Przyrodnik Ustroński Geologia. Przyroda nieożywiona w polskiej części Beskidu Śląskiego (cz. 1)

Transkrypt

1 Geologia Ryszard Chybiorz 160 Przyroda nieożywiona w polskiej części Beskidu Śląskiego (cz. 1) Wstęp Głównym celem niniejszego artykułu jest popularyzacja wiedzy o obiektach geologicznych i formach rzeźby w polskiej części Beskidu Śląskiego, a zarazem chęć ukazania interesujących obiektów związanych z dziedzictwem Ziemi. Należy bowiem podkreślić, że jeżeli jakaś wartość jest zwyczajowo uznana za dziedzictwo, to aktualnie żyjące pokolenie jest moralnie zobowiązane przekazać ją swoim następcom. Nie zawsze jest to wykonalne, ponieważ panuje społeczne przyzwolenie na łamanie przepisów dotyczących ochrony przyrody i zabytków w imię rozwoju i budowy infrastruktury. Ponadto wiedza o obiektach i obszarach o wybitnych walorach naukowych, edukacyjno-dydaktycznych i (geo)turystycznych, które są reprezentatywnymi przykładami ważnych etapów w dziejach Ziemi, jest podstawą efektywnego podejmowania właściwych decyzji na rzecz realizacji środowiskowych celów zrównoważonego rozwoju, w tym realizacji lokalnych i regionalnych projektów środowiskowych oraz edukacyjnych. Celem pośrednim jest przybliżenie czytelnikowi informacji o otwartym dostępie do środowiskowych baz danych, publikacji i wyników badań naukowych w Polsce. Pozwoli to indywidualnym turystom zaplanować trasę wycieczki samochodowej, rowerowej lub pieszej po osobliwościach przyrody nieożywionej polskiej części Beskidu Śląskiego. Samorządowcom, organizacjom pozarządowym, grupom lokalnych aktywistów czy organizatorom turystyki umożliwi przygotowanie własnego geo-produktu 1 promującego i/lub chroniącego dziedzictwo geologiczne i górnicze najbliższej okolicy, gminy, powiatu czy euroregionu. Może również przyśpieszyć opracowanie i aktualizację map i publikacji promujących dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe, zarówno w postaci książkowej, jak i internetowej. W części drugiej, w kolejnym roczniku Przyrodnika Ustrońskiego, planowane jest zestawienie wyników inwentaryzacji stanowisk geologicznych, geomorfologicznych, hydrogeologicznych i górniczych Beskidu Śląskiego zaprezentowanych w materiałach kartograficznych, pracach naukowych, popularno-naukowych i innych dokumentach (np. planach ochrony różnych obszarów objętych ochroną). Współcześnie inwentaryzacje stanowisk geologicznych i geomorfologicznych są ważnym elementem przyrodniczych podstaw gospodarowania przestrzenią, sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i audytów krajobrazowych. Z kolei wspólne zachowanie i korzystanie z dziedzictwa naturalnego i kulturowego ułatwia tworzenie oraz promocję regionalnych i transgranicznych placówek edukacyjnych, ich oferty turystycznej, wspomaga rozwój infrastruktury szlaków i ścieżek dydaktycznych, wzmacnia działania na rzecz zabezpieczenia i renowacji obiektów o wartościach kulturowo-przyrodniczych oraz działania na rzecz renaturyzacji zdegradowanych terenów celem przywrócenia ich naturalnych funkcji oraz odbudowy różnorodności biologicznej. 1 Geo-produkt to taki rodzaj produktu marketingowego, który został wytworzony na bazie walorów dziedzictwa geologicznego, zawiera tzw. geo-interpretacje i może mieć zastosowanie w geoturystyce. Geo-produkty powinny być narzędziem komercyjnym i pedagogicznym oraz produktem przyjaznym środowisku (zrównoważonym) (Dryglas, Miśkiewicz 2014; geoturystyka.blogspot.com/search/label/elementarz).

