjonalizacji. 7. Fuzje i przejęcia realizowane przez polskie przedsiębiorstwa są skupione w krajach o podobnym lub niższym poziomie rozwoju w stosunku do kraju macierzystego. M&A z krajów wysoko rozwiniętych są w tej chwili stosunkowo rzadkie. 8. Przeanalizowane badania nie pozwoliły na potwierdzenie przepuszczenia, że w przypadku polskich przedsiębiorstw internacjonalizacja kapitałowa jest

46 46 Rozdział 2 w mniejszym stopniu spowodowana tradycyjnymi motywami wypychającymi je z rynków macierzystych, takimi jak: mały i nasycony rynek wewnętrzny, poszukiwanie zasobów siły roboczej, rosnącymi kosztami operacyjnymi, a w większym stopniu czynnikami przyciągającymi je do nowych lokalizacji, takimi jak: dostęp do know-how i zaawansowanych technologii, dostępem do wykwalifikowanej kadry menedżerskiej oraz klientów. Głównym motywem internacjonalizacji kapitałowej polskich spółek jest w dalszym ciągu poszukiwanie rynków zbytu oraz redukcja kosztów czynnik ten ma szczególne znaczenie dla przedsiębiorstw, które inwestowały w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. 9. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami czynników stanowiących motywację do przeprowadzania BIZ są one odmienne w przypadku krajów UE i spoza UE. W przypadku krajów UE oprócz motywów rynkowych istotne dla przedsiębiorców były to uwarunkowania instytucjonalno-systemowe, a w szczególności przyjazny stosunek do przedsiębiorczości, stabilność przepisów prawnych, regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej czy system podatkowy w kraju lokaty. W odniesieniu do czynników stymulujących podjęcie BIZ w krajach Europy Środkowo-Wschodniej poza krajami UE. W tej lokalizacji, obok dominujących czynników rynkowych, istotne znaczenie miały czynniki kosztowe. Mniejsze znaczenie odegrały za to czynniki o charakterze instytucjonalno-systemowym Literatura i źródła Boudier-Bensebaa F. [2008], FDI-assisted development in the light of the investment development path paradigm: Evidence from Central and Eastern European countries, Transnational Corporations, vol. 17, no. 1, s Buczkowski B. [2013], Polands outward foreign direct investment, The Journal of the Faculty of Economics Economic, vol. 1, s Estrin S., Meyer K. [2013], How Different are Emerging Economy MNEs? A Comparative Study of Location Choice. Gorynia M., Nowak J., Wolniak R. [2012], Emerging Profiles of Polish Outward Foreign Direct Investment, Journal of East-West Business, vol. 18, s Gorynia M., Nowak J., Wolniak R. [2009], Poland s Investment Development Path: in search of a synthesis, International Journal of Economic Policy in Emerging Economies, vol. 2, no. 2, s

47 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle dotychczasowych badań 47 Jaworek M. [2013], Ocena ekonomicznej efektywności bezpośrednich inwestycji zagranicznych w praktyce polskich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Jaworek M. [2013], Ocena ekonomicznej efektywności bezpośrednich inwestycji zagranicznych w praktyce polskich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Jindra, B. et al. [2014], What does location choice reveal about knowledge-seeking strategies of emerging market multinationals in the EU?, International Business Review. Klimek A. [2011], Emergence of Multinational Firms From Middle Income Countries: The Case Of Poland, Argumenta Oeconomica, no. 1 (26), s Klimek A. [2012], Regionalna ekspansja korporacji transnarodowych z wybranych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, s Klimek A. [2009], The Determinants of Outward Foreign Direct Investment: the Case of Poland. Kłysik-Uryszek A. [2013], Zagraniczna ekspansja kapitałowa polskich przedsiębiorstw, Zarządzanie i Finanse, nr 2, s Kowalewski O., Radło M. J. [2014], Determinants of foreign direct investment and entry modes of Polish multi-national enterprises: A new perspective on internationalization, Communist and Post-Communist Studies, vol. 47, issues 3 4, s Laufs K., Schwens Ch. [2014], Foreign market entry mode choice of small and medium-sized enterprises: A systematic review and future research agenda, International Business Review, vol. 23, issue 6, s Luo Y., Tung R. [2007], International expansion of emerging market enterprises: A springboard perspective, Journal of International Business Studies, 38, s Obłój K., Wąsowska A. [2010], Uwarunkowania strategii umiędzynarodowienia polskich firm giełdowych, w: Zarządzanie strategiczne. Strategie organizacji, red. Krupski R., WWSZiP, Warszawa, s Radło M. J., Ciesielska D. [2013], Polska w pułapce średniego dochodu, Difin, Warszawa. Radło M. J. [2012], Emerging multinationals and outward FDI development: case of Poland, Eastern European Economics, vol. 50, issue 2, s Radło M. J., Sass M. [2012], Outward foreign direct investments and emerging multinationals from Central and Eastern Europe: case of visegrad countries, East European Economics, vol. 50, issue 2, s Różański J. [2014], Analiza wybranych przejawów ekspansji polskich przedsiębiorstw na rynki zagraniczne, w: Ekspansja polskich firm na rynki międzynarodowe, R. Sobiecki, J. W. Pietrewicz, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Stawicka M. [2013], Bezpośrednie inwestycje zagraniczne przykładem aktywności polskich przedsiębiorców na rynkach zagranicznych, referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa.

48 48 Rozdział 2 Szałucka M. [2013], Zagraniczna atrakcyjność inwestycyjna polskich przedsiębiorstw a ich konkurencyjność, w: Aktywność inwestycyjna polskich przedsiębiorstw za granicą, czynniki i skutki, red. W. Karszewski, PWE, Warszawa, s Trąpczyński P. [2013], Determinants of Foreign Direct Investment Performance a Critical Literature Review, Oeconomia Copernicana, s Wąsowska A., Obłój K. [2013], Resource Based Determinants Of Internationalization Of Polish Companies, Journal of International, Doctoral research, vol. 2, no. 1, s Wiliński W. [2013], What Do We Know about the Internationalization of Central and Eastern European Countries and Firms?, Comparative Economic Research, vol. 16, issue. 2, s Wolniak R. et al. [2014], Determinants of FDI Establishment Mode Choice of Polish Firms. The OLI Paradigm Perspective, Paper presented at the 40th Annual Conference of the European International Business Academy (EIBA) Uppsala University, 11 13th December. Zimny Z. [2013], Outward FDI from Poland and its policy context, 2012, Country profiles of inward and outward foreign direct investment issued by the Vale Columbia Center on Sustainable International Investment.

49 Rozdział 3 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 3.1. Uwagi wstępne Zagraniczna aktywność polskich przedsiębiorców w formie BIZ zaczęła zaznaczać się na początku lat 90. wraz z zainicjowaniem procesów urynkowienia gospodarki. W kolejnych latach kluczowe dla rozwoju polskich BIZ było przechodzenie gospodarki przez kolejne etapy integracji europejskiej i związane z tym zwiększenie swobód w prowadzeniu działalności gospodarczej poza granicami kraju. Obrazuje to skala wzrostu polskich BIZ, które na przestrzeni lat zwiększyły się z 95 do milionów USD [UNCTAD, 2015]. Ponadto Polska zrealizowała w 2013 roku BIZ o największej wartości wśród nowych członków UE z Europy Środkowo-Wschodniej w wysokości 37% ich łącznej skumulowanej wartości. Według danych opublikowanych przez GUS [2014] w 2012 roku zidentyfikowanych zostało podmiotów z siedzibą w Polsce, które posiadały za granicą udziały, oddziały lub zakłady w jednostkach. Dla porównania w roku 2008 odnotowano tego typu podmiotów, które posiadały za granicą udziały, oddziały lub zakłady w podmiotach. Różnica ta wskazuje na wzrost zaangażowania polskich przedsiębiorstw w działalność poza granicami kraju, którego dynamika w przypadku polskich podmiotów zaangażowanych na rynkach międzynarodowych wyniosła 30% i 26% w przypadku liczby posiadanych przez nie jednostek zagranicznych. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie charakterystyki i zmienności BIZ polskich przedsiębiorstw zrealizowanych w latach w oparciu o analizę danych statystycznych NBP, OECD oraz UNCTAD. Szczególny nacisk położony zostanie na opis wielkości oraz dynamiki polskich BIZ, geograficznych kierunków ich rozwoju oraz struktury branżowej tego rodzaju inwestycji. Ponadto przedstawione zostały wyniki porównania wartości BIZ polskich do pozostałych krajów członkowskich UE, w tym gospodarek lepiej rozwiniętych niż Polska.

50 50 Rozdział Wielkość i dynamika polskich BIZ Szczegółowa analiza wartości polskich BIZ przeprowadzona została w oparciu o dane statystyczne OECD [2015] gromadzone przez Narodowy Bank Polski. Z uwagi jednak na zmianę sposobu sporządzania statystyk przez NBP za 2013 rok według nowej czwartej edycji standardów OECD (BMD4 8 ) dane zgromadzone przed 2013 rokiem według starej edycji standardów (BMD3 9 ) nie pozwalają na ich bezpośrednie porównanie z danymi z 2013 roku. Zmiana metodologii gromadzenia danych wpłynęła m.in. na sposób kwalifikacji dochodów, transakcji oraz stanów należności i zobowiązań pomiędzy powiązanymi kapitałowo podmiotami klasyfikowanymi, jako tzw. inny w grupie 10. Wprowadzone modyfikacje mają na celu m.in. lepsze odzwierciedlenie czy BIZ kontrolowane są z kraju czy z zagranicy [NBP, 2014]. Z tego powodu szczegółowa analiza BIZ oparta została na danych z okresu , co gwarantuje ich porównywalność. Skumulowane wartości polskich BIZ za okres przedstawione zostały z wykorzystaniem danych UNCTAD [2015]. Choć zjawisko polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych występowało już w latach 80. XX wieku, jego poziom był prawie niezauważalny. Zielone światło dla ekspansji kapitałowej polscy przedsiębiorcy otrzymali dopiero w okresie transformacji gospodarczej zmierzającej do urynkowienia gospodarki i tym samym zniesienia ograniczeń w prowadzeniu działalności zarówno w kraju, jak i za granicą. Wielopłaszczyznowość, skala i czasochłonność koniecznych do przeprowadzenia reform sprawiła jednak, że zaangażowanie polskich przedsiębiorców w formie BIZ zaczęło wzrastać na początku lat 90., przekraczając w 1992 roku poziom 100 mln USD, a w 1998 roku mln USD. Inwestycje te miały jednak głównie formę przedstawicielstw handlowych lub wspólnych przedsięwzięć podejmowanych w drodze porozumień produkcyjnych [Rymarczyk, 2004]. Wzrost ten był także efektem podpisanego 16 grudnia 1991 roku układu europejskiego mającego na celu stowarzyszenie Polski ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. Część umowy regulująca stosunki handlowe zaczęła 8 Benchmark Definition of Foreign Direct Investment 4th ed. 9 Benchmark Definition of Foreign Direct Investment 3th ed. 10 Kierunek inwestycji bezpośrednich realizowanych pomiędzy podmiotami określonymi jako inny w grupie jest zdeterminowany przez rezydencję podmiotu dominującego w grupie kapitałowej, do której przynależą powiązane podmioty. W przypadku, gdy podmiot dominujący jest polskim rezydentem, a bezpośrednie inwestycje zagraniczne realizowane są pomiędzy dwoma innymi podmiotami w grupie, z których jeden jest polskim rezydentem, a drugi nierezydentem, inwestycje te traktowane są jako polskie za granicą. Natomiast w sytuacji, gdy podmiot dominujący jest nierezydentem, inwestycja taka traktowana jest jako zagraniczna w Polsce.

51 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 51 obowiązywać od 1 marca 1992 roku, skutkując stopniowym tworzeniem strefy wolnego handlu na terenie państw objętych umową i istotnie przyczyniło się do wzrostu bezpośrednich inwestycji zagranicznych poza granicami kraju. Rosnące zaangażowanie polskich przedsiębiorców w prowadzenie działalności zagranicznej przyczyniło się w kolejnych latach do dalszego wzrostu wartości polskich BIZ do poziomu mln USD w 2013 roku. Przystąpienie Polski do UE z dniem 1 maja 2004 skutkowało dalszym uwolnieniem handlu i przepływu kapitału oraz w istotny sposób przyczyniło się do wzrostu konkurencyjności i efektywności podmiotów gospodarczych funkcjonujących na jej terytorium. Polska stała się gospodarką, którą zagraniczni inwestorzy darzą coraz większym zaufaniem, dostrzegając jej istotny potencjał, a polscy przedsiębiorcy z powodzeniem zaczęli stawiać czoła zagranicznym konkurentom lub zacieśniać z nimi współpracę. Wraz z rozwojem polskich BIZ istotnie zwiększała się także wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych lokalizowanych w Polsce. Według danych UNCTAD [2015] skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych polskich inwestorów zwiększyła się z mln USD w 2004 roku do mln USD w 2013 roku, co stanowiło ponad szesnastokrotny wzrost. Wielkość polskich BIZ na przestrzeni lat przedstawiona została na rysunku 1, którego analiza pokazuje kluczowy moment rozwoju polskich BIZ przypadający na początek lat 90. oraz 2004 rok. Rysunek 1. Wartość polskich BIZ w latach (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Dynamikę wzrostu wartości polskich inwestycji bezpośrednich za granicą odzwierciedla także ich rosnący udział w wartości PKB, który w 2004 roku wynosił nieco ponad 2,08%, a w 2013 roku kształtował się na poziomie 10,64%. Zaprezentowane na rysunku 2 dane świadczą o tym, że wartość polskich BIZ zwiększała się w szybszym tempie niż poziom wzrostu gospodarczego wyrażony miarą PKB.

52 52 Rozdział 3 Rysunek 2. Udział BIZ w wartości PKB w latach (w mln USD) 15% 10% 5% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Podobny trend zaobserwować można w wyniku analizy rysunku 3, na którym przedstawiony został udział polskich BIZ w skumulowanej wartości BIZ generowanej przez gospodarki na całym świecie. W roku wejścia Polski do Unii Europejskiej udział ten kształtował się na poziomie 0,03%, aby przez kolejne 10 lat osiągnąć wartość 0,21%. Najwyższy udział polskich BIZ w wartości globalnej BIZ odnotowany został w latach i wyniósł 0,24%. Rysunek 3. Udział polskich BIZ w skumulowanej wartości BIZ na świecie w latach (w mln USD) 0,30% 0,25% 0,20% 0,15% 0,10% 0,05% 0,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Kierunki internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw Analiza kierunków internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw jednoznacznie wskazuje na dominację Europy jako miejsca, w którym w 2012 roku zlokalizowanych było ponad 93% wszystkich polskich BIZ. Na przestrzeni ostatnich kilku lat istotny wzrost zaangażowania kapitałowego polskich przedsiębiorstw odnotowano także na rynkach Ameryki Północnej i Azji, gdzie coraz więcej polskich firm prowadzi swoją działalność, skutecznie konkurując z lokalnym biznesem (patrz tabela 3).