2 Obszar badań Beskid Śląski (ryc. 1) to pasmo gór średnich, leżące w granicach trzech państw: Czech, Słowacji i Polski (Szromba-Rysowa, Tylkowa 1984). To także nazwa mezoregionu fizycznogeograficznego, który jest najdalej na zachód w Polsce wysuniętą częścią makroregionu Beskidy Zachodnie, wchodzącego w skład podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, należącej do prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym (Kondracki 2011). Na obszarze Polski Beskid Śląski graniczy z Beskidem Żywieckim na południowym wschodzie, Kotliną Żywiecką na wschodzie, Beskidem Małym na północnym wschodzie, Pogórzem Śląskim na północy; zachodnią i południowo-zachodnią granice stanowi granica państwowa, z trójstykiem pomiędzy miejscowościami Jaworzynka-Trzycatek (Polska) Czerne (Słowacja) Herczawa (Czechy). Polska część mezoregionu (ok. 610 km 2 ) w całości leży w granicach województwa śląskiego, na terenie południowej części powiatu cieszyńskiego (gminy i Istebna oraz fragmenty gmin Goleszów, Ustroń i Brenna), południowej części miasta Bielsko-Biała i południowej części powiatu bielskiego (gmina Szczyrk i fragmenty gmin: Jasienica, Jaworze, Wilkowice i Buczkowice) oraz zachodniej części powiatu żywieckiego (fragmenty gmin: Lipowa, Radziechowy Wieprz, Milówka i Rajcza). Źródło Białej Wisełki w obrębie warstw istebniańskich jednostki (teren rezerwatu przyrody Barania Góra). Fot. Z. Wilczek Najwyższymi szczytami Beskidu Śląskiego są Skrzyczne (1 257 m n.p.m.) i Barania Góra (1 220 m n.p.m.), natomiast dla części czeskiej (zachodniej) Czantoria Wielka (995 m n.p.m.). Przez Beskid Śląski przechodzi Europejski Dział Wodny pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym (ryc. 3). Tu bowiem znajduje się obszar źródliskowy i początkowe odcinki najdłuższej rzeki Polski, królowej polski rzek Wisły z licznymi dopływami (Wilczek, Zarzycki 2015). W sensie hydrologicznym rozpoczyna się w miejscu połączenia potoków Malinka i Wisełka, powstałego z połączenia Białej i Czarnej Wisełki. Na tym obszarze swój początek bierze również rzeka Olza zasilająca zlewnię Odry. Zlewnie Wisły i Odry należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Przez wieś Jaworzynkę przepływa potok Czadeczka, która poprzez Skaliczankę, Kisuczę i Wag wpada do Dunaju, należącego do zlewiska Morza Czarnego. 161

3 Ryc. 1. Lokalizacja polskiej części Beskidu Śląskiego na tle A granic województw (źródło: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej dalej CODGiK), B sąsiednich jednostek fizycznogeograficznych (źródło: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska dalej GDOŚ): Jednostki fizycznogeograficzne (podprowincja makroregion mezoregion) wg Kondrackiego (2011): Północne Podkarpacie Kotlina Oświęcimska: I Dolina Górnej Wisły; Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Zachodniobeskidzkie: II Pogórze Śląskie; Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie: III Beskid Śląski, IV Beskid Mały, V Kotlina Żywiecka, VI Beskid Makowski, VII Beskid Żywiecki. C wielkoobszarowych formy ochrony przyrody (liczby czarne, źródło: GDOŚ): 1 Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, 2 Żywiecki Park Krajobrazowy, 3 Obszar Chronionego Krajobrazu Beskid Żywiecki; NATURA 2000 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków: 4 Beskid Żywiecki; NATURA 2000 Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk: 5 Cieszyńskie Źródła Tufowe, 6 Beskid Śląski, 7 Beskid Żywiecki; Zespoły Przyrodniczo Krajobrazowe: 8 Dolina Wapienicy, 9 Cygański Las oraz 10 Korytarz Ekologiczny Górna -Babia Góra; Powiaty i gminy (liczby czerwone, źródło: CODGiK): powiat cieszyński: 1 Zebrzydowice, 2 Hażlach, 3 Dębowiec, 4 Skoczów, 5 Cieszyn, 6 Goleszów, 7 Ustroń, 8 Brenna, 9, 10 Istebna; miasto na prawach powiatu: 11 Bielsko-Biała; powiat bielski: 12 Jasienica, 13 Jaworze, 14 Kozy, 15 Porąbka, 16 Wilkowice, 17 Szczyrk, 18 Buczkowice; powiat żywiecki: 19 Czernichów, 20 Łodygowice, 21 Żywiec, 22 Świnna, 23 Lipowa, 24 Radziechowy Wieprz, 25 Jeleśnia, 26 Węgierska Górka, 27 Milówka, 28 Rajcza, 29 Ujsoły. Źródło = źródło danych cyfrowych. 162

4 Beskid Śląski to także nazwa makroregionu geomorfologicznego należącego do podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, wchodzącej w skład Karpat Zachodnich (Klimaszewski 1972; Starkel i in. 1973; Gilewska 1999). Granice regionalizacji fizycznogeograficznej i geomorfologicznej mają inny zasięg (patrz m.in. Otwarty Regionalny System Informacji Przestrzennej dalej ORSIP, mapa Przyroda Zasoby przyrody nieożywionej), a w literaturze przedmiotu często używane są zastępczo. Również regionalizacja fizycznogeograficzna Polski opracowana przez J. Kondrackiego w 2. połowie XX wieku, następnie zmodyfikowana przez A. Richlinga, posiada już co najmniej kilka wersji przebiegu granic (patrz portale CBDG 2, GDOŚ 3 i ORSIP 4 ). Budowa geologiczna Beskidu Śląskiego jest różnorodna. Rodzaj skał, ich wzajemne położenie, dokumentują różne procesy rozwoju skorupy ziemskiej, zmiany klimatu, rozwój życia, przyjścia i odwroty mórz, powstanie gór, ruchy tektoniczne, wulkanizm, pobyt lądolodu i współczesne procesy geologiczne. W podłożu Karpat występują prekambryjsko-paleozoiczne utwory platformowe silnie zaangażowane tektonicznie (Buła, Habryn 2008). Wyższą pozycję zajmuje trzecie piętro strukturalne Karpaty zewnętrzne (m.in. Paul i in. 1996, Oszczypko i in. 2008, Cieszkowski i in. 2009, Golonka i in. 2013), a najwyższą pozycję zajmuje pokrywa utworów czwartorzędowych. Karpaty zewnętrzne zbudowane są z fliszu, czyli naprzemianległych warstw skał osadowych, głównie zlepieńców, piaskowców, łupków, rzadziej margli i wapieni. Beskid Śląski budują głównie masywne piaskowce warstw godulskich i warstw istebniańskich jednostki (płaszczowiny). W rejonie Koniakowa i Kamesznicy dominują piaskowce warstw krośnieńskich jednostki przedmagurskiej (dukielskiej), a w części najbardziej południowej występują utwory fliszowe jednostki magurskiej (ryc. 2) 5. Kształtowanie się rzeźby terenu trwa nadal, a do najistotniejszych procesów należą różnego rodzaju ruchy masowe skał (np. osuwiska patrz SOPO 6 ), w wyniku których powstają też jaskinie grawitacyjne na stokach górskich. Praktycznie wszystkie jaskinie Beskidów w sensie geologicznym Karpat zewnętrznych reprezentują obiekty niekrasowe, pseudokrasowe. Według Urbana i Margielewskiego (2010) można wśród nich wyróżnić dwa podstawowe genetyczno-morfologiczne typy: 1) jaskinie szczelinowe powstające w rezultacie niewielkich, zwykle translacyjnych przemieszczeń masywów skalnych na etapie poprzedzającym rozwój osuwisk; 2) jaskinie blokowiskowe stanowiące pustki w obrębie pakietów osuwiskowych, występujące pomiędzy znacznie przemieszczonymi blokami skalnymi. W praktyce jednak spotyka się jaskinie pośrednie, związane z ruchami masowymi, które nie spełniają warunków pozwalających na jednoznaczne zaliczenie ich do jednej z tych grup. Znacznie mniejsza grupa jaskiń beskidzkich, zwykle o niewielkich rozmiarach reprezentuje formy genetycznie związane z różnymi procesami wietrzenia i erozji. W utworach (osadach) Beskidu Śląskiego udokumentowano różne złoża kopalin, a największe znaczenie gospodarcze mają dziś złoża kamieni budowlanych i drogowych, głównie piaskowców, których wydobycie ma wielowiekowe tradycje (m.in. Bąk, Radwanek-Bąk 1996; Figarska-Warchoł, Matlak 2012; Dorda 2009, 2015). Ponadto znajdują się tu złoża wód mineralnych i termalnych oraz zasoby wód podziemnych pitnych i przemysłowych (m.in. Chowaniec 2009, 2016; Szuflicki i in. 2016; ryc. 3) 7, 8. 2 CBDG Centralna Baza Danych Geologicznych bazagis.pgi.gov.pl/website/cbdg/viewer.htm 3 GDOŚ geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/ 4 ORSIP orsip.pl/geoportal 5 Szczegółowa budowa geologiczna mezoregionu i terenów przyległych przedstawiona jest na seryjnych mapach geologicznych Polski wraz z objaśnieniami tekstowymi. Są to arkusze w skali 1 : : Cieszyn, Skoczów, Bielsko-Biała,, Milówka, Czadca i Ujsoły (patrz ryc. 2). 6 SOPO System Osłony Przeciwosuwiskowej geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/sopo 7 MIDAS geoportal.pgi.gov.pl/midas-web 8 Surowce mineralne Polski geoportal.pgi.gov.pl/surowce 163

5 Ryc. 2. Uproszczona mapa geologiczna Beskidu Śląskiego i terenów przyległych A Jednostki tektoniczne (Paul i in. 1996, zmienione): B Syntetyczny profil litologiczny jednostki na podstawie Ryłko i Paul (1992; zmienione). Arkusze seryjne map geologicznych w skali 1 : (litery czarne na białym przeźroczystym tle, patrz CBDG): a Cieszyn, b Skoczów, c Bielsko-Biała, d, e Milówka (Radziechowy), f Czadca i g Ujsoły. Informacje o złożach kopalin oraz górnictwie i przetwórstwie kopalin, warunkach podłoża budowlanego, ochronie przyrody i zabytkach kultury, a także o geochemii środowiska i składowaniu odpadów przedstawione są na mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1 : Rozpoznawanie, bilansowanie i ochrona wód podziemnych na potrzeby ich racjonalnego wykorzystania jest zadaniem Państwowej Służby Hydrogeologicznej 10, udostępniającej m.in. dane online o jednolitych częściach wód podziemnych, zasobach wód podziemnych, 9 Geologia geośrodowiskowa geoportal.pgi.gov.pl/srodowiskowa/mapy 10 Państwowa Służba Hydrogeologiczna pgi.gov.pl/psh/sluzba-hydrogeologiczna.html 164