53 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 53 Tabela 3. Wartość polskich BIZ w ujęciu geograficznym w latach w mln USD a Lokalizacja Europa Afryka Ameryka Pn Ameryka Pd Azja Oceania i strefa polarna a Dane dotyczące wartości BIZ według krajów partnerskich zgodnie ze standardami statystycznymi BMD3. Baza danych budowana jest ze statystyk dostarczanych przez 34 państwa członkowskie OECD. Metoda alokacji geograficznej przepływów oraz pozycji BIZ stosowana przez OECD opiera się na zasadzie dłużnik/wierzyciel. Klasyfikacja stosowana przez OECD definiuje BIZ jako inwestycję międzynarodową dokonywaną przez inwestora bezpośredniego w przedsiębiorstwie bezpośredniej inwestycji na poziomie min. 10% akcji zwykłych, praw głosu w przedsiębiorstwie lub równowartości jego wartości. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Rysunek 4. Wartość polskich BIZ w ujęciu geograficznym z wyłączeniem Europy a w latach (w mln USD) Afryka Ameryka Północna Ameryka Południowa Azja Oceania i strefa polarna a Wartość BIZ mających lokalizację w Europie została celowo wyłączona z zakresu prezentowanych danych ze względu na jej dominujący udział w strukturze geograficznej inwestycji utrudniający analizę pozostałych kierunków. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Wśród gospodarek indywidualnych zdecydowana większość polskich BIZ w 2012 roku zlokalizowana była w takich krajach, jak: Luksemburg (22%), Cypr (10%), Wielka Brytania (10%), Niderlandy (7%) oraz Szwajcaria (7%). Należy jednak zaznaczyć, że charakter inwestycji w tych krajach odbiega od klasycznego ujęcia BIZ rozumianych jako zaangażowanie przedsiębiorstwa za granicą przez

54 54 Rozdział 3 dokonanie fuzji, przejęcie czy inwestycję od podstaw. Inwestycje w krajach takich jak Luksemburg, Cypr, Wielka Brytania i Szwajcaria realizowane są głównie w formie przepływów finansowych w ramach większych grup kapitałowych. Działania te podejmowane są często w celu optymalizacji podatkowej zmniejszającej obciążenia fiskalne lub wynikają z lokowania kapitału w pośrednich spółkach zależnych, zlokalizowanych w krajach posiadających centra finansowe o globalnym znaczeniu. Spółki te posiadają charakter tranzytowy i wykorzystywane są głównie do realizowania BIZ w krajach trzecich. Motyw podejmowania tego rodzaju BIZ związany jest przede wszystkim z poszukiwaniem przez przedsiębiorstwa bardziej efektywnych rozwiązań biznesowych i zauważalny jest szczególnie wśród bardziej doświadczonych i świadomych inwestorów zagranicznych [Kłysik-Uryszek, 2013]. Znaczna część polskich BIZ ukierunkowana jest także na kraje ościenne. Główną przyczyną obrania takich kierunków ekspansji kapitałowej polskich przedsiębiorstw są często: zbliżony poziom rozwoju gospodarczego tych krajów, bliskość rynków czy podobne uwarunkowania społeczno-kulturowe i prawne. W przypadku BIZ realizowanych w krajach takich jak Niemcy czy Holandia ich podłożem są głównie relacje kapitałowe między podmiotami dominującymi międzynarodowych korporacji, posiadającymi spółki zależne w Polsce działające m.in. w przemyśle motoryzacyjnym i metalowym. Wartość polskich BIZ w wybranych latach okresu w 15 krajach o największej skumulowanej wartości BIZ w 2012 roku zaprezentowana została na rysunku 5. Zauważalny jest widoczny wzrost zaangażowania polskich przedsiębiorstw w formie BIZ na rynkach Luksemburga, Cypru czy Wielkiej Brytanii związany z obrotem kapitałowym typowym dla tych rynków, co zostało opisane powyżej. W przypadku polskich BIZ o charakterze długoterminowym wzrost ten był znacznie niższy. Rysunek 5. Wartość polskich BIZ w 15 krajach o największej skumulowanej wartości BIZ w 2012 roku w wybranych latach okresu (w mln USD) Rumunia Ukraina Francja Rosja Norwegia USA Litwa Niemcy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Czechy Belgia Szwajcaria Niderlandy Wlk. Brytania Cypr Luksemburg

55 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 55 Istotnymi kierunkami polskich BIZ w 2012 roku były również takie kraje jak Belgia (5%), Czechy (5%) czy Niemcy (4%). W przypadku krajów Europy Wschodniej, zaangażowanie polskich przedsiębiorstw na tych rynkach w formie BIZ wynosiło: 4% na Litwie, 2% na Ukrainie oraz 2% w Rosji. Inwestycje realizowane przez polskich przedsiębiorców w Belgii miały w ostatnich latach głównie charakter kapitałowy, ograniczający się do zakupu istniejących przedsiębiorstw lub ich części w formie akcji i udziałów lub deponowania w innych formach. Z roku na rok w Belgii przybywa także małych polskich przedsiębiorstw, których aktywność koncentruje się głównie na działalności budowlanej i remontowej 11. Atrakcyjnym rynkiem dla lokalizacji polskich BIZ jest również rynek czeski, o czym świadczy zaangażowanie kapitałowe polskich przedsiębiorców na tym rynku na poziomie 5% skumulowanej wartości polskich BIZ w 2012 roku. Dokonane w ostatnich latach polskie inwestycje bezpośrednie w Czechach zrealizowane zostały w branżach: energetycznej (PKN Orlen S. A.), IT (Asseco Poland S. A.), chemicznej (Dwory S. A. oraz Synthos S. A.), a także w przemyśle motoryzacyjnym, handlu detalicznym oraz branży odzieżowej i spożywczej (Maspex S. A.) 12. Polskie BIZ obecne na rynku niemieckim charakteryzują się znacznym udziałem małych przedsiębiorstw prowadzących działalność w branży budowlanej. W Niemczech realizowane są jednak także większe projekty o dużym zaangażowaniu kapitałowym, do których zaliczyć można m.in. inwestycje w rozwój sieci stacji paliw przez PKN Orlen S. A., zakup udziałów w przedsiębiorstwach z branży chemicznej przez Ciech S. A. oraz metalowej i elektryczno-maszynowej przez Boryszew S. A. i KOPEX S. A., a także przejęcia niemieckich firm z branży przetwórstwa tworzyw sztucznych przez Ergis Eurofilms S. A. Istotnym atutem lokalizacji inwestycji w Niemczech jest bliskość tego rynku i dobrze rozbudowana infrastruktura komunikacyjna. Niemniej, rynek ten oferuje przedsiębiorcom gotowym na nim zainwestować wiele możliwości, a także łatwość zakładania biznesu, wysoki poziom innowacyjności gospodarki, możliwość zdobycia cennego know- -how oraz wysoką zyskowność sprzedaży. Z drugiej strony rynek ten jest bardzo wymagający i charakteryzuje się wysoką konkurencyjnością, co stanowi spore wyzwania dla przedsiębiorstw chcących zainwestować na tym rynku 13. Innym rynkiem o znacznym zaangażowaniu polskich BIZ jest Litwa. Inwestycje w tym kraju, będącym jednocześnie jednym z kluczowych partnerów handlowych Polski, realizowane są przez polskie przedsiębiorstwa głównie w branżach:

56 56 Rozdział 3 energetycznej, chemicznej, finansowej, transportowej i spożywczej. Największą do tej pory polską BIZ na Litwie był zakup rafinerii ropy naftowej w Możejkach przez Spółkę PKN Orlen zrealizowany w latach Jednym z kluczowym rynków wschodnich dla polskich BIZ jest Rosja. Inwestycje te koncentrują się przede wszystkim na przemyśle spożywczym i drzewnym, a także w handlu detalicznym i hurtowym, sektorze finansowym oraz przemyśle wydobywczym 15. BIZ polskich przedsiębiorstw na rynku Ukraińskim mają w dużej mierze mają charakter inwestycji długoterminowych polegających na zakupie kapitałów własnych lokalnych przedsiębiorstw, w wielu przypadkach przy zaangażowaniu dodatkowych środków na dalsze finansowanie ich działalności. Wiele przedsiębiorstw zrealizowało na Ukrainie inwestycje typu greenfield, budując od podstaw nowe podmioty, szczególnie w branży przemysłu budowlanego i drzewnego. Polskie przedsiębiorstwa posiadają także znaczny udział w sektorze finansowym tego rynku 16. Atrakcyjność rynków wschodnich dla lokalizacji BIZ wynika oprócz bliskości geograficznej i kulturowej przede wszystkim z małego nasycenia rynku, stosunkowo niskich kosztów pracy oraz niewysokiej konkurencji. Barierami rozwoju kolejnych inwestycji są natomiast stosowane praktyki protekcjonistyczne, biurokracja, korupcja oraz niestabilność polityczna, szczególnie odczuwalna w ostatnim czasie w relacjach biznesowych z Rosją. W przypadku polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych realizowanych w krajach Unii Europejskiej w wielu przypadkach mają one charakter przepływów finansowych odbiegających od klasycznego ujęcia BIZ. Coraz częściej odnotowywane są jednak polskie inwestycje bezpośrednie realizowane na tych rynkach w celu wzmocnienia pozycji konkurencyjnej, wsparcia działalności eksportowej, zdobycia zaawansowanego know-how, czy zwiększenia zaufania klientów ze starych krajów Unii Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw w ujęciu branżowym Wzrost wartości polskich bezpośrednich inwestycji za granicą kształtował się na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat w zróżnicowany sposób w zależności od Na podstawie informacji uzyskanych z badań ankietowych omówionych szczerzej w roz - dziale 4.

57 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 57 sektora gospodarki. Dominującą pozycję w strukturze polskich BIZ od początku zajmował sektor usług, którego wartość zwiększyła się w latach z do mln USD. W obrębie tego sektora największy wartościowo udział w 2012 roku posiadały usługi związane z działalnością pośrednictwa finansowego. Na zbliżonym poziomie kształtowała się wartość usług w zakresie obsługi rynku nieruchomości, wynajmu i pozostałej działalności gospodarczej, w przypadku których w 2012 roku odnotowany został spadek. Inną istotną pozycją w bilansie BIZ sektora usług była działalność związana z handlem i naprawami, stanowiąca ponad 16% jego łącznej wartości. Drugim co do wartości BIZ realizowanych przez polskich przedsiębiorców za granicą był sektor przetwórstwa przemysłowego o wartości mln USD i odpowiadającego za niemal 30% skumulowanej wartości polskich BIZ w 2012 roku. Dla porównania, poziom zaangażowania polskich przedsiębiorstw za granicą w tym sektorze w 2004 roku zwiększył się ponad 27 krotnie. Największy udział w sektorze przetwórstwa przemysłowego zajmowały przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem produktów pochodnych rafinacji ropy naftowej, w przypadku których wartość BIZ w 2012 roku wyniosła mln USD. Co istotne inwestycje te miały głównie charakter pierwotny, mający na celu tworzenie nowego majątku za granicą. Na drugim miejscu znajdował się przemysł związany z produkcją pojazdów silnikowych o łącznym zaangażowaniu inwestycyjnym za granicą na poziomie mln USD. Trzecim co do wielkości BIZ segmentem przetwórstwa przemysłowego była działalność związana z produkcją wyrobów metalowych o skumulowanej wartości mln USD. Należy jednak zaznaczyć, że zarówno w przypadku przemysłu związanego z produkcją pojazdów silnikowych, jak i wyrobów metalowych inwestycje te miały w dużej mierze formę pożyczek wewnątrzkorporacyjnych służących dokapitalizowaniu zagranicznych spółek-matek. W ostatnich latach odnotowano także wzrost zaangażowania inwestycyjnego polskich przedsiębiorstw w formie BIZ w sektorze budownictwa, których wartość wykazała okresowy spadek w latach Było to konsekwencją światowego kryzysu gospodarczego wywołującego dekoniunkturę m.in. w sektorze budownictwa. Podobna tendencja zauważalna była w przypadku sektora górniczego i wydobywczego oraz przedsiębiorstw związanych z wytwarzaniem i dystrybuowaniem energii elektrycznej, gazu oraz wody. Sektor związany z transakcjami na rynku nieruchomości stanowił jedynie niewielki ułamek skumulowanej wartości BIZ realizowanych poza granicami kraju. Poziom zaangażowania kapitałowego polskich przedsiębiorstw w ujęciu branżowym został zaprezentowany w tabeli 4. Szczegółowy podział wartości BIZ wygenerowanych przez dominujący sektor usług przedstawiony został na rysunku 6 oraz w tabeli 5.

58 58 Rozdział 3 Tabela 4. Wartość polskich BIZ w ujęciu sektorowym w latach (w mln USD) a Branża Usługi (łącznie) Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo Górnictwo i wydobywanie Energia elektryczna, gaz i woda Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo Kupno i sprzedaż nieruchomości Niesklasyfikowane Razem a Za wartość polskich BIZ przyjmuje się stan należności zagranicznych z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą obejmującą (przypadającą na udziałowców polskich) bilansową wartość netto przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania. Stanowi ona efektywnie wniesiony kapitał podstawowy (akcyjny lub udziałowy) oraz kapitał zapasowy, rezerwowy, a także niepodzielone zyski pomniejszone o straty. Wartość ta jest różnicą zobowiązań i należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą i może stanowić wartość ujemną. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Rysunek 6. Wartość polskich BIZ w sektorze usług w latach (w mln USD) a a Za wartość polskich BIZ przyjmuje się stan należności zagranicznych z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą obejmującą (przypadającą na udziałowców polskich) bilansową wartość netto przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania. Stanowi ona efektywnie wniesiony kapitał podstawowy (akcyjny lub udziałowy) oraz kapitał zapasowy, rezerwowy, a także niepodzielone zyski pomniejszone o straty. Wartość ta jest różnicą zobowiązań i należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą i może stanowić wartość ujemną. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD 2015.