6 obszarach zagrożonych podtopieniami i Głównych Zbiornikach Wód Podziemnych (GZWP, ryc. 3), a także o mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1 : Budowa geologiczna, rzeźba terenu, gleby oraz wody powierzchniowe i podziemne, czyli główne abiotyczne składniki środowiska przyrodniczego, są elementami georóżnorodności (różnorodności geologicznej), która wraz z różnorodnością biologiczną (bioróżnorodnością) i różnorodnością krajobrazową, tworzy różnorodność przyrodniczą. Najpopularniejszym sposobem ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego jest tzw. ochrona konserwatorska, polegająca na ustanowieniu obszarów i obiektów chronionych. Obiektami umożliwiającymi ochronę georóżnorodności w skali punktowej i małoobszarowej są pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne, natomiast ochronie krajobrazu parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (Kistowski 2012). Dane opisowe (tekstowe) o formach ochrony przyrody gromadzone są w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody (CRFOP) 12, czyli systemie teleinformatycznym prowadzonym na podstawie ustawy o ochronie przyrody 13 przez GDOŚ. Ze specjalnej podstrony witryny GDOŚ można również pozyskać dane przestrzenne w formacie SHP 14. Dane te nie stanowią jednak prawnego ustalenia lokalizacji i przebiegu granicy form ochrony przyrody. Na podstronie tej dostępne są również dane przestrzenne o obszarach RAMSAR, korytarzach ekologicznych i mezoregionach opracowanych na potrzeby polskiej konwencji krajobrazowej 15. Co to jest georóżnorodność, geostanowisko i geoturystyka? Georóżnorodność jest definiowana m.in. jako naturalne zróżnicowanie cech budowy geologicznej (skał, minerałów, skamieniałości), rzeźby terenu (form i procesów) i pokrywy glebowej. Obejmuje relacje między tymi cechami i ich własności, systemowe związki i wpływ na inne elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego (Migoń 2012). Pojęcie to pojawiło się w literaturze naukowej na początku lat 90. XX wieku i jest pojęciem komplementarnym do bioróżnorodności. W polskiej literaturze naukowej istnieje wiele definicji tego pojęcia, ponieważ nadal brak jego definicji prawnej (Kistowski 2012). Według Migonia (2012) georóżnorodność odnosi się do stanu teraźniejszego i zawiera komponent dynamiczny, natomiast znane z literatury pojęcie dziedzictwo Ziemi obejmuje generalnie statyczny, przetrwały do dzisiaj zapis przeszłości. Zewnętrznym przejawem georóżnorodności, a także podstawowym typem obiektu geoturystycznego jest geostanowisko. Geostanowisko to pojedynczy obiekt, grupa obiektów lub obszar geologiczny o szczególnym znaczeniu dla poznania dziejów Ziemi, w tym historii życia i zmian klimatu. Geostanowiska są naszym dziedzictwem geologicznym, geomorfologicznym i kulturowym wiążącym się z problematyką ochrony georóżnorodności, nauką, edukacją i geoturystyką. Ze względu na naturę ilustrowanych przez nie zjawisk i procesów, wyróżnia się geostanowiska: tektoniczne, petrologiczne, mineralogiczne, paleontologiczne, stratygraficzne, sedymentologiczne, wulkaniczne, hydrologiczne i hydrogeologiczne, geomorfologiczne, pedologiczne 11 Mapy geologiczne, geośrodowiskowe i hydrogeologiczne wraz z objaśnieniami tekstowymi można bezpłatnie pobrać z CBDG bazy prowadzonej i rozbudowywanej przez Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy (dalej PIG-PIB). Dane geologiczne można także przeglądać w aplikacjach mapowych: standardowej (CBDG bazagis.pgi.gov.pl/website/cbdg/) i mobilnej GeoLOG (GeoLOG m.bazagis.pgi.gov.pl/cbdg/#/ landing). W internetowych składnicach dostępne są również mapy historyczne, zarówno topograficzne, jak i tematyczne (patrz m.in. igrek.amzp.pl; maps.hungaricana.hu; oldmapsonline.org). 12 CRFOP crfop.gdos.gov.pl 13 Art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 1 maja 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz. U. z 2016 r., poz z późn. zm.). 14 GDOŚ gdos.gov.pl/dane-i-metadane 15 Według danych przestrzennych GDOŚ granica Beskidu Śląskiego od miejscowości Sól kieruje się na zachód wzdłuż potoku Solanka (Słanica), osiągając granicę polsko-słowacką na przełęczy położonej pomiędzy wzniesieniami Gomułka i Skalanka (867 m). Inny jest także zasięg północnej granicy mezoregionu, szczególnie w rejonie Bramy Wilkowickiej oraz pomiędzy Ustroniem a Goleszowem. 165