59 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 59 Tabela 5. Wartość polskich BIZ w sektorze usług w latach w mln USD a Branża Handel i naprawy Działalność hotelarska i restauracyjna Transport, gospodarka magazynowa i komunikacja Pośrednictwo finansowe Obsługa nieruchomości, wynajem i pozostała działalność gospodarcza Inne usługi a Za wartość polskich BIZ przyjmuje się stan należności zagranicznych z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą obejmującą (przypadającą na udziałowców polskich) bilansową wartość netto przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania. Stanowi ona efektywnie wniesiony kapitał podstawowy (akcyjny lub udziałowy) oraz kapitał zapasowy, rezerwowy, a także niepodzielone zyski pomniejszone o straty. Wartość ta jest różnicą zobowiązań i należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą i może stanowić wartość ujemną. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Rysunek 7. Wartość polskich BIZ w ujęciu sektorowym w 2013 roku (w mln USD) a Usługi (łącznie) Przetwórstwo przemysłowe Górnictwo i wydobywanie Niesklasyfikowane Rolnictwo, leśnictwo i rybactwo Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją Budownictwo Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i powietrze do układów klimatyzacyjnych a Za wartość polskich BIZ przyjmuje się stan należności zagranicznych z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą obejmującą (przypadającą na udziałowców polskich) bilansową wartość netto przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania. Stanowi ona efektywnie wniesiony kapitał podstawowy (akcyjny lub udziałowy) oraz kapitał zapasowy, rezerwowy, a także niepodzielone zyski pomniejszone o straty. Wartość ta jest różnicą zobowiązań i należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą i może stanowić wartość ujemną. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD Na rysunku 7 przedstawiona została wartość polskich BIZ w ujęciu sektorowym w 2013 roku zgromadzona zgodnie z nowymi standardami statystycznymi (BMD4), opisanymi szczegółowo w podrozdziale 3.2. Wprowadzone zmiany metodyczne spowodowały istotną zmianę wartości zarówno w przypadku stanów, jak i transakcji polskich BIZ dokonywanych za granicą, jak i BIZ lokowanych w Polsce. Główną

60 60 Rozdział 3 konsekwencją wprowadzonych zmian w stanach BIZ jest przesunięcie aktywów i pasywów pomiędzy poszczególnymi rodzajami inwestycji bezpośrednich powodujące ich zmniejszenie w przypadku polskich inwestycji bezpośrednich za granicą. Zmiany te spowodowane są głównie przekwalifikowaniem kredytów handlowych zaciąganych w polskich przedsiębiorstwach przez zagraniczne spółki powiązane kapitałowo w ramach grup, których podmiot dominujący posiadał siedzibę za granicą. Według starych standardów kredyty te uznawane były jako polskie BIZ, a zgodnie z obowiązującą metodologią należy je kwalifikować jako zagraniczne BIZ w Polsce [NBP, 2014]. Wartość zaangażowania polskich przedsiębiorstw za granicą w 2013 roku jest istotnie niższa w stosunku do danych prezentowanych powyżej dla lat , jednak sektor usług oraz przetwórstwa przemysłowego w dalszym ciągu posiadają dominujący udział w skumulowanej wartości BIZ Internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw w porównaniu do innych krajów Punkt odniesienia dla polskich BIZ, przy zachowaniu porównywalności uwarunkowań i poziomu rozwoju gospodarczego, stanowić może grupa państw, które przystąpiły do Unii Europejskiej wraz z Polską w dniu 1 maja 2014 roku lub później, z których większość określa się mianem gospodarek przejściowych 18. Podobnie jak w przypadku Polski kraje te w wyniku integracji europejskiej zyskały istotne udogodnienia w przepływie kapitału, towarów i usług [Stawicka, 2013, s. 315]. Dynamika ich zaangażowania zagranicznego w formie BIZ wykazywała jednak duże zróżnicowanie [World Investment Report, 2012]. Mimo że najwyższy poziom BIZ w grupie analizowanych krajów w latach wykazały Węgry, to w kolejnych okresach zaznaczyła się wyraźna dominacja Polski, której poziom BIZ za granicą w 2013 roku wyniósł mln USD. W przypadku Węgier wartość ta kształtowała się na poziomie mln USD. Kolejną lokatę zajęły Czechy, których zaangażowanie kapitałowe przedsiębiorstw za granicą wyniosło mln USD. Dla pozostałych krajów poziom ten nie przekraczał mln USD (patrz rysunek 9 i tabela 6). 18 Transition economy zgodnie z definicją Międzynarodowego Funduszu Walutowego są to gospodarki będące w przejściowym stadium rozwoju między gospodarkami rozwijającymi się (developing countries), a gospodarkami rozwiniętymi (advanced economies).

61 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 61 Rysunek 8. Wartość BIZ wychodzących dla pięciu krajów wstępujących do UE po 2004 roku w latach (w mln USD) Polska Węgry Republika Czeska Cypr Słowenia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Tabela 6. Wartość BIZ wychodzących dla krajów wstępujących do UE po 2004 roku w latach (w mln USD) Kraj Polska Węgry Czechy Cypr Słowenia Estonia Słowacja Litwa Bułgaria Malta Łotwa Rumunia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Inaczej kształtują się natomiast wartości BIZ realizowanych za granicą przez badaną grupę krajów w przeliczeniu per capita. Największe zagraniczne zaangażowanie kapitałowe przypadające na jednego mieszkańca odnotowano w latach w takich krajach jak Cypr, Estonia, Słowenia czy Malta, co przedstawione zostało w tabela 7.

62 62 Rozdział 3 Tabela 7. Wartość BIZ per capita według bieżących cen i kursów wymiany walut w mln USD Kraj Cypr Estonia Węgry Słowenia Malta Czechy Polska Litwa Słowacja Łotwa Bułgaria Rumunia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD W analizie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w porównaniu do gospodarek krajów wysoko rozwiniętych o najwyższych wartościach wychodzących BIZ w Unii Europejskiej, w dalszym ciągu zauważalny jest znaczny dystans w porównaniu do Polski, co zostało zaprezentowane w tabeli 8. Dla porównania kraje, takie jak Wielka Brytania, Niemcy czy Francja, zrealizowały w 2013 roku BIZ wychodzące na poziomie powyżej mld USD. W przypadku Polski wartość ta kształtowała się na poziomie niespełna 55 mld USD (patrz. tabela 8). Dysproporcje zauważalne są także w strukturze BIZ w rozróżnieniu na inwestycje wychodzące i przychodzące. W Polsce w dalszym ciągu przeważającą część BIZ stanowią inwestycje realizowane przez zagranicznych inwestorów w kraju i stanowią ponad 80% skumulowanej wartości BIZ wychodzących i przychodzących. Dla porównania w pozostałych z przedstawionych na rysunku 9 krajach, z wyłączeniem Hiszpanii, wartość BIZ realizowanych za granicą przeważa nad inwestycjami podejmowanymi przez zagranicznych inwestorów w kraju.

63 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 63 Tabela 8. Wartość BIZ wychodzących dla 10 krajów o najwyższej wartości z grupy EU 28 i Polski w latach (w mln USD) Kraj Wielka Brytania Niemcy Francja Niderlandy Belgia Hiszpania Włochy Irlandia Szwecja Dania Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD 2015.

64 64 Rozdział 3 Rysunek 9. Struktura BIZ wychodzących i przychodzących dla 10 krajów o najwyższej wartości z grupy EU 28 i Polski w latach (w %) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Niemcy Dania Niderlandy Francja Włochy Irlandia Wielka Brytania Szwecja Belgia Hiszpania Polska BIZ wychodzące BIZ przychodzące Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD Podsumowanie i wnioski Zjawisko zaangażowania inwestycyjnego polskich przedsiębiorstw za granicą w formie BIZ obserwowane w latach odzwierciedla specyfikę polskiej gospodarki oraz głębokich przemian w niej zachodzących. Analiza polskich BIZ pod kątem ich wartości, dynamiki, struktury branżowej i geograficznej oraz w porównaniu do innych krajów prowadzi do następujących wniosków: 1. Wartość polskich BIZ począwszy od wczesnych lat 90. XX wieku zwiększała się w niewielkim tempie, przekraczając w 1992 roku poziom 100 mln USD, a w roku mln USD. Charakter tych inwestycji miał głównie formę przedstawicielstw handlowych lub wspólnych międzynarodowych przedsięwzięć produkcyjnych. Kluczowym etapem dla dalszego wzrostu polskich BIZ było przystąpienie Polski do UE, które w efekcie wielopłaszczyznowej integracji gospodarczej przyczyniło się do znacznego wzrostu zaangażowania polskich przedsiębiorstw za granicą. Według danych UNCTAD [2015] skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych polskich inwestorów zwiększyła się w latach z 3351 do mln USD, co stanowiło ponad szesnastokrotny wzrost. 2. Głównym kierunkiem umiędzynarodowiania polskich przedsiębiorstw są kraje europejskie, w których w 2012 roku zlokalizowane było ponad 93% wartości wszystkich polskich BIZ. W ciągu ostatnich lat obserwowany jest także wzrost

65 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw w świetle danych statystycznych 65 zaangażowania kapitałowego polskich przedsiębiorstw na rynku Ameryki Północnej i Azji. Ze względu na cel realizowanych polskich BIZ, kierunki umiędzynarodowiania przedsiębiorstw można podzielić na trzy grupy krajów. Pierwszą grupę stanowią kraje, w których realizowane inwestycje mają charakter przepływów finansowych umożliwiających transferowanie zysków w ramach funkcjonujących międzynarodowych holdingów, optymalizację kosztów finansowych czy przekierowanie inwestycji do krajów trzecich (tzw. tranzyt kapitałowy). Do krajów tych zaliczają się np. Luksemburg, Cypr i Szwajcaria. W drugiej grupie znajdują się kraje, które realizują w Polsce najwięcej inwestycji w formie BIZ, jak np. Niemcy i Holandia, a inwestycje te związane są z relacjami kapitałowymi między polskimi spółkami-córkami a zagranicznymi spółkami-matkami w ramach funkcjonujących korporacji międzynarodowych. Trzecią grupę stanowią kraje ościenne, w których polscy przedsiębiorcy realizują bezpośrednie inwestycje zagraniczne ze względu na zbliżony poziom rozwoju gospodarczego, bliskość rynków oraz podobne uwarunkowania społeczno-kulturowe i prawne w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej. W grupie tej znajdują się m.in. takie kraje jak: Ukraina, Rosja, Czechy, Litwa. 3. Struktura branżowa polskich BIZ kształtowała się od początku ich rozwoju w sposób zróżnicowany. Dominującą pozycję w strukturze polskich BIZ od początku zajmował sektor usług, którego wartość zwiększyła się w latach z 1706 do mln USD, z czego większość stanowiły usługi związane z działalnością pośrednictwa finansowego. Sektor przetwórstwa przemysłowego o wartości mln USD był w 2012 roku drugim co do wartości zaangażowania polskich BIZ sektorem gospodarczym, w którym największy udział zajmowały przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem produktów pochodnych rafinacji ropy naftowej. W latach odnotowano także wzrost wartości BIZ dla sektora budownictwa, sektora górniczego i wydobywczego oraz przedsiębiorstw związanych z wytwarzaniem i dystrybuowaniem energii elektrycznej, gazu oraz wody. Zagraniczne zaangażowanie kapitałowe przedsiębiorstw funkcjonujących w innych sektorach, w tym sektora związanego z transakcjami na rynku nieruchomości, posiadały niewielki udział w skumulowanej wartości BIZ realizowanych poza granicami kraju. 4. Analiza polskich BIZ realizowanych poza granicami kraju, w porównaniu do innych krajów o zbliżonych uwarunkowaniach i poziomie rozwoju gospodarczego, wskazuje na wyraźną dominację Polski pod względem wartości realizowanych inwestycji, która w 2013 roku zrealizowała BIZ o wartości mln USD. Wartość ta była nieco niższa w przypadku Węgier i wyniosła mln USD. Kolejną lokatę zajęły Czechy, które zrealizowały BIZ

66 66 Rozdział 3 na poziomie mln USD. Analiza polegająca na porównaniu wartości polskich BIZ z krajami wysoko rozwiniętych o najwyższych wartościach wychodzących BIZ w Unii Europejskiej w dalszym ciągu wskazuje na znaczne dysproporcje. W porównaniu do krajów takich jak Wielka Brytania, Francja czy Niemcy polskie BIZ stanowią jedynie około 3% wartości tego typu inwestycji realizowanych przez każdy z krajów za granicą. Zauważalna jest także rozbieżność w przypadku struktury BIZ w podziale na realizowane w kraju oraz poza jego granicami. W przypadku europejskich gospodarek wysoko rozwiniętych wartość BIZ wychodzących jest wyższa niż wartość BIZ przychodzących. W przypadku Polski BIZ realizowane poza granicami kraju stanowią niespełna 20% łącznej wartości BIZ wychodzących i przychodzących Literatura i źródła Kłysik-Uryszek A. [2012], Zagraniczna ekspansja kapitałowa polskich przedsiębiorstw, Zarządzanie i Finanse, Journal of Management and Finance, nr 2/2. NBP [2014], Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2013 roku, Warszawa. Rymarczyk J. [2004], Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa. Stawicka M. K. [2013], Czynniki warunkujące wybór miejsca lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Unii Europejskiej studium komparatystyczne lat 2005 i 2011, Journal of Management and Finance, vol. 11, no. 1, part 2, s World Investment Report 2012 [2012], Towards a New Generation of Investment Polices, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Geneva.

67 Rozdział 4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 4.1. Uwagi wstępne Internacjonalizacja kapitałowa przedsiębiorstwa wyraża się jego zaangażowaniem w podejmowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. BIZ stanowią alternatywę dla eksportu oraz rozwoju w oparciu o outsourcing procesów biznesowych realizowany na poziomie międzynarodowym. Poziom kapitałowego zaangażowania w BIZ jest uzależniony od wielu czynników. Należą do nich m.in. sektor, w jakim działa przedsiębiorstwo oraz specyfika wewnętrzna organizacji i jej kultura organizacyjna. Istotne znaczenie odgrywa ponadto stopień umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa oraz jego strategia rozwoju [ Jase i in., 2012, s ]. W niniejszym podrozdziale przedstawione zostały wyniki badań empirycznych dotyczących polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych realizowanych przez spółki notowane na GPW. Podstawowym celem rozdziału było przedstawienie skali i zakresu internacjonalizacji wyżej wymienionych podmiotów oraz specyfiki przeprowadzanych przez nie BIZ. W badaniu wykorzystano zarówno strukturalne mierniki internacjonalizacji, jak również mierniki syntetyczne uwzględniające większą liczbę wymiarów internacjonalizacji. Powyższy ogólny cel badania przełożył się na zestaw podstawowych szczegółowych pytań badawczych: 1. Jaka jest skala umiędzynarodowienia kapitałowego spółek notowanych na GPW posiadających bezpośrednie inwestycje zagraniczne mierzona strukturalnymi i syntetycznymi wskaźnikami internacjonalizacji? 2. Jaki jest etap umiędzynarodowienia spółek notowanych na GPW posiadających bezpośrednie inwestycje zagraniczne? a. Czy BIZ realizowane przez spółki notowane na GPW są skoncentrowane geograficznie? b. Jaka jest specjalizacja BIZ realizowanych przez spółki notowane na GPW? c. Jakie są główne motywy umiędzynarodowienia spółek notowanych na GPW? 3. Jaki jest preferowany model umiędzynarodowienia kapitałowego spółek notowanych na GPW?