7 (glebowe), historyczne i związane z eksploatacją kopalin. Geostanowiskami są m.in. naturalne odsłonięcia geologiczne, formy rzeźby terenu (np. skałki, osuwiska), punkty widokowe, źródła i wodospady oraz obiekty górnicze (Migoń 2012). Należy przy tym pamiętać, że skały, minerały i skamieniałości występują nie tylko w naturalnym środowisku przyrodniczym i w środowisku przekształconym antropogenicznie, ale także w wytworach kultury materialnej człowieka (budowle i elementy wyposażenia, kamienie szlachetne i ozdobne) i muzeach (min. przyrodniczych, geologicznych i górniczych). Niektóre małe obiekty tego typu eksponowane są na giełdach minerałów, skał i skamieniałości. Geostanowiska są jednym z ważniejszych elementów oceny i analizowania georóżnorodności oraz pełnią niezwykle ważną rolę w ochronie przyrody nieożywionej (geoochronie) i mają istotne znaczenie dla geoturystyki. Są także ważnym elementem dokumentacji geoparków, które łączą w sobie zadania ochrony i promocji dziedzictwa Ziemi z polityką zrównoważonego rozwoju regionalnego (Golonka i in. 2013; Alexandrowicz, Miśkiewicz 2016). Specyficzną formą udostępniania geoparków jest geoturystyka łącząca w sobie podstawowe założenia turystyki z dostarczaniem zróżnicowanej tematycznie wiedzy geologicznej i geomorfologicznej dla studentów, turystów i innych odwiedzających (Migoń 2012). Geostanowiska i geoparki nie są formą ochrony przyrody. Część stanowisk geologicznych i geomorfologicznych jest chroniona zarówno w skali punktowej (pomnik przyrody nieożywionej i stanowisko dokumentacyjne), jak i małoobszarowej (rezerwat przyrody nieożywionej i użytek ekologiczny). Jeszcze inne są proponowane do ochrony np. w ramach gminnych programów ochrony środowiska, a kulturowe (np. poprzemysłowe) w ramach sporządzania gminnego programu opieki nad zabytkami. Wykazy i opisy chronionych i godnych ochrony obiektów geologicznych, geomorfologicznych, hydrogeologicznych i pogórniczych dostępne są w przewodnikach geologicznych (Unrug 1969, 1979), wydawnictwach zwartych (m.in. 166 Malinowska Skała zbudowana z tzw. zlepieńców malinowskich wśród warstw godulskich jednostki (pomnik przyrody nieożywionej). Fot. P. Dziki

8 Alexandrowicz 1989; Alexandrowicz, Poprawa 2000; Dorda 2009; Chybiorz, Tyc 2012), katalogach geoturystycznych (Słomka i in. 2006; Słomka 2012) i w polskim banku geostanowisk dostępnym na serwerze Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie 16. Piaskowce warstw krośnieńskich jednostki przedmagurskiej (dukielskiej) w nieczynnym kamieniołomie Koczy Zamek w Koniakowie (geostanowisko o randze regionalnej). Fot. R. Chybiorz Centralny Rejestr Geostanowisk Polski Obecnie w Polsce najpełniejszym źródłem informacji o dziedzictwie geologicznym i geomorfologicznym jest Centralny Rejestr Geostanowisk Polski (CRGP) 17. Jest to popularnonaukowa internetowa baza danych prowadzona i zarządzana przez PIG-PIB. Rejestr udostępniony w 2010 r., jest stale aktualizowany i uzupełniany, ponieważ łatwy dostęp do informacji o georóżnorodności danego regionu jest ważny zarówno dla administracji państwowej, jak i samorządowej, a także dla wszystkich organizacji i stowarzyszeń zajmujących się problematyką ochrony przyrody. W rejestrze znajduje się prawie obiektów z kraju, w tym 405 z terenu województwa śląskiego (stan na dzień 31 marca 2017 r.). CRGP umożliwia wyszukiwanie obiektów jednocześnie w 2 kategoriach: wg jednostek administracyjnych różnej rangi (3 poziomy) lub jednostek strukturalnych (geologicznych) albo według arkuszy Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski (1 : ). Druga kategoria wyszukiwania stanowi kombinację 6 cech: a) typ obiektu z podkategoriami: elementy rzeźby, obiekty wodne, odsłonięcia geologiczne, stanowiska paleontologiczne, pozostałości górnictwa, miejsca występowania interesujących minerałów i skał oraz inne; b) ranga obiektu (lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy); c) status ochronny; d) stan zachowania; 16 Data of Polish Representative Geosites 17 CRGP geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska/ 167

9 e) położenie względem szlaków turystycznych; f) dostępność. Wszystkie te oraz inne informacje zawarte są w kartach dokumentacyjnych geostanowisk 18. Wyszukane karty można bezpłatnie przeglądać lub pobrać (wydrukować) w formacie pliku PDF 19. Zawartość rejestru, a także witryny Jaskinie Polski (Grodzicki, Machalska 2011) 20, jest także udostępniana poprzez aplikację mapową CBDG i aplikację mobilną GeoLOG. W CBDG dostępne są również bezpłatnie dane przestrzenne w formie usług mapowych oraz w formacie pliku wektorowego SHP. Śląskie geostanowiskach i jaskinie można również przeglądać w module Przyroda ORSIP, czyli w Geoportalu Województwa Śląskiego. Skały grzybowe w paśmie Stożka zlepieńce i piaskowce warstw istebniańskich dolnych jednostki (pomnik przyrody nieożywionej i geostanowisko o randze krajowej). Fot. P. Dziki Obszary i obiekty Beskidu Śląskiego ważne dla zachowania georóżnorodności i dziedzictwa Ziemi Analiza Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody i Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski wykazała, że w polskiej części Beskidu Śląskiego występuje co najmniej 46 obszarów i obiektów przyrody nieożywionej, cennych z punktu widzenia geologii i geomorfologii dla zachowania georóżnorodności i dziedzictwa Ziemi (ryc. 3, tabela 1). 18 Karta dokumentacyjna geostanowiska (dalej KDG) składa się z 7 formularzy. Są to: 1) informacje ogólne (numer KDG, nazwa i typ obiektu, współrzędne WGS84, jednostki administracyjne, kraina geograficzna, opis lokalizacji terenu, forma własności terenu i in.); 2) cechy fizyczne obiektu (długość, szerokość, wysokość, powierzchnia, objętość, wysokość w m n.p.m. i inne mierzalne cechy); 3) aktualny stan obiektu (forma własności obiektu, status ochrony, stan zachowania obiektu, położenie, dostępność, ekspozycja, ranga, ocena atrakcyjności turystycznej, dydaktycznej i naukowej); 4) charakterystyka geologiczna (regiony strukturalne, wiek geologiczny, litologia, forma rzeźby terenu, geneza i opis geostanowiska); 5) opracowanie (autorzy, aktualizacje); 6) dokumentacja graficzna (zdjęcia, szkice, przekroje); 7) bibliografia. 19 CRGP geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp_v2/; 20 Jaskinie Polski geoportal.pgi.gov.pl/jaskinie_polski 168

10 Ryc. 3. Małoobszarowe i punktowe formy ochrony i promocji przyrody nieożywionej w polskiej części Beskidu Śląskiego. Źródła danych cyfrowych: CBDG geostanowiska, Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP), jaskinie, złoża kopalin; CODGiK granice powiatów i gmin, szczyty górskie; GDOŚ granice mezoregionów, rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne oraz pomniki przyrody; Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW) rzeki I i II rzędu, zbiorniki wodne i obszary dorzeczy. Wśród zidentyfikowanych 46 obszarów i obiektów jest 26 form prawnie chronionych: 3 rezerwaty przyrody, 1 użytek ekologiczny, 4 stanowiska dokumentacyjne i 16 pomników przyrody nieożywionej (tabela 1). 169

11 Tabela 1. Małoobszarowe i punktowe formy ochrony i promocji przyrody nieożywionej w polskiej części Beskidu Śląskiego na podstawie Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody (CRFOP) i Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (CRGP).Stan na dzień 31 marca 2017 r. Lp. Nazwa obiektu przyrody nieożywionej Dominujący typ litologiczny skały (patrz ryc. 2) Położenie (gmina) Referencyjne bazy danych CRFOP CRGP Informacje dodatkowe Kamieniołom wapienie cieszyńskie GK ZK Leszna Goleszów w Lesznej Górnej jednostki 9649 Górna 2 Kamieniołomy na Górze Jasieniowej wapienie cieszyńskie SD GK Goleszów w Goleszowie jednostki RG (nieczynne) Martwice wapienne w Cisownicy Kamieniołom w Ustroniu Poniwcu (nieczynny) Kamieniołom Skalica w Ustroniu (nieczynny) Złoże wód leczniczych Ustroń Źródło Karola w Ustroniu 8 Jaskinia Wiślańska 9 Jaskinia Salmopolska 10 Kamieniołom Tokarzówka w Brennej martwice wapienne, warstwy cieszyńskie jednostki dolne jednostki dolne jednostki skały węglanowe dewonu łupki cieszyńskie górne jednostki górne ze zlepieńcem malinowskim jednostki górne ze zlepieńcem malinowskim jednostki środkowe jednostki Goleszów Ustroń Ustroń SD K1 Ustroń ZK Ustroń Ustroń Brenna Brenna Brenna SD GM 1412 JP, OJ JP, OJ 6551 ZK Tokarzówka i Tokarzówka I 11 Kamieniołom (nieczynny) w Brennej-Jatny środk. jednostki Brenna 7368 ZK Brenna- Jarząbek 12 Kamieniołom Głębiec w Brennej środk. jednostki Brenna 6553 ZK Głębiec i Głębiec I 13 Jaskinia w Trzech Kopcach środk. jednostki Brenna 1980 GK 1387 JP, OJ 14 Jaskinia na Stołowie (Dziura w Stołowie II) środk. jednostki Brenna 1993 JP, OJ 15 Jaskinia Głęboka w Stołowie środk. jednostki Brenna 2006 JP, OJ 16 Uroczysko Jasionka (źródliska potoku Jasionka) środkowe jednostki Brenna, Jaworze UE