68 68 Rozdział 4 4. Jak spółki notowane na GPW postrzegają wpływ BIZ na swoją pozycję konkurencyjną? 5. W jakim zakresie spółki notowane na GPW pozyskują wiedzę i doświadczenie podczas ekspansji kapitałowej? 6. Jakie są organicznia i bariery dla realizacji BIZ przez spółki notowane na GPW? 7. Czy i w jakim horyzoncie czasowym spółki notowane na GPW posiadające bezpośrednie inwestycje zagraniczne planują dalszą międzynarodową ekspansję kapitałową? W pierwszej części rozdziału przedstawiono zastosowaną metodę badawczą. Następnie zaprezentowana została charakterystyka BIZ w kontekście ich głównych lokalizacji oraz sektora działalności. W dalszej części rozdziału przedstawiono ocenę poziomu internacjonalizacji analizowanych podmiotów przy wykorzystaniu różnych wskaźników umiędzynarodowienia. W ostatniej części badania opisane zostały m.in. motywy oraz bariery rozwoju BIZ na podstawie wyników przeprowadzonych badań ankietowych Metodologia i opis badania Badaniem objęte zostały wszystkie spółki krajowe notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2013 roku. Dobór grupy badawczej uzasadniony jest dostępnością sprawozdań finansowych oraz porównywalnością uzyskanych informacji. Istotne znaczenie ma ponadto fakt, że na giełdach notowane są z reguły największe i najbardziej aktywne podmioty, co również powinno znajdować odzwierciedlenie w skali i zakresie ich umiędzynarodowienia. W badaniu wykorzystano dwa podstawowe źródła: okresowe raporty roczne spółek za rok 2013 oraz informacje pozyskane w ramach przeprowadzonego badania ankietowego przeprowadzonego w 2014 roku. Pewne ograniczenie badania stanowi wielkość próby badawczej, która obejmowała 339 spółek notowanych na krajowym rynku równoległym na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2013 roku. W związku z tym, że grupa badawcza została ograniczona tylko i wyłącznie do podmiotów notowanych na GPW w niniejszym badaniu nie zostały uwzględnione kwestie związane z: internacjonalizacją podmiotów z sektora MSP. Przedsiębiorstwa takie mogą prowadzić internacjonalizację zgodnie z modelem born global, który w większości przypadków nie ma charakteru kapitałowego. Należy założyć, że ze względu na fakt, że są to podmioty małe, które przeprowadzają proces umiędzynarodowienia w niedługim okresie po swoim powstaniu, to nie są one notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych,

69 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 69 internacjonalizacją dużych polskich spółek prywatnych, które są aktywne na arenie międzynarodowej i posiadają BIZ, jednakże nie są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W badaniu przyjęte zostały następujące definicje dotyczące BIZ oraz przedsiębiorstw międzynarodowych posiadających BIZ. Za bezpośrednie inwestycje zagraniczne uznano zgodnie z definicją UNCTAD [2007] inwestycje wiążące się z długoterminowym zaangażowaniem kapitałowym przedsiębiorstwa 19 prowadzącego działalność w jednym państwie 20 w przedsiębiorstwo działające w innym państwie. Zaangażowanie to oznacza, że spółka-inwestor posiada znaczący wpływ na zarządzanie spółką, która jest przedmiotem inwestycji 21. Do grupy przedsiębiorstw międzynarodowych posiadających BIZ zostały zakwalifikowane podmioty, które posiadają efektywną kontrolę nad podmiotami działającymi za granicą. Zaliczone do nich zostały tylko takie spółki, które są zaangażowane w proces tworzenia wartości dodanej. Zgodnie z tym podejściem z grupy badawczej zostały wykluczone spółki prowadzące tylko i wyłącznie działalność eksportową oraz podmioty zaangażowane w działalność zagraniczną w oparciu o mniejszościowy udział w spółkach, o joint venture oraz inne formy współpracy zagranicznej, które nie oznaczają posiadania efektywnej kontroli nad podmiotami zagranicznymi. Z grupy badawczej wyłączone zostały ponadto podmioty posiadające BIZ działające wyłączenie lub w dominującym stopniu w celach optymalizacji finansowej i podatkowej w krajach uznawanych tradycyjnie jako lokalizacje inwestycji offshore, takich jak Luksemburg, Cypr. Przyjęto założenie, że głównym motywem lokowania BIZ w takich lokalizacjach jest unikanie opodatkowania w kraju macierzystym lub też zjawisko określane jako round-tripping investment oznaczające dokonywanie transferu środków pomiędzy podmiotami będącymi w jednej grupie kapitałowej, mającego na celu uzyskanie preferencyjnych warunków inwestycyjnych lub uniknięcie opodatkowania. Badanie było przeprowadzone w czterech etapach, które zostały przedstawione w tabeli 9. Etap pierwszy polegał na przeprowadzeniu badań metodą desk research. Miały one na celu zidentyfikowanie na podstawie raportów rocznych, które ze spółek notowanych na GPW w Warszawie posiadają BIZ. Pierwszy etap badania zakończył się zidentyfikowaniem 101 podmiotów posiadających w swojej grupie kapitałowej spółki-córki działające na rynkach zagranicznych. 19 Zgodnie z definicją UNCTAD inwestorami mogą być również osoby fizyczne. W przypadku niniejszego badania inwestorzy zostali ograniczeni do przedsiębiorstw. 20 W przypadku niemniejszego badania krajem działania przedsiębiorstw inwestorów jest Polska. 21

70 70 Rozdział 4 Tabela 9. Zestawienie etapów przeprowadzonych badań Etap Cel / Efekt badawczy Liczba spółek I Analiza metodą desk research spółek krajowych na rynku podstawowym GPW 339 Identyfikacja spółek giełdowych posiadających BIZ 101 II Analiza spółek zidentyfikowanych w etapie I 101 Identyfikacja spółek posiadających BIZ mających wyłącznie charakter holdingowy 8 Identyfikacja spółek posiadających BIZ wyłącznie w celu optymalizacji działalności finansowej grupy kapitałowej III Przeprowadzenie badania ankietowego 91 Brak odpowiedzi lub odmowa udziału 44 Uzyskanie ankiet od spółek 40 Uzyskanie odpowiedzi o braku BIZ 5 Uzyskanie odpowiedzi o posiadaniu BIZ w trakcie likwidacji 2 IV Szczegółowa analiza desk research spółek o zidentyfikowanych BIZ po III etapie 84 Brak danych dotyczących BIZ posiadanych przez spółki 9 Szczegółowa analiza 75 Źródło: opracowanie własne. 2 W drugim etapie przeprowadzonych badań dokonano analizy działalności i lokalizacji zagranicznych BIZ posiadanych przez wyselekcjonowane podmioty. Etap ten miał na celu wyeliminowanie z ostatecznej grupy badawczej podmiotów, których bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają tylko i wyłącznie charakter holdingowy i/lub są związane z optymalizacją działalności finansowej grupy kapitałowej. W trakcie badań zidentyfikowano 10 podmiotów o powyższej charakterystyce, które zostały wyeliminowane z grupy badawczej. Trzeci etap badań polegał na przeprowadzaniu badania ankietowego na grupie 91 podmiotów. Uzyskano zwrot na poziomie 47 podmiotów (52%), w tym 40 spółek wypełniło ankiety, pięć podało informację o nieposiadaniu BIZ, a dwa poinformowały o posiadaniu BIZ w trakcie likwidacji. W czwartym etapie badań przeprowadzono ponownie analizę desk research raportów okresowych wszystkich wyselekcjonowanych w trakcie drugiego etapu badania 84 spółek w celu określenia: sektora działalności spółek-córek, udziału przychodów osiąganych poza granicami Polski w skonsolidowanych przychodach firmy (grupy kapitałowej) ogółem, wielkości zatrudnienia za granicą oraz wartości aktywów zagranicznych. W przypadku braku informacji dotyczących wielkości zatrudnienia za granicą oraz wartości aktywów zagranicznych w raporcie rocznym za 2013 rok informacje te pozyskiwano od spółek na podstawie wywiadu metodą

71 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 71 CATI przeprowadzanego z działami relacji inwestorskich wyżej wymienionych podmiotów. Szczegółowa analiza objęła 75 spółek. W przypadku dziewięciu podmiotów nie udało się pozyskać informacji niezbędnych do przeprowadzenia badania Charakterystyka BIZ realizowanych przez Polskie spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie posiadające BIZ w 2013 Na krajowym rynku równoległym na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2013 roku notowanych było 339 podmiotów. Z tego 96 (28,3%) prowadziło ekspansję zagraniczną w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. 10 spółek (9,9%) posiadało inwestycje zagraniczne wyłącznie o charakterze holdingowym lub w celu optymalizacji podatkowej, a dwa podmioty posiadały BIZ w trakcie likwidacji. Struktura geograficzna BIZ została przedstawiona na rysunku 10. Najczęstszą lokalizacją BIZ zrealizowanych przez spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie były Niemcy, w których znajdowało się prawie 12% wszystkich inwestycji. Pozostałe najważniejsze kierunki BIZ to kraje Europy Środkowo-Wschodniej, a w szczególności Ukraina, w której ulokowane zostało 9% inwestycji oraz Rosja (8%), Republika Czeska (8%), Słowacja (5%) i Rumunia (5%). Rysunek 10. Główne lokalizacje BIZ spółek notowanych na GPW w 2013 roku 14% 12% 11,8% 10% 8% 9,3% 8,3% 8,0% 6% 4% 2% 5,4% 5,1% 4,2% 3,5% 3,2% 2,6% 0% Niemcy Ukraina Rosja Czechy Słowacja Rumunia Węgry Chiny Francja Litwa Źródło: opracowanie własne. Powyższe zestawienie pokazuje koncentrację geograficzną BIZ realizowanych przez spółki notowane na GPW w Warszawie. Niewielki udział rynków odległych geograficznie i kulturowo wydaje się stanowić potwierdzenie, że wiele z analizo-

72 72 Rozdział 4 wanych przedsiębiorstw rozwija się zgodnie z uppsalskim modelem internacjonalizacji, który jest procesem składającym się z kilku następujących po sobie etapów mających charakter ewolucyjny. Zgodnie z założeniami tego modelu ekspansja międzynarodowa rozpoczyna się od rynków bliskich pod względem dystansu geograficznego i kulturowego, co zdaje się znajdować odzwierciedlenie w strukturze geograficznej lokalizacji BIZ realizowanych przez spółki notowane na GPW. Na rysunku 11 przedstawiona została liczba bezpośrednich inwestycji zagranicznych zrealizowanych przez spółki notowane na GPW, z podziałem na podstawowe sektory działalności. Dominujące znaczenie mają inwestycje o charakterze handlowym, których udział w ogólnej liczbie BIZ wynosił 36%. Może to wskazywać na to, że powyższa grupa bezpośrednich inwestycji zagranicznych ma na celu przede wszystkim wspieranie działalności eksportowej spółek. Na kolejnej pozycji znalazły się inwestycje prowadzące działalność handlową i produkcyjną (18%) oraz handlową i usługową (17%). Zdecydowanie mniejsze znaczenie miały BIZ wyłącznie o charakterze usługowym (11%) oraz produkcyjnym (9%). Inwestycje w spółki prowadzące działalność badawczo-rozwojową miały niski udział w inwestycjach BIZ, który łącznie wynosił zaledwie 4%. Rysunek 11. Odsetek BIZ prowadzących działalność w poszczególnych sektorach działalności w 2013 roku R&D, produkcja, handel R&D, usługi produkcja, usługi produkcja, usługi, handel produkcja usługi handel, usługi handel, produkcja handel Źródło: opracowanie własne. 1% 3% 2% 3% 9% 11% 17% 18% 36% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% W przypadku BIZ realizowanych przez polskie spółki notowane na GPW dominują podmioty o specjalizacji handlowej oraz handlowo-produkcyjnej i handlowo-usługowej. Podobnie, jak w przypadku zaobserwowanej koncentracji geograficznej, zdaje się to odpowiadać ewolucyjnemu modelowi internacjonalizacji. Zgodnie z jego założeniami na początkowych etapach internacjonalizacji, po etapie krajowego rozwoju przedsiębiorstwa oraz internacjonalizacji wewnętrznej opierającej się na imporcie lub zakupie licencji itp., następuje etap zewnętrznej internacjonalizacji polegający na eksporcie oraz zakładaniu filii handlowych w innych krajach. Następny etap to prowadzenie filii zarówno o charakterze handlowym, jak i produkcyjnym [Hollensen, 1998, s ]. W późniejszej fazie

73 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 73 rozwoju internacjonalizacji po dokonaniu fragmentacji produkcji, czyli przeniesienia produkcji za granicę oraz nabyciu doświadczenia w prowadzeniu operacji międzynarodowych, przedsiębiorstwa powinny zacząć dostrzegać możliwe do uzyskania korzyści w odniesieniu do przenoszenia działalności badawczo-rozwojowej i innych coraz bardziej skomplikowanych procesów [Radło, 2013, s. 206]. Niewielka liczba zagranicznych BIZ o charakterze badawczo rozwojowym może stanowić podstawę do stwierdzenia, że polskie przedsiębiorstwa nie osiągnęły jeszcze tak zaawansowanego etapu internacjonalizacji Poziom umiędzynarodowienia spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie posiadających BIZ w 2013 wyniki badań Poziom umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa pokazuje stopień i intensywność jego międzynarodowej działalności oraz obrazuje czy, i w jakim stopniu, posiadane przez nie zasoby są angażowane w prowadzenie działalności za granicą. Istnieje wiele miar poziomu umiędzynarodowienia, wiele z nich bazuje na prostym wskaźniku pokazującym relację sprzedaży za granicą do sprzedaży ogółem, lub też na ocenie stopnia zaangażowania aktywów czy wielkości zatrudnienia w zagranicznych lokalizacjach. Znalezienie idealnej miary pokazującej stopień umiędzynarodowienia wydaje się być bardzo lub praktycznie niemożliwe, warto jest jednakże starać się wybrać takie kryteria, które w sposób najbardziej kompleksowy pokazują stopień internacjonalizacji danej firmy w kontekście jej specyfiki, zakresu oraz wpływu na efektywność [Ramsey i in., 2012 s ]. Niższe wartości wskaźników internacjonalizacji są charakterystyczne dla przedsiębiorstw z większych rynków, a wyższe dla przedsiębiorstw z małych gospodarek, które z racji ograniczonych możliwości są szybko zmuszone do podjęcia działań zagranicznych. Polska posiada stosunkowo duży rynek wewnętrzny w porównaniu do innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Najprawdopodobniej będzie to powodować, że poziom umiędzynarodowienia polskich spółek mierzony wskaźnikami internacjonalizacji może być niższy niż przedsiębiorstw z krajów takich jak Węgry czy Czechy, które nie mają tak dużych możliwości rozwoju na rynku wewnętrznym. W celu określenia zakresu internacjonalizacji poszczególnych spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w 2013 roku oszacowano siedem wskaźników, które zostały opisane w tabeli 10. Poziom umiędzynarodowienia analizowanych spółek pod względem liczby krajów lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych został przedstawiony na rysunku 12. Warto zauważyć, że najliczniejszą grupę stanowiły 34 podmioty