12 17 Jaskinia u Jakubca dolne jednostki Szczyrk 1993 JP, OJ 18 Jaskinia skalna Lodowa w Szczyrku 19 Jaskinia w Jaworzynie 20 Jaskinia Pajęcza Kamieniołom - Gahura Ostańce pomiędzy Stożkiem a Kiczorami (Skały grzybowe w paśmie Stożka) Skały Na Kobylej o charakterze wychodni (Ściana na Kobylej lub Krzakoska Skała) Zlepieńce malinowskie w Wiśle-Nowej Osadzie Jaskinia skalna (Jaskinia Malinowska lub Ondraszka) 26 Jaskinia Miecharska Kaskady godulskie Białej Wisełki Kaskady Rodła na Białej Wisełce Skały grzybowe (na Równem lub Skały na Przysłopie) Rezerwat przyrody Barania Góra (obszar źródliskowy głównych cieków źródłowych: Czarnej i Białej Wisełki) Skały o charakterze wychodni (Dorkowa Skała lub Skała na Szarculi) dolne jednostki środkowe jednostki środkowe jednostki warstwy godulskie dolne jednostki piaskowce istebniańskie dolne jednostki piaskowce istebniańskie dolne jednostki zlepieńce malinowskie wśród warstw godulskich górnych jednostki górne ze zlepieńcem malinowskim jednostki górne jednostki warstwy godulskie górne jednostki warstwy istebniańskie dolne jednostki warstwy istebniańskie dolne jednostki warstwy istebniańskie dolne jednostki piaskowce istebniańskie dolne jednostki Szczyrk Szczyrk Szczyrk, Lipowa, Milówka SD 2010 RP 1959 RP RP Barania Góra JP, OJ JP, OJ JP, OJ GK 9636 GK 7372 GK GM 733 GM ZK Obłaziec- Gahura K2 K2 K1 RG, JP, OJ JP, OJ RG RG K2 K2 171

13 Kaskady istebniańskie Czarnej Wisełki Odsłonięcie oraz osuwisko na Górze Ochodzita koło Koniakowa Kamieniołom Koczy Zamek (nieczynny, punkt widokowy) 35 Malinowska Skała Dolina Zimnika i Leśnianki w Lipowej Rezerwat przyrody Kuźnie, Osuwisko na Murońce 38 Jaskinia Pod Balkonem 39 Jaskinia Chłodna 40 Dolina Twardorzeczki 41 Osuwisko w Przybędzy Kaskada w potoku Janoszka koło Kamesznicy Żwirowce ilaste w potoku Janoszka koło Kamesznicy Kaskada na łupkach w potoku Janoszka koło Kamesznicy Kamieniołom w Kamesznicy (nieczynny) 46 Odsłonięcie w Kamesznicy warstwy istebniańskie dolne jednostki piaskowce krośnieńskie jednostki przedmagurskiej piaskowce krośnieńskie jednostki przedmagurskiej zlepieńce malinowskie wśród warstw godulskich górnych jednostki warstwy godulskie środkowe jednostki warstwy godulskie górne z wkładką zlepieńców malinowskich jednostki warstwy godulskie górne ze zlepieńcem malinowskim jednostki warstwy godulskie górne ze zlepieńcem malinowskim jednostki warstwy godulskie górne jednostki warstwy istebniańskie dolne jednostki piaskowce istebniańskie górne jednostki zlepieńce istebniańskie górne jednostki łupki istebniańskie górne jednostki piaskowce krośnieńskie jednostki przedmagurskiej piaskowce krośnieńskie jednostki przedmagurskiej Istebna Istebna Lipowa (trójstyk gmin Szczyrk Lipowa ) Lipowa Lipowa RP Ciemniejszym tłem wyróżniono stanowiska dokumentacyjne i geostanowiska o randze międzynarodowej i krajowej. Kolumna 1 numer w tabeli odpowiada numeracji na ryc. 3; Kolumna 5 dane RP Kuźnie Lipowa na terenie RP Kuźnie 1993 Lipowa na terenie RP Kuźnie Lipowa, Radziechowy - Wieprz Radziechowy - Wieprz Milówka Milówka Milówka Milówka Milówka RG ZK Koczy Zamek K2 GK 9366 GK 1712 K1 K2 JP, OJ JP, OJ GL 6552 RG RG RG K1