74 74 Rozdział 4 posiadające BIZ w jednej lub w dwóch lokalizacjach. Ponadto większość z tych podmiotów posiadała BIZ zlokalizowane w krajach sąsiedzkich takich jak: Niemcy (siedem spółek), Ukraina (sześć spółek), Republika Czeska (cztery spółki), Słowacja (cztery spółki), Rosja (trzy spółki), Węgry (dwie spółki). Świadczy to o stosunkowo niewysokim poziomie umiędzynarodowienia 45% podmiotów w analizowanej grupie badawczej. Tabela 10. Lista wskaźników internacjonalizacji wykorzystanych w badaniu Wskaźnik pokazujący zasięg geograficzny internacjonalizacji kapitałowej mierzony liczbą krajów, w których ulokowane są BIZ. Wskaźnik transnacjonalizacji sprzedaży (ITS) liczony jako udział przychodów ze sprzedaży za granicą netto w przychodach ze sprzedaży grupy kapitałowej ogółem. Wskaźnik transnacjonalizacji zatrudnienia (ITZ) liczony jako udział zatrudnienia za granicą w zatrudnieniu grupy kapitałowej ogółem. Wskaźnik transnacjonalizacji aktywów (ITA) zagranicznych liczony jako udział aktywów zagranicznych w aktywach grupy kapitałowej ogółem. Syntetyczny wskaźnik transnacjonalizacji korporacji liczony jako średnia arytmetyczna trzech wskaźników: wskaźnika transnacjonalizacji sprzedaży, wskaźnika transnacjonalizacji zatrudnienia oraz wskaźnika transnacjonalizacji aktywów a. Indeks Internacjonalizacji (II) b będący udziałem posiadanych przez daną spółkę zależnych spółek zagranicznych w liczbie spółek córek ogółem. W wyliczeniu wskaźnika brane pod uwagę były tylko podmioty w których dana spółka posiadała udział większościowy. Indeks pokazujący skalę umiędzynarodowienia geograficznego (GSI Geographical Spread Index) c obliczany jako pierwiastek kwadratowy Indeksu Internacjonalizacji pomnożony przez liczbę krajów lokalizacji BIZ. a UNCTAD [2007, s. 21]. b ( ). c ( ). Zaledwie osiem spółek, czyli 10% podmiotów w grupie badawczej, posiadało w 2013 roku BIZ w 10 lub więcej lokalizacjach, co można uznać za wysoki lub bardzo wysoki poziom umiędzynarodowienia, uwzględniając liczbę krajów, na których spółka jest obecna jako bezpośredni inwestor zagraniczny. Pięć z ośmiu zakwalifikowanych do tej grupy podmiotów miało inwestycje w Azji, głównymi lokalizacjami inwestycji były Chiny (cztery spółki). W przypadku wszystkich podmiotów w tej grupie dominowały inwestycje w regionie Europy Środkowo- -Wschodniej oraz UE-12. Większość podmiotów miała inwestycje ulokowane na Ukrainie (siedem spółek) oraz w Niemczech (pięć podmiotów). Nieliczne podmioty posiadały inwestycje w Ameryce Północnej, a w szczególności w Stanach Zjednoczonych (trzy podmioty). Powyższa analiza lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych pokazuje regionalną koncentrację BIZ. Występuje ona nawet w przypadku podmiotów, które

75 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 75 należą do najaktywniejszych podmiotów pod względem liczby krajów lokalizacji BIZ. Podmioty z tej grupy podejmują co prawda inwestycje na rynkach bardziej odległych pod względem geograficznym i kulturowym, jednakże w dalszym ciągu dominująca część ich inwestycji jest zlokalizowana w krajach znajdujących się w Europie Środkowej i Wschodniej oraz UE-15. Rysunek 12. Liczba spółek notowanych na GPW posiadających BIZ w zależności od liczby krajów lokalizacji BIZ w 2013 roku i < 10 3 i < Źródło: opracowanie własne. Indeks transnacjonalizacji sprzedaży pokazujący udział zagranicznych przychodów w przychodach ze sprzedaży netto ogółem został policzony dla wszystkich 75 podmiotów zaliczonych do grupy badawczej. Dane potrzebne do wyliczenia tego wskaźnika były dostępne w sprawozdaniach finansowych z roku Poziom umiędzynarodowienia spółek z grupy badawczej mierzony udziałem przychodów ze sprzedaży netto osiąganych za granicą był na poziomie średnio-wysokim. Najliczniejszą grupę 64% spółek stanowiły podmioty, w przypadku których wartość powyższego wskaźnika była w przedziale 20 60%. Grupa podmiotów charakteryzująca się niewysokim poziomem umiędzynarodowienia, wyrażonym mniejszym lub równym niż 20% udział przychodów z zagranicy w przychodach spółki ogółem nie była bardzo liczna. Zostało do niej zakwalifikowane 25% podmiotów. 11% podmiotów miało bardzo wysoki udział sprzedaży za granicą przekraczający 60% wartości sprzedaży ogółem. Powyższy wskaźnik pozwala na pokazanie całościowej skali umiędzynarodowienia przedsiębiorstw posiadających BIZ notowanych na GPW w Warszawie. Jego relatywnie wysoka wartość może wynikać z faktu, że do jego wyliczenia brane były pod uwagę nie tylko dane dotyczące sprzedaży spółek-córek zagranicznych, ale sprzedaż za granicą ogółem z wliczeniem wartości przychodów ze sprzedaży na eksport. Stosunkowo wczesny etap umiędzynarodowienia analizowanych przedsiębiorstw powinien skutkować dużym wpływem sprzedaży na eksport na wartość sprzedaży za granicą ogółem.

76 76 Rozdział 4 Wskaźnik transnacjonalizacji zatrudnienia pozwala na dokonanie porównania wielkości zatrudnienia spółki za granicą do wielkości zatrudnienia ogółem. Analiza uzyskanych danych pozwala na stwierdzenie, że spółki notowane na GPW charakteryzuje niski poziom umiędzynarodowienia, biorąc pod uwagę wartość zatrudnienia. Dane dotyczące wielkości zatrudnienia za granicą udało się uzyskać dla 39 z 75 analizowanych podmiotów (52%). W przypadku dziewięciu podmiotów dane te nie były dostępne w sprawozdaniu finansowym i zostały pozyskane w trakcie badań ankietowych. 80% z przebadanych spółek miało udział zatrudnienia za granicą nie przekraczający 50%. W przypadku 41% z analizowanych podmiotów udział zatrudnienia za granicą nie przekraczał 20%, a w przypadku 32% podmiotów był niższy niż 10%. 38% stanowiły spółki, których udział zatrudnienia za granicą znajdował się w przedziale od 21% do 50%. Niski udział zatrudnienia za granicą w zatrudnieniu ogółem jest wynikiem ograniczonego zasięgu skali operacji zagranicznych oraz potwierdza hipotezę o początkowym etapie internacjonalizacji analizowanych przedsiębiorstw. Na jego niską wartość może jednakże wpływać również fakt, że przedsiębiorstwa coraz częściej decydują się na elastyczne formy współpracy zagranicznej, nie wiążące się z zatrudnieniem pracowników, takie jak np. outsourcing części z realizowanych za granicą funkcji. Wskaźnik transnacjonalizacji aktywów pozwala na dokonanie porównania wartości posiadanych przez spółkę aktywów zagranicznych do wartości aktywów ogółem. Dane dotyczące wartości aktywów zagranicznych udało się uzyskać dla 42 z 75 analizowanych podmiotów (56%). W przypadku ośmiu podmiotów dane te nie były dostępne w sprawozdaniu finansowym i zostały pozyskane w trakcie badań ankietowych. Analiza uzyskanych danych pozwala na stwierdzenie, że spółki notowane na GPW charakteryzuje bardzo niski poziom umiędzynarodowienia, przy uwzględnieniu wartości aktywów zagranicznych. Ponad 55% przebadanych podmiotów ma udział aktywów zagranicznych w aktywach ogółem nie przekraczający 20%. W przypadku 12% podmiotów udział ten przekroczył 50%. 33% podmiotów miało udział aktywów zagranicznych w aktywach ogółem w przedziale od 21% do 50%. Niska wartość wskaźnika internacjonalizacji aktywów w przypadku większość podmiotów notowanych na GPW w Warszawie posiadających BIZ może wynikać z kilku przyczyn. Po pierwsze wiele z analizowanych przedsiębiorstw dopiero rozpoczyna swój proces internacjonalizacji. Oznacza to, że będą one się koncentrować na eksporcie bez podejmowania decyzji o zaangażowaniu kapitałowym. Kolejną przyczyną takiego stanu może być fakt, że spółki wykorzystują możliwości internacjonalizacji przy współpracy umownej z podmiotami zagranicznymi oraz

77 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 77 rozwijają inne niekapitałowe formy wejścia na zagraniczne rynki, uczestnicząc w sieciach biznesowych itp. Syntetyczny wskaźnik umiędzynarodowienia jest często stosowaną miarą internacjonalizacji. Uwzględnione w nim zostały najważniejsze aspekty związane z internacjonalizacją. Wskaźnik ten został wprowadzony przez UCTAD [1995]. Oblicza się go jako średnią arytmetyczną trzech wskaźników: wskaźnika transnacjonalizacji sprzedaży, wskaźnika transnacjonalizacji zatrudnienia oraz wskaźnika transnacjonalizacji aktywów. Jego zaletę stanowi fakt, że uwzględnione w nim zostały trzy istotne aspekty umiędzynarodowienia. Wskaźnik ten odnosi się również do rozmiaru operacji prowadzonych w kraju macierzystym danej spółki. Przyjmuje ona wartości od 0 do 100%. Przy interpretacji tego wskaźnika należy wziąć pod uwagę jego ograniczenia. Jego wysoka wartość świadczy o wysokiej konkurencyjności przedsiębiorstw przejawiającej się w wysokim poziomie umiędzynarodowienia. Z drugiej jednak strony ze względu na fakt, że we wskaźniku tym nie uwzględnione zostały determinanty związane z wielkością i specyfiką rynku, z którego pochodzi dany inwestor, wysoka wartość tego wskaźnika może częściej występować w przypadku przedsiębiorstw wywodzących się z krajów mających małe lub bardzo nasycone rynki wewnętrzne. Kolejne ograniczenie powyższego wskaźnika stanowi fakt, że nie rozróżniono w nim przedsiębiorstw ze względu na liczbę krajów, w których prowadzone są operacje zagraniczne co oznacza, że jego wysoką wartość może osiągnąć przedsiębiorstwo działające aktywnie np. na jednym lub dwóch rynkach zagranicznych. Wartość syntetycznego wskaźnika transnacjonalizacji korporacji została policzona dla 32 spółek, dla których udało się uzyskać zarówno informację dotyczącą zatrudnienia za granicą, jak i wartości zagranicznych aktywów. Dwanaście z analizowanych spółek osiągnęło wartość indeksu internacjonalizacji przewyższającą 40%. Zaliczały się do nich takie podmioty jak: ASSECO POLAND S. A., Synthos S. A., KGHM POLSKA MIEDŹ S. A. Jak wspomniano wcześniej, syntetyczny wskaźnik transnacjonalizacji korporacji nie uwzględnia informacji dotyczących liczby rynków, na których obecna jest dana spółka, co nie pozwala na dokonanie oceny dotyczącej skali umiędzynarodowienia geograficznego. W związku z tym, aby dokonać całościowej oceny skali internacjonalizacji policzone zostały jeszcze dwa indeksy: indeks internacjonalizacji (II) oraz indeks pokazujący skalę umiędzynarodowienia geograficznego (GSI). Indeks internacjonalizacji (II) to wskaźnik, który pokazuje udział posiadanych przez spółkę spółek zależnych w stosunku do liczby posiadanych przez spółkę spółek zależnych ogółem. Wskaźnik został policzony dla wszystkich 75 spółek w grupie badawczej na podstawie informacji pochodzących ze sprawozdań finansowych za 2013 rok. Wskaźnik ten oscyluje w przedziale od 0% do 100%. W przypadku

78 78 Rozdział 4 58% spółek wskaźnik znajdował się w przedziale od 21% do 50%. Oznacza to, że w przypadku tych podmiotów liczba zależnych spółek zagranicznych nie przekraczała połowy liczby posiadanych spółek zależnych ogółem. W przypadku 42% podmiotów liczba spółek zależnych była wyższa od liczby spółek zależnych w kraju macierzystym. Zaledwie w przypadku 9% udział ten przekroczył 80%. Indeks pokazujący skalę umiędzynarodowienia geograficznego (GSI) jest bardziej kompleksowy niż wskaźnik II ze względu na fakt, że uwzględniona w nim została zarówno liczba posiadanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jak również liczba rynków na których dany podmiot prowadzi wyżej wymienione inwestycje. Pokazuje on zakres umiędzynarodowienia działalności w kontekście liczby lokalizacji BIZ. Można założyć, że wartość wskaźnika waha się od 0 do 140 (przy założeniu możliwości lokalizacji BIZ w 200 lokalizacjach). Wskaźnik został policzony dla wszystkich 75 spółek w grupie badawczej na podstawie informacji pochodzących ze sprawozdań finansowych za 2013 rok. Wartość wskaźnika GSI dla analizowanych podmiotów była bardzo niska. W przypadku prawie 30% z analizowanych spółek nie przekroczył on wartości 1. Dla ponad 46% z analizowanych podmiotów jego wartość była niższa od 5. Zaledwie w przypadku 8% podmiotów wartość wskaźnika przekroczyła 10. Oznacza to, że wartość wskaźnika pokazująca skalę umiędzynarodowienia geograficznego jest bardzo niska dla analizowanych przedsiębiorstw. Tabela 11. Wskaźniki internacjonalizacji dla wybranych spółek posiadających BIZ notowanych na GPW Nazwa spółki LUBELSKIE ZAKŁADY PRZEMYSŁU SKÓRZANEGO PROTEKTOR S. A. % oddziałów zagranicznych Wskaźniki internacjonalizacji % przychodów zagranicznych % zatrudnienia za granicą % aktywów zagranicznych TNI ,00 89,27 53,41 72,56 ASSECO POLAND S. A ,00 80,00 51,32 67,11 ARCTIC PAPER S. A ,00 35,00 63,00 58,00 PZ CORMAY S. A ,40 36,40 49,10 56,63 BIOTON S. A ,00 51,95 46,87 54,61 SELENA FM S. A ,00 25,00 37,00 49,00 SYNTHOS S. A ,00 38,00 51,00 45,00 DECORA S. A ,30 24,32 32,70 44,44 INTER CARS S. A ,00 77,56 22,00 44,19 KGHM POLSKA MIEDŹ S. A ,00 9,86 40,00 43,29

79 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 79 AB S. A ,38 52,56 36,86 41,60 CIECH S. A ,00 30,00 34,00 40,00 FASING S. A ,00 28,09 25,00 39,70 GLOBE TRADE CENTRE (GTC) S. A. 76 8,80 66,00 44,00 39,60 RELPOL S. A ,00 39,32 9,38 36,90 MERCOR S. A ,20 10,00 47,09 36,10 RAWLPLUG S. A ,00 26,11 17,00 34,37 LIVECHAT SOFTWARE S. A ,00 0,00 1,00 33,67 ŚNIEŻKA FABRYKA FARB I LAKIERÓW S. A ,00 60,00 12,00 31,67 CHEMOSERVIS DWORY S. A. 14 2,00 47,74 42,14 30,63 APATOR S. A ,40 35,00 7,19 29,20 COMARCH S. A ,10 18,33 20,70 27,04 APLISENS S. A ,00 11,68 12,90 26,86 CD PROJEKT S. A ,30 10,00 10,70 25,67 KOPEX S. A ,60 10,00 13,81 23,47 PROJPRZEM S. A ,20 12,88 0,68 22,59 ERBUD S A 15 17,00 36,06 12,00 21,69 QUANTUM SOFTWARE S. A ,60 20,00 10,00 18,20 OT LOGISTICS S. A ,00 9,00 17,00 18,00 GRUPA KĘTY S. A ,00 2,87 5,00 12,62 ES SYSTEM S. A ,80 0,40 1,51 7,90 IMPEL S. A. 9 5,70 2,00 2,30 3,33 Źródło: opracowania własne. Analiza przedstawionych wskaźników internacjonalizacji pozwala na stwierdzenie, że chociaż poziom umiędzynarodowienia spółek notowanych na GPW posiadających BIZ różni się, to w przypadku większości można przyjąć, że są na wczesnym etapie umiędzynarodowienia. Obrazuje to niska wartość analizowanych strukturalnych i syntetycznych wskaźników umiędzynarodowienia, a w szczególności wartość posiadanych przez nie aktywów zagranicznych, udział zatrudnienia za granicą w zatrudnieniu ogółem oraz niewielka liczba krajów w których zlokalizowane są BIZ. Relatywnie najwyższą wartość przyjmował wskaźnik udziału przychodów ze sprzedaży netto z zagranicy w przychodach ogółem, który pokazuje poziom internacjonalizacji z uwzględnieniem eksportu. Oznacza to, że działalność eksportowa ma w dalszym ciągu bardzo duży wpływ na skalę ich internacjonalizacji, a w konsekwencji również zdaje się potwierdzać wczesny etap umiędzynarodowienia analizowanych podmiotów.

80 80 Rozdział Formy BIZ, motywy i bariery ekspansji kapitałowej przedsiębiorstw wyniki badań ankietowych Najczęściej wybieraną formą ekspansji kapitałowej w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych były bezpośrednie inwestycje zagraniczne od podstaw, które zrealizowało 50% z przebadanych spółek, co zostało przedstawione na rysunku 13. Rysunek 13. Formy ekspansji kapitałowej polskich przedsiębiorstw 60% 40% 20% 50% 18% 33% 0% Inwestycja od podstaw Fuzja i przejęcia Inwestycja od podstaw i fuzje oraz przejęcia Źródło: opracowanie własne. Na rozwój w oparciu o fuzję i przejęcia zdecydowało się 18% podmiotów. 33% wybrało model łączony i zrealizowało, zarówno inwestycje od podstaw, jak również fuzje i przejęcia. Modele ekspansji międzynarodowej zostały przedstawione na rysunku 13. Duże znaczenie internacjonalizacji w oparciu o wzrost organiczny może być powiązane z faktem, że w strukturze BIZ dominują podmioty prowadzące działalność o charakterze wyłącznie handlowym. Inwestycje tego rodzaju nie wymagają znacznych inwestycji kapitałowych i infrastrukturalnych, co może przyczyniać się do tego, że przedsiębiorstwa polskie decydują się na tworzenie ich od podstaw, a nie na zakup już istniejących podmiotów Motywy bezpośrednich inwestycji zagranicznych Na rysunku 14 przedstawione zostały motywy podejmowania BIZ. Za najważniejszy motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych badane przedsiębiorstwa uznały możliwość wejścia na nowe rynki (90%) oraz wsparcie działalności eksportowej (65%). Mniejsze znaczenie odgrywało dążenie do redukcji kosztów i na istotność tego czynnika wskazało nieco poniżej jednej czwartej przebadanych przedsiębiorstw. Najmniej istotnym czynnikiem motywującym do podjęcia ekspansji było poszukiwanie zasobów naturalnych (5%) oraz poszukiwanie zasobów ludzkich (8%).

81 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 81 Rysunek 14. Motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji przez polskie przedsiębiorstwa 100% 80% 60% 90% 65% 40% 20% 23% 15% 8% 5% 0% Wejście na nowe rynki Redukcja kosztów Poszukiwanie zasobów ludzkich Wsparcie działalności eksportowej Poszukiwanie know-how Poszukiwanie zasobów naturalnych Źródło: opracowanie własne. Głównymi motywami do podejmowania ekspansji kapitałowej w Niemczech, gdzie zlokalizowanych jest prawie 12% BIZ przedsiębiorstw biorących udział w badaniu, były: wsparcie działalności eksportowej, możliwość wejścia na nowe rynki, a także poszukiwanie know-how. Z analizy wynika, że analogicznymi powodami przedsiębiorcy kierowali się w przypadku Francji, gdzie znajduje się 3,2% wszystkich inwestycji. Czynnikiem do podejmowania inwestycji o charakterze produkcyjnym na Ukrainie (9,3% BIZ), w Rosji (8,3% BIZ), Republice Czeskiej (8% BIZ) oraz Rumunii (5,1% BIZ) była przede wszystkim redukcja kosztów, w tym dostępność relatywnie tańszej siły roboczej. Lokowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Słowacji (5,4% BIZ), Litwie (2,6% BIZ) oraz na Węgrzech (4,2%) związane było natomiast z zamiarem zdobycia przez przedsiębiorstwa nowych rynków zbytu oraz z umocnieniem eksportu do tych krajów. Za lokalizacją inwestycji kapitałowych w krajach azjatyckich, szczególnie w Chinach (3,5% BIZ), tak jak w przypadku państw Europy Środkowo-Wschodniej, przemawiały przede wszystkim niższe koszty produkcji, mniejsze znaczenie miała natomiast możliwość wejścia na nowe rynki oraz wsparcie eksportu. Motywy, dla których realizowane są BIZ znajdują odzwierciedlenie w specyfice działalności analizowanych podmiotów, w przypadku których dominująca większość ma charakter typowo handlowy lub usługowy. Ze względu na stosunkowo wczesny etap internacjonalizacji przedsiębiorstwa nie czerpią jeszcze korzyści z możliwości, jakie niesie lokalizacja produkcji lub usług oraz działalność badawczo-rozwojowa w tańszych lokalizacjach.

82 82 Rozdział Bariery dla rozwoju BIZ Bariery dla rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych zostały przedstawione na rysunku 15. Za największe ograniczenia dla rozwoju BIZ zostały uznane bariery administracyjne wskazane przez 43% badanych przedsiębiorstw. Istotny problem dla prowadzonej ekspansji kapitałowej stanowią również wysokie koszty pracy (30%) oraz wysokie koszty operacyjne (25%). Kolejnym ważnym ograniczeniem ekspansji było duże nasycenie rynków docelowych, które zostało wskazane przez 20% ankietowanych spółek. Zdecydowanie mniejszy wpływ na realizowane inwestycje miało ograniczenie w dostępie do zasobów ludzkich (5%) oraz w dostępie do zasobów naturalnych (3%) (por. rysunek 15). Rysunek 15. Bariery dla rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych identyfikowane przez polskie przedsiębiorstwa 50% 43% 30% 25% 25% 0% Bariery administracyjne Wysokie koszty operacyjne Duże nasycenie rynku Ograniczenia w dostępie do zasobów pracy 20% 10% 5% 3% Wysokie koszty pracy Inne Wysokie podatki Ograniczenia w dostępie do zasobów naturalnych Źródło: opracowanie własne. Bariery administracyjne stanowią szczególne utrudnienie dla przedsiębiorstw prowadzących BIZ w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie znajduje się ponad 50% wszystkich inwestycji. Kolejnym problemem dla polskich podmiotów podejmujących BIZ były wysokie koszty pracy oraz wysokie koszty operacyjne, dostrzegalne przede wszystkim w krajach UE-15 (23% BIZ), w tym: w Niemczech, Francji, Szwecji, Austrii oraz Belgii. Innym wykazanym w badaniu ograniczeniem dla ekspansji było duże nasycenie rynków docelowych, co zdaniem przedsiębiorców szczególnie dostrzegane było w krajach UE-15, a także w Rosji, Republice Czeskiej, Słowacji oraz na Węgrzech. Mniejszą barierą w realizowaniu BIZ było ograniczenie w dostępie do zasobów ludzkich w zakresie wykwalifikowanej siły roboczej, w tym inżynierów oraz specjalistów z branży IT, które dotyczy przede wszystkim krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

83 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW Wpływ BIZ na pozycję konkurencyjną Na rysunku 16 przedstawiony został wpływ BIZ na pozycję konkurencyjną polskich przedsiębiorstw. Rysunek 16. Wpływ BIZ na pozycję konkurencyjną firmy 75% 50% 55% 40% 25% 0% zdecydowanie pozytywny neutralny 3% 3% raczej pozytywny raczej negatywny Źródło: opracowanie własne. Ponad połowa (55%) przebadanych podmiotów wskazała, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne miały w ich opinii zdecydowanie pozytywny wpływ na pozycję konkurencyjną podejmującej je spółki, a 40% udzieliło odpowiedzi, że inwestycje ta miały charakter raczej pozytywny. 3% spółek wskazało, że przeprowadzona inwestycja miała charakter neutralny dla pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Inwestycje te wpłynęły negatywnie zaledwie na 3% z przebadanych podmiotów. Żadna ze spółek nie wskazała na zdecydowanie negatywny wpływ przeprowadzonej ekspansji kapitałowej na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa Umiejętności pozyskane w wyniku BIZ Na rysunek 17 pokazane zostały wiedza i umiejętności pozyskane przez przedsiębiorstwa w wyniku prowadzenia BIZ. Za najważniejsze uznano wiedzę umożliwiającą lepsze identyfikowanie potrzeb klientów zagranicznych. Na tę istotność tej kategorii wskazało 58% z przebadanych podmiotów. Za ważne zostało również uznane zdobyte doświadczenie w zakresie strategii penetracji rynków zagranicznych (50%) oraz w zakresie zarządzania ryzykiem związanym z prowadzeniem działalności w skali międzynarodowej (43%). Zagraniczne inwestycje bezpośrednie pozwoliły również spółkom na udoskonalenie strategii rozwoju produktu oraz procesów produkcyjnych, co zostało wskazane przez 40% podmiotów. Za najmniej istotne

84 84 Rozdział 4 doświadczenia zostało uznane doświadczenie w zakresie relacjami z zagranicznymi partnerami, na które wskazało (33%) ankietowanych spółek. Rysunek 17. Nowa wiedza i umiejętności zdobyte dzięki BIZ 80% 60% 40% 58% 50% 43% 40% 33% 20% 0% lepsze identyfikowanie potrzeb klientów zagranicznych stworzenie strategii penetracji rynków zagranicznych doświadczenie w zarządzaniu różnymi rodzajami ryzyka związanymi z ekspansją międzynar. doskonalenie strategii rozwoju produktu oraz procesów produkcyjnych doświadczenie w zarządzaniu relacjami z zagranicznymi partnerami (np. licencje, umowy) Źródło: opracowanie własne. Zdecydowana większość (72%) spółek zadeklarowała, że planuje kontynuować dalszą ekspansję w oparciu o bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Zaledwie 28% podmiotów zadeklarowało, że nie będzie w przyszłości realizować dalszych inwestycji zagranicznych w oparciu o formy kapitałowe (por. rysunek 18). 23% przebadanych spółek planuje podjąć dalsze działania inwestycyjne w perspektywie do jednego roku, 20% w horyzoncie czasowym 1 2 lat, a 21% w okresie trzech lat i dłużej (por. rysunek 19). Rysunek 18. Spółki planujące dalszą ekspansję w formie BIZ 100% 72% TAK NIE 50% 28% 0% Źródło: opracowanie własne.

85 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 85 Rysunek 19. Zakres czasowy planowanej ekspansji w formie BIZ 25% 20% 23% 20% 18% 15% 10% 5% 3% 0% < 1 roku 1 2 lata 3 5 lat > 5 lat Źródło: opracowanie własne Podsumowanie i wnioski Celem badania było określenie stopnia internacjonalizacji spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych (GPW) w Warszawie posiadających bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz specyfiki prowadzonej przez powyższe podmioty ekspansji międzynarodowej o charakterze kapitałowym. Docelową grupę badawczą stanowiły spółki krajowe notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie posiadające bezpośrednie inwestycje zagraniczne w 2013 roku. Z grupy docelowej wykluczono podmioty mające charakter holdingowy lub funkcjonujące wyłącznie w celu optymalizacji działalności finansowej, które nie prowadziły działalności o charakterze produkcyjnym lub/i handlowym lub/i usługowym lub/i badawczo-rozwojowym. Ostateczna grupa docelowa objęła 75 podmiotów, które zostały zidentyfikowane jako spółki posiadające bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Poziom umiędzynarodowienia analizowanych spółek pod względem liczby krajów lokalizacji należy uznać za niski lub średni o czym świadczy fakt, że 45% podmiotów w analizowanej grupie badawczej posiadało BIZ w jednej lub w dwóch lokalizacjach. Zaledwie 10% podmiotów w grupie badawczej działało w 10 lub więcej lokalizacjach jako bezpośredni inwestor zagraniczny. Z drugiej jednak strony poziom umiędzynarodowienia spółek z grupy badawczej mierzony udziałem przychodów osiąganych za granicą w skonsolidowanych przychodach spółek/grup kapitałowych może być uznany za średni lub średnio wysoki ze względu na fakt, że w przypadku 64% podmiotów wartość powyższego wskaźnika była w przedziale od 20 60%. Najczęstszą lokalizacją BIZ zrealizowanych przez spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie są Niemcy oraz kraje regionu Europy

86 86 Rozdział 4 Środkowej i Wschodniej, a w szczególności: Ukraina, Rosja, Republika Czeska, Słowacja i Rumunia. Dominujące znaczenie mają inwestycje wyłącznie o charakterze handlowym, ale istotną rolę odgrywają również inwestycje w przedsiębiorstwa prowadzące łącznie działalność handlową i produkcyjną, oraz handlową i usługową. Zdecydowanie mniejsze znaczenie miały BIZ wyłącznie o charakterze usługowym, produkcyjnym oraz inwestycje w działalność badawczo-rozwojową. Połowa z przebadanych spółek zadeklarowała, że przeprowadza ekspansję zagraniczną wyłącznie w oparciu o bezpośrednie inwestycje zagraniczne od podstaw, a druga połowa przy wykorzystaniu fuzji i przejęć lub fuzji i przejęć oraz inwestycji od podstaw. Duże znaczenie internacjonalizacji w oparciu o wzrost organiczny może być powiązane z faktem, że w strukturze BIZ dominują podmioty prowadzące działalność o charakterze wyłącznie handlowym, w przypadku których podejmowanie takich inwestycji wydaje się być łatwiejsze niż w odniesieniu do przedsiębiorstw produkcyjnych. Najistotniejszymi motywami podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla badanych przedsiębiorstw to możliwość wejścia na nowe rynki oraz wsparcie działalności eksportowej. Mniejsze znaczenie odgrywało dążenie do redukcji kosztów, poszukiwanie zasobów naturalnych oraz poszukiwanie zasobów ludzkich. Za największe ograniczenia dla rozwoju bezpośrednich inwestycji zagranicznych zostały uznane bariery administracyjne. Może to wynikać między innymi z faktu, że ekspansja międzynarodowa ankietowanych przedsiębiorstw ukierunkowana jest przede wszystkim na kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w których bariery te mogą być w dalszym ciągu istotne, pomimo stopniowego rozwoju tych gospodarek. Inne istotne bariery to wysokie koszty pracy oraz wysokie koszty operacyjne oraz duże nasycenie rynków docelowych. Znacząca większość przebadanych podmiotów wskazała, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne miały zdecydowanie pozytywny lub raczej pozytywny wpływ na pozycję konkurencyjną podejmującej je spółki. Co znamienne, żadna ze spółek nie wskazała na zdecydowanie negatywny wpływ przeprowadzonej ekspansji kapitałowej na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. Większość z przebadanych spółek podkreśliła, że w wyniku operacji zagranicznych uzyskała wiedzę umożliwiającą lepsze identyfikowanie potrzeb klientów zagranicznych oraz doświadczenie w zakresie strategii penetracji rynków zagranicznych. Istotne znaczenie odgrywała również wiedza w zakresie zarządzania ryzykiem związanym z prowadzeniem działalności w skali międzynarodowej. Prawie trzy czwarte z przebadanych spółek zadeklarowało, że planuje kontynuować dalszą ekspansję w oparciu o bezpośrednie inwestycje zagraniczne, z czego

87 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw notowanych na GPW 87 jedna czwarta przebadanych spółek planuje podjąć dalsze działania inwestycyjne w perspektywie do jednego roku Literatura i źródła Barbopoulos L. i in. [2014], Foreign direct investment in emerging markets and acquirers value gains, International Business Review, vol. 23, issue 3, s Bolaji H., Chris A. [2014], Relationship between Internationalization of Firms and Economic Performance: A Case Study Selected Banks in Nigeria, Journal of Economics and Sustainable Development, vol. 5, no. 5, s Capar N., Kotabe M. [2003], The Relationship between International Diversification and Performance in Service Firms, Journal of International Business Studies, vol. 34, no. 4, s Chen H., Hsu Ch-W. [2010], Internationalization, resource allocation and firm performance, Industrial Marketing Management, vol. 39, issue 7, s Contractor F. J., Kumar V., Kunduc S. K. [2008], Nature of the relationship between international expansion and performance: The case of emerging market firms, Journal of World Business, vol. 42, issue 4, s Hollensen S. [1998], Global Marketing. A Market-responsive Approach, Prentice Hall Europe za: M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, Gospodarka Narodowa 2007, nr 10, s Hsu Ch-Ch., Pereira A. [2008], Internationalization and performance: The moderating effects of organizational learning, Omega, vol. 36, issue 2, s ( ). Lin w., Liu y., Chen K. [2011], The internationalization and performance of a firm: Moderating effect of a firm's behavior, Journal of International Management, vol. 17, s Radło M. J. [2013], Offshoring i outsourcing, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Ramsey J., Barakat L., Cretoiu S. [2012], Internationalization and its possible impact on subjective and objective performance: Evidence from Brazilian TNCs, Transnational Corporations, vol. 21, no. 2, s Riahi-Belkaoui A. [1998], The effects of the degree of internationalization on firm performance, International Business Review, vol. 7, issue 3, s Riahi-Belkaoui A. [1999], The degree of internationalization and the value of the firm: theory and evidence, Journal of International Accounting, Auditing and Taxation, vol. 8, issue 1, s Podsumowanie wyników badania ankietowego, przeprowadzonego na grupie 91 przedsiębiorstw. Osiągnięto zwrot z ankiet na poziomie 49,5.

88 88 Rozdział 4 Ruigrok W., Wagner H. [2004], Internationalization and firm performance: Meta-analytic review and future research directions, Annual meeting of the Academy of International Business, Stockholm. Singla C., George R. [2013], Internationalization and performance: A contextual analysis of Indian firms, Journal of Business Research, vol. 66, s Tallman S., Li J. [1996], Effects of international diversity and product diversity on the performance of multina-tional firms, Academy of Management Journal, vol. 39 (1), s UNCTAD [1995], World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, New York Geneva. UNCTAD [2007], The Universe of the Largest Transnational Corporations, New York Geneva, s. 21.

89 Rozdział 5 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek produkcyjnych notowanych na GPW 5.1. Uwagi wstępne Rosnąca wartość polskich BIZ powoduje, że coraz bardziej istotne staje się pytanie, na jakim etapie rozwoju wschodzące korporacje międzynarodowe decydują się na podjęcie BIZ oraz jaki model bądź modele internacjonalizacji wybierają. Pytanie to jest szczególnie istotne w kontekście polskich przedsiębiorstw, w przypadku których proces globalizacji działalności przebiega inaczej niż w przypadku firm pochodzących z krajów najbardziej rozwiniętych ze względu na odmienne uwarunkowania historyczne i gospodarcze. Celem niniejszego rozdziału jest zobrazowanie modelu internacjonalizacji na przykładzie wybranych polskich przedsiębiorstw produkcyjnych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Badanie obejmuje sześć studiów przypadków spółek posiadających bezpośrednie inwestycje zagraniczne zarówno w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, jak i Unii Europejskiej. Stanowi ono uzupełnienie przeprowadzonych badań empirycznych dotyczących polskich BIZ, które obejmowało badania literaturowe, badania ankietowe oraz badania ilościowe. Główne tło teoretyczne do przeprowadzonych w tym rozdziale analiz stanowi teoria uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstw, cechującego się stopniowym zaangażowaniem w działalność na rynkach zagranicznych zbliżonych pod względem dystansu psychicznego. W modelu tym wyróżnia się cztery etapy umiędzynarodowiania. W pierwszym z nich przedsiębiorstwo prowadzi nieregularną działalność eksportową i nie dokonuje inwestycji za granicą. W efekcie zdobywa jedynie znikome informacje o rynku. Druga faza polega na sprzedaży produktów za pośrednictwem niezależnych agentów. Przedsiębiorstwo zaczyna stopniowo angażować zasoby i zbiera wiedzę w zakresie ograniczeń i możliwości sprzedaży na danym rynku zagranicznym. Trzecia faza dotyczy założenia przez przedsiębiorstwo zagranicznej filii handlowej. Na tym etapie firma dąży do zdobywania bardziej obszernych informacji o czynnikach sprzedaży i niezbędnym poniesieniu

90 90 Rozdział 5 nakładów na danym rynku. W ostatniej fazie uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwo tworzy za granicą własny oddział produkcyjny. Na tym etapie firma posiada relatywnie dużą wiedzę o rynku i dokonuje największego zaangażowania zasobów poza krajem [Gorynia, Jankowska, 2007]. Praktyka gospodarcza wskazuje jednak, że koncepcja stopniowego umiędzynarodowienia przedsiębiorstw nie ma charakteru uniwersalnego 23. Podejmowane przez podmioty decyzje o ekspansji kapitałowej często nie są zbieżne z tezą o przyrostowym charakterze internacjonalizacji, gdyż przedsiębiorstwa decydują się na omijanie, przeskakiwanie niektórych etapów umiędzynarodowienia zawartych w modelu uppsalskim. Równocześnie coraz częściej w początkowych fazach ekspansji zaangażowanie kapitałowe obejmuje rynki o większym dystansie psychicznym. Według G. Hedlunda i Å. Kvernelanda przesłanki do podejmowania tego rodzaju działań to: stabilizacja warunków rynkowych, jednoznaczna tendencja do wzrostu rynku, doświadczenia firm zdobyte na rynku krajowym, a także wiedza zdobyta w trakcie internacjonalizacji działalności na innych rynkach [Gorynia, Jankowska, 2007]. Takie ominięcie etapów pośrednich miało istotne znaczenie dla przeprowadzonych w niniejszym rozdziale analiz oraz postawionych pytań badawczych. W kolejnych podrozdziałach przedstawiono cel oraz zastosowaną metodą badawczą. Następnie opisano specyfikę analizowanych przedsiębiorstw w zakresie prowadzonego przez nie procesu internacjonalizacji. W ostatniej części przedstawiono natomiast wyniki i wnioski płynące z badania w kontekście zadanych pytań badawczych Cel i metoda Celem przeprowadzonej analizy studiów przypadków było określenie, czy wybrane przedsiębiorstwa produkcyjne przechodzą przez proces umiędzynarodowienia zgodnie z uppsalskim modelem internacjonalizacji. Przeprowadzone badania miały również pomóc uzyskać odpowiedź na pytanie, czy w procesie internacjonalizacji występowała tendencja do omijania niektórych etapów z modelu ewolucyjnego, a jeżeli tak, to których. Studia przypadków to metoda badawcza pozwalająca na zbadanie przyczyn i konsekwencji różnych zjawisk z punktu widzenia instytucji i zmian instytucjonalnych w kontekście działania poszczególnych, wybranych przedsiębiorstw. Studia przypadku stanowią połączenie podejścia teoretycznego z jakościową ana- 23 Należy jednak zaznaczyć, że sami twórcy modelu uppsalskiego byli świadomi, że proces umiędzynarodowienia niektórych firm może przebiegać niezgodnie z założeniami etapowego modelu internacjonalizacji.

91 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek lizą historyczną danych dotyczących badanych zjawisk ekonomicznych [Alston, 2008]. Należy również zauważyć, że użycie badania studiów przypadku było dość powszechnie stosowane przez naukowców zajmujących się teoriami umiędzynarodowienia przedsiębiorstw [Radło, 2013]. Badaniem studiów przypadków objęto sześć spółek giełdowych będących przedsiębiorstwami produkcyjnymi posiadających bezpośrednie inwestycje zagraniczne zlokalizowane w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz w Unii Europejskiej. Badano przedsiębiorstwa produkcyjne działające zarówno od początku jako przedsiębiorstwa prywatne, jak również spółki sprywatyzowane będące w przeszłości własnością Skarbu Państwa. Ze względu na fakt, iż w literaturze przedmiotu kwestionuje się adekwatność zastosowania modelu uppsalskiego w odniesieniu do firm prowadzących działalność usługową [Bridgewater, 2000] badanie swoim zakresem objęło przedsiębiorstwa produkcyjne. W rezultacie w próbie badawczej znalazły się takie podmioty jak: Fasing S. A., Projprzem S. A., Ciech S. A., Rovese S. A., Decora S. A. oraz Aplisens S. A. Ograniczenie próby badawczej do spółek notowanych na GPW było działaniem celowym ze względu na dostępność informacji wynikających z obowiązku publikowania danych finansowych i raportów bieżących. Materiał źródłowy niezbędny do realizacji tej części badania pochodzi z okresowych sprawozdań spółek, wywiadów przeprowadzanych z ich przedstawicielami, raportów analitycznych, informacji prasowych, wyników przeprowadzonego badania ankietowego, statystyk publicznych rankingów i publikacji udostępnianych przez niezależne instytucje badawcze oraz innych źródeł wtórnych. W pierwszym stadium badania dokonano analizy stopnia umiędzynarodowienia firm oraz zbadano ilościowy (dochody i zatrudnienie) oraz geograficzny (liczba i lokalizacja BIZ) zasięg działania przedsiębiorstwa. Ponadto analizie poddano historyczne informacje dotyczące rozwoju wybranych przedsiębiorstw. Na końcu zaprezentowano także główne wnioski wynikające z badania Studia przypadków i omówienie wyników analiz I. FASING S. A. Spółka działająca w branży przemysłu metalowego, produkująca przede wszystkim łańcuchy ogniwowe, ogniwa złączne, kompletne trasy łańcuchowe oraz jej elementy. Głównym odbiorcą produktów spółki jest sektor górniczy. O wyborze Fasing S. A. do analizy studium przypadku zadecydowała różnorodna lokalizacja geograficzna BIZ, która obejmuje Europę Zachodnią (Niemcy), Europę Środkowo-Wschodnią (Ukraina) oraz Azję (Chiny).

92 92 Rozdział 5 Historia spółki Działalność spółki Fasing rozpoczęła się w 1913 roku od małego zakładu zajmującego się produkcją urządzeń i narzędzi dla przemysłu górniczego. W latach trwała rozbudowa fabryki. Największa inwestycja spółki miała miejsce w 1974 roku, kiedy uruchomiona została Fabryka Narzędzi Górniczych GONAR na szwedzkiej licencji Fagersta. W latach 70. przedsiębiorstwo jako jedyne w Polsce specjalizowało się w wytwarzaniu trzech grup produktów: łańcuchów górniczych, części do maszyn urabiających oraz różne rodzaje wiertarek, a nowoczesna technika i technologia produkcji była obecna w halach produkcyjnych firmy od wielu lat. Inwestycje w rozwój firmy możliwe były m.in. dzięki korzyściom płynącym ze wzrostu wartości eksportu, którego wartość wahała się w zależności od fabryk od 20 do 60% całej produkcji. Działalność eksportowa spółki skierowana była głównie na takie rynki, jak ZSRR, Albania, Czechosłowacja, Brazylia, Chiny oraz Jugosławia. Działania te wpłynęły na ukształtowanie przyszłej strategii przedsiębiorstwa. Obecnie grupa kapitałowa jest liderem w Europie Środkowo-Wschodniej oraz jedną z największych firm na rynku globalnym w zakresie produkcji łańcuchów do przemysłu górniczego, cementowego, drzewnego, energetyki oraz rybołówstwa. W latach 80., po okresie rozkwitu spółki, nastąpił czas ośmioletniego przestoju wywołanego sankcjami nałożonymi na polską gospodarkę, wzrostem zagranicznego zadłużenia spółki oraz złą sytuacją na rynku wewnętrznym. W obliczu wielkich przemian ustrojowych i gospodarczych w Polsce po roku 1989 firma stanęła przed nowymi wyzwaniami, próbując jednocześnie odzyskać utraconą pozycję na rynku zagranicznym, stawiając czoła silnej konkurencji oraz dokonując niezbędnej restrukturyzacji przedsiębiorstwa. W 1991 roku Fasing został przekształcony w spółkę akcyjną z jednoosobowym udziałem Skarbu Państwa. W kolejnych latach spółka próbując sprostać nowym wymaganiom gospodarki, przechodziła proces reprywatyzacji, wprowadzając tym samym liczne zmiany własnościowe. W 2013 roku grupa składała się z pięciu podmiotów, z czego trzy zlokalizowane były za granicą, co zostało przedstawione na rysunku 20. Firma Fasing koncentruje swoją ekspansję kapitałową na takich rynkach jak: Niemcy, Ukrainę oraz Chiny. Rysunek 20. Prezentacja graficzna struktury grupy kapitałowej Fasing S. A., r. FASING S.A. MOJ S.A. FASING ENERGIA SHAN DONG LIANG DA FASING KETTENWERK BECKER-PRÜNTE GmbH FASING UKRAINA Źródło: opracowanie własne.

93 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek Opis działalności przedsiębiorstwa Działalność produkcyjna spółki skierowana jest przede wszystkim dla sektora górniczego (70% przychodów w 2013 roku). Ponadto produkty firmy Fasing wykorzystywane są w elektrociepłowniach, cementowniach, hutach, cukrowniach, rolnictwie, rybołówstwie. Na ofertę produktową firmy składają się przede wszystkim łańcuchy ogniwowe, ogniwa złączne, kompletne trasy łańcuchowe oraz jej elementy. Spółka świadczy także usługi z zakresu mechaniki i automatyki, w tym usługi serwisowe i remontowe. Cechą charakterystyczną spółki jest jej silne uzależnienie od sektora górnictwa węgla kamiennego, będącego głównym odbiorcom produktów firmy, kształtując warunki działania i oraz wyniki finansowe spółek wchodzących w skład Grupy Kapitałowej. Struktura akcjonariatu Dominujący udział w strukturze akcjonariatu grupy kapitałowej Fasing S. A. na poziomie 60,12% posiada Karbon 2 Sp. z o. o., która w 100% tworzona jest przez polski kapitał i należy do rodziny Bik. Przedsiębiorstwo to funkcjonuje od ponad 25 lat, a jego głównym obszarem działalności jest handel węglem i stalą, a także produkcja granulatu z miału węglowego. Ponadto inwestor strategiczny grupy kapitałowej Fasing S. A. dywersyfikuje swoją działalność przez współprodukcję i dystrybucję oraz rozwój działalności remontowo-budowlanej. Pozostała część akcjonariatu skupiona jest w rękach mniejszych inwestorów, co przedstawione zostało na rysunku 21. Rysunek 21. Struktura akcjonariatu Fasing S. A. 39,88% Karbon 2 Sp. z o. o. 60,12% Pozostali akcjonariusze Źródło: opracowanie własne. Wyniki finansowe spółki Analiza wartości przychodów ze sprzedaży grupy kapitałowej Fasing S. A. w okresie wskazuje na jej ponad dwukrotny wzrost, co świadczy

94 94 Rozdział 5 o dynamicznym rozwoju spółki. Rekordową wartość przychodów grupa osiągnęła w 2012 roku, których poziom wyniósł tys. zł. Poziom wyników finansowych kształtował się w sposób zróżnicowany, odzwierciedlając w dużym stopniu koniunkturę przemysłu wydobywczego, będącego głównym odbiorcą produktów spółki. Najwyższy zysk netto grupa odnotowała w 2007 roku, co było konsekwencją trudnej sytuacji gospodarczej w górnictwie węgla kamiennego i konieczności utrzymania wysokiego stopnia płynności finansowej. Stosunkowo niski wynik finansowy grupa osiągnęła w 2010 roku. W kolejnych latach sytuacja uległa znacznej poprawie. Wartości przychodów ze sprzedaży, zysku netto oraz zatrudnienia w latach przedstawione zostały w tabeli 11 oraz na rysunku 22. Rysunek 22. Przychody ze sprzedaży, zysk netto dla Fasing S. A. w latach Źródło: opracowanie własne. Rysunek 23. Wskaźniki rentowności ROE i ROA dla Fasing S. A. w latach (w %) 2000% 1800% 1600% 1400% 1200% 1000% 800% 600% 400% 200% 0% 19,03 11,59 9,66 5,24 5,71 5,63 3,25 3,25 3,29 3,07 1,91 1,74 1,74 1,04 12,71 11,89 6,48 6,84 6, ,6 ROE ROA Źródło: opracowanie własne.

95 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek Wskaźniki rentowności ROE i ROA dla Fasing S. A. kształtowały się w latach na zróżnicowanym poziomie (rysunek 23). Istotny wzrost tych wskaźników odnotowano w 2007 roku, co było konsekwencją złej koniunktury w przemyśle wydobywczym i koniecznością utrzymania wysokiego poziomu płynności finansowej zatrzymanej w rekordowym zysku grupy w tym roku. W latach nastąpił spadek poziomu wskaźników będący skutkiem turbulencji gospodarczych i przejściowego pogorszenia się sytuacji finansowej spółki. Rentowność grupy w odniesieniu zarówno do gospodarowania kapitałem, jak i aktywami poprawiła się w kolejnych latach. Poziom zatrudnienia w grupie Fasing S. A. wykazywał w analizowanym okresie stabilny wzrost, zwiększając się z 403 pracowników w 2005 roku do 719 w 2013 roku, co przedstawiono na rysunku 24 oraz w tabeli 12. Świadczy to o rozwoju spółki i jej działaniach akwizycyjnych dążących do zwiększania skali działania i potencjału wytwórczego spółki. Tabela 12. Przychody ze sprzedaży, zysk netto, zatrudnienie dla Fasing S. A. w latach Przychody ze sprzedaży Zysk netto Zatrudnienie Źródło: opracowanie własne. Rysunek 24. Wielkość zatrudnienia w Fasing S. A Źródło: opracowanie własne.

96 96 Rozdział 5 Strategia i przewagi konkurencyjne Grupa Kapitałowa Fasing S. A. posiadająca ponad stuletnią tradycję jest obecnie największą firmą w Europie Środkowej i jedną z największych na świecie zajmujących się produkcją łańcuchów i akcesoriów do przenośników zgrzebłowych dla różnych gałęzi przemysłu. Co więcej, w sektorze górniczym produkty firmy są z powodzeniem wykorzystywane zarówno w kopalniach węgla kamiennego, soli potasowej (Białoruś) czy łupku bitumicznego (Estonia). Długoletnia działalność firmy pozwoliła jej na wypracowanie skutecznej strategii, realizowanej przy wykorzystaniu sprawdzonej i nowoczesnej technologii, wiedzy i umiejętności pracowników oraz polskich i zagranicznych jednostek badawczych i uczelni. Przedsiębiorstwo osiąga średnie roczne tempo przyrostu produkcji na poziomie 30%. Budowanie przewagi konkurencyjnej przez firmę Fasing na rynku międzynarodowym możliwe jest m.in. dzięki pracy własnego działu technologiczno-konstrukcyjnego dbającego o nieustanne doskonalenie produktów oraz działaniu Niezależnego Zespołu Laboratoriów Badawczych dbającego o utrzymanie wysokiej jakości asortymentu spółki. Ekspansja zagraniczna Grupa Kapitałowa Fasing S. A. uznawana jest obecnie na rynku międzynarodowym jako jeden z najbardziej liczących się na świecie producentów łańcuchów i akcesoriów do przenośników zgrzebłowych. Produkty firmy oferowane są w ponad 33 krajach na całym świecie i kierowane do ponad 2000 klientów, z czego 60 stanowią stali odbiorcy zagraniczni. Popularność produktów Fasing jest efektem dbałości firmy od partnerskie, długoterminowe relacje z kontrahentami oraz dostosowywaniu produkcji do różnych warunków górniczo-geologicznych i eksploatacyjnych poszczególnych rynków zbytu. Wśród przedsiębiorstw o zbliżonym potencjale i profilu działalności do spółki na rynku europejskim wyróżnić można dwa niemieckie podmioty. Pierwszy z nich to firma Becker Prunte (od 2009 roku wchodząca w skład grupy kapitałowej), a drugi to firma Thiele GmbH & Co. KG. Do głównych kierunków eksportowych spółki zalicza się kraje takie jak: Chiny 33%, USA 12%, Australia 11%, Czechy 6% 24. Istotnym kierunkiem eksportowym dla G. K. są kraje Europy Wschodniej oraz Azji Północnej. Ponadto, spółka jest jednym z czołowych polskich eksporterów na rynek chiński. 24 Informacje ze strony internetowej spółki.

97 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek Internacjonalizacja Polskie przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją maszyn i urządzeń oraz wyposażenia dla sektora górniczego rozpoczynały swoją działalność głównie w celu zaspokojenia krajowego popytu na polską technologię górniczą, wykorzystywaną z powodzeniem przez krajowe spółki węglowe. Zważając jednak na ograniczoną chłonność polskich podmiotów zajmujących się wydobyciem kopalin, przedsiębiorstwa takie jak Fasing zaczęły z powodzeniem wykorzystywać doświadczenie zdobyte na polskim rynku, oferując swój asortyment odbiorcom zagranicznym [Dudała, 2012]. Pierwszy kontakt z klientami zagranicznymi G. K. Fasing nawiązała w latach 90. Pośrednio przez firmę KOPEX. W 2000 roku spółka rozpoczęła samodzielną działalność eksportową, wychodząc ze swoimi produktami na rynek rosyjski i ukraińskie, a następnie rynki: białoruski, kazachski, estoński, litewski i łotewski. Aktywność ta zwiększyła się ponadto w wyniku pozyskania strategicznego udziałowca firmy Karbon 2 posiadającej istotne doświadczenie w działalności handlowej, usługowej i produkcyjnej. Prowadząc równocześnie liczne kampanie promujące produkty firmy na całym świecie, uczestnicząc w targach międzynarodowych oraz dbając o nieustające poszerzanie asortymentu skierowanego do wielu innych branż przemysłu, spółce Fasing udaje się pozyskać coraz liczniejszą grupę odbiorców eksportowych na całym świcie. Istotnym krokiem w ekspansji zagranicznej grupy kapitałowej było założenie w 2006 roku spółki joint venture Shandong Liangda Fasing Round Link Chains Co., Ltd. w Chinach, po kilku latach obecności na tym rynku. Spółka ta ma za zadanie transferowanie myśli technologicznej Grupy Kapitałowej Fasing S. A. na rynek dalekowschodni oraz produkcję i dystrybucję wyrobów grupy na rynku chińskim. W kolejnych latach G. K. nabyła udziały (60% w 2008 r. i 40% w 2011 r.) w niemieckiej firmie Kettenwerk Becker-Prünte GmbH, będącej producentem i światowym eksporterem wysokiej jakości łańcuchów, szczególnie o dużych średnicach, wykorzystywanych w przemyśle górniczym. Wychodząc naprzeciw zainteresowaniu produktami firmy na rynkach Europy Wschodniej i Azji Północnej, G. K. Fasing utworzyła w 2011 roku spółkę-córkę Fasing Ukraina, reprezentującą interesy grupy kapitałowej w tym regionie. Przebieg ekspansji kapitałowej G. K. Fasing jest zbieżny z uppsalskim modelem internacjonalizacji, zgodnie z którym przedsiębiorstwo etapowo umacnia swoją pozycję na rynkach zagranicznych. Po kilkudziesięciu latach obecności przedsiębiorstwa na polskim rynku i istotnych zmianach restrukturyzacyjnych i reprywatyzacyjnych na początku lat 90., Fasing stopniowo intensyfikował swoją obecność na rynkach zagranicznych, wychodząc naprzeciw znacznemu popytowi na produkty dla przemysłu górniczego zgłaszanymi na rynku globalnym. Początkowo eksport

98 98 Rozdział 5 odbywał się za pośrednictwem polskiej firmy Kopex. Po zdobyciu doświadczenia w zakresie współpracy z zagranicznymi kontrahentami i lepszemu zapoznaniu się ze specyfiką ich rynków, G. K Fasing rozpoczęła samodzielną działalność eksportową. W celu dalszego umocnienia pozycji firmy na rynkach Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, a także krajów Azji, G. K. Fasing podjęła decyzję o utworzeniu spółki joint venture Shandong Liangda Fasing Round Link Chains Co., Ltd. w Chinach oraz spółki-córki Fasing Ukraina odpowiedzialnych za produkcję i dystrybucję na tych rynkach. Na rynku niemieckim G. K. Fasing nabyła 100% udziałów w firmie Kettenwerk Becker-Prünte GmbH, co przyczyniło się do zwiększenia potencjału produkcyjnego Grupy oraz i rozszerzenia asortymentu o nowe produkty rozpoznawalne na całym świecie. Krok ten pozwolił także Spółce ograniczyć konkurencję na rynku europejskim i wykorzystać efekt synergii kapitałowej. W 2013 roku spółka zatrudniała za granicą ponad 28% pracowników. Natomiast udział aktywów za granicą w aktywach grupy ogółem wynosił 25%. Wskaźniki te pokazują znaczny stopień umiędzynarodowienia spółki Fasing S. A. II. PROJPRZEM S. A. Projprzem to spółka produkcyjna, która specjalizuje się w wytwarzaniu konstrukcji stalowych i systemów przeładunkowych. Realizuje także usługi w zakresie budownictwa przemysłowego na terenie kraju. Spółka została zakwalifikowana do badania ze względu na specyfikę realizacji procesu internacjonalizacji. Pomimo że produkty spółki są obecne na około 30 rynkach świata, Projprzem swoją międzynarodową ekspansję kapitałową ograniczył do jednej spółki handlowo-dystrybucyjnej zlokalizowanej w Niemczech. Historia spółki Projprzem S. A. jest obecna na rynku budowlanym od ponad 60 lat. Początkowo jako Bydgoskie Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Przemysłowego specjalizowała się w projektowaniu i budowie obiektów o charakterze przemysłowym i ogólnym na terenie kraju i za granicą. Pod obecną nazwą spółka działa od 1990 roku, a swoją działalność koncentruje na produkcji konstrukcji stalowych oraz systemów przeładunkowych, zyskując przy tym znaczącą pozycję w Europie. Projprzem świadczy również usługi budowlano-wykończeniowe. Na rynku funkcjonuje jako generalny wykonawca obiektów przemysłowych, hal produkcyjnych, magazynowych oraz budynków biurowych. Spółka zadebiutowała na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w sierpniu 1999 roku. W skład grupy kapitałowej w 2013 roku wchodziły trzy spółki zależne (rysunek 25), z których

99 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako element umiędzynarodowienia wybranych spółek jedna zlokalizowana jest poza granicami kraju, w Niemczech. Spółka zagraniczna Promstahl GmbH została utworzona we wrześniu 2007 roku i jest odpowiedzialna za sprzedaż pomostów przeładunkowych na rynkach Europy Zachodniej. W takim samym celu do obsługi rynków Europy Środkowo-Wschodniej została powołana spółka Promstahl Polska. Do obowiązków obu spółek należą również: kompletacja dostaw, montaż i serwis urządzeń. Rysunek 25. Prezentacja graficzna struktury grupy kapitałowej Projprzem S. A., r. PROJPRZEM S.A. PROMStahl Polska Sp. z o.o. PROMStahl GmbH LPBP Sp. z o.o. Źródło: opracowanie własne. Opis działalności przedsiębiorstwa Projprzem S. A., tak jak wspomniano na początku niniejszego podrozdziału, jest obecna na rynku w trzech segmentach: budownictwo przemysłowe, konstrukcje stalowe oraz systemy przeładunkowe. Spółka ogranicza działalność w zakresie usług budowlanych do terytorium kraju, natomiast sprzedaż w pozostałych dwóch segmentach realizowana jest zarówno w Polsce, jak i za granicą. Projprzem szczególnie znaczące sukcesy odnosi w zakresie techniki przeładunkowej, która obejmuje produkcję, sprzedaż, renowację oraz serwis doków, ramp, pomostów przeładunkowych, segmentowych bram przemysłowych oraz rękawów uszczelniających. Spółka posiada dwa zakłady produkcyjne zlokalizowane na terenie kraju. Oferta spółki skierowana jest do sieci handlowych i logistycznych, deweloperów, a także dla klientów z branży przemysłowej, energetycznej, chemicznej oraz związanej z ochroną środowiska. Odbiorcami produktów i usług spółki są również znane krajowe i zagraniczne marki, do których zalicza się m.in. LPP, Aldi, IP Decor, Leroy Merlin, Auchan.