14 wg CRFOP, gdzie: brak ochrony; SD 2009 forma ochrony (RP rezerwat przyrody, SD stanowisko dokumentacyjne, UE użytek ekologiczny, pomnik przyrody nieożywionej) i rok ustanowienia; Kolumna 6 dane wg CRGP, gdzie: GK 9649 ranga geostanowiska (GM międzynarodowa, GK krajowa, regionalna, GL lokalna) i numer karty dokumentacyjnej geostanowiska umożliwiający bezpośrednie pobranie pliku w formacie PDF ze strony geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/ geostanowiska/; Kolumna 7 charakterystyka obiektu w innych bazy danych (JP Jaskinie Polski geoportal.pgi.gov.pl/jaskinie_polski, OJ Baza Danych Obiektów Jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych jkf.m3.net.pl/index.php, RG Data of Polish Representative Geosites ZK Leszna Górna złoże kopaliny i jego nazwa w bazie MIDAS geoportal.pgi.gov.pl/midas-web) i katalogach geoturystycznych (patrz piśmiennictwo) dostępnych on-line (K1 Słomka i in. 2006, agh.edu.pl/download/katalog_obiekow_geoturystycznych_2012.pdf; K2 Słomka 2012, kgos.agh. edu.pl/download/katalog_obiekow_geoturystycznych_2012.pdf). Charakterystyka wybranych geostanowisk na terenie Beskidu Śląskiego Rezerwat przyrody Barania Góra utworzono w celu zachowania w stanie naturalnym ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych obszaru leśnego na Baraniej Górze, na których bierze swój początek rzeka (wiersz 30 tabeli 1). Powierzchnia rezerwatu wynosi 379,85 ha. Na zachodnich stokach góry, w gminie, zlokalizowane są Wykapy Czarnej Wisełki im. W. Pola i H.K. Łobarzewskiego i Wantule im. L. Zejsznera przy źródle Białej Wisełki, czyli tereny źródliskowe Wisły. Źródła te nie są aktualnie udostępnione do zwiedzania, dlatego też nie są ujęte w CRGP. Jednak przyrodnicy apelują o umożliwienie turystom dotarcia do tego wyjątkowego w skali kraju miejsca (Wilczek, Zarzycki 2015). Rezerwat przyrody utworzono w celu ochrony pstrąga w najbardziej naturalnych warunkach bytowania. Rezerwat, zajmujący powierzchnię 17,61 ha, obejmuje potok Czarna Wisełka ze wszystkimi dopływami, potok Biała Wisełka ze wszystkimi dopływami, odcinek rzeki Wisły od miejsca połączenia się potoków Czarna i Biała Wisełka do ujścia potoku Malinka wraz ze wszystkimi dopływami oraz potok Malinka od jej źródeł do ujścia wraz ze wszystkimi dopływami (Alexandrowicz 1976). Według Alexandrowicz i Poprawy (2000) Rezerwat jest dla Karpat Zewnętrznych szczególnym przykładem dużego zgrupowania skalnych form erozyjnych, a zwłaszcza progów wodospadowych w różnych stadiach ewolucji, uzależnionych ścisłe od litologii i przebiegu warstw względem przepływu potoku. Ma on również wartość jako strefa dobrze odsłoniętego profilu pogranicza warstw godulskich z warstwami istebniańskimi jednostki. Na jego terenie wyznaczono trzy geostanowiska (wiersze 27, 28 i 32), w tym słynne Kaskady Rodła (Strzeboński, Słomka 2007). Przez teren rezerwatów Barania Góra i prowadzi Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę z tablicami informacyjnymi (Klimek 2000). Niestety, mimo ochrony Baraniej Góry i terenów przyległych oraz ustanowienia roku 2017 uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Rokiem Rzeki Wisły, w mieście brakuje placówki, w której wyeksponowane zostałyby walory przyrodnicze (geologia, hydrogeologia, hydrografia, flora i fauna) i dzieje poznania obszarów źródliskowych Wisły. W gminie Lipowa, na południowo-wschodnim stoku wzgórza Muronka (1 017 m n.p.m.), znajduje się rezerwat przyrody Kuźnie, o powierzchni 7,22 ha. Przedmiotem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych zgrupowania wychodni skalnych, jaskiń oraz dorodnego drzewostanu świerkowego. Osobliwością przyrodniczą rezerwatu są osuwiska bloków skalnych występujące w dolnej i środkowej części chronionego obszaru, natomiast w części górnej charakterystyczna jest obecność wychodni skalnych w postaci ambon oraz baszt, występujących pojedynczo lub tworzących skupiska (wiersz 37). Na terenie rezerwatu zarejestrowano aż 39 obiektów jaskiniowych (ryc. 3) 21, w tym 2 jaskinie (wiersze 38 i 39) objęte ochroną jako pomniki przyrody w 1993 r., czyli 3 lata przed utworzeniem rezerwatu przyrody. 21 według CBDG Jaskinie Polski. 173

15 Piaskowce godulskie jednostki w dnie doliny Leśnianki zwanej Doliną Zimnika (geostanowisko o randze krajowej). Fot. A. Tyc Jaskinie, po terenach źródliskowych Wisły, są kolejną bardzo ważną osobliwością przyrodniczą Beskidu Śląskiego. Popularnonaukowa witryna CBDG Jaskinie Polski udostępnia szczegółowe informacje o 384 jaskiniach położonych w granicach obszaru badań (stan na dzień 31 marca 2017 r.). Niezależnie prowadzona jest Baza Danych Obiektów Jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych, dostępna na stronie internetowej Speleoklubu Bielsko-Biała. W bazie tej znajdują się informacje (w tym bogata literatura i współrzędne GPS) o 578 obiektach jaskiniowych oznaczonych kodem K.Bs. (stan na dzień 31 marca 2017 r.). Jako że w omawianym regionie występuje największa koncentracja jaskiń na terenie polskich Beskidów, to wśród nich znajduje się 5 najdłuższych obiektów jaskiniowych polskich Karpat fliszowych, a Jaskinia Ostra w gminie Lipowa jest najgłębszą z nich (tabela 2). Trzynaście jaskiń objętych jest ochroną prawną dwie są stanowiskami dokumentacyjnymi, a 11 pomnikami przyrody nieożywionej (wiersze 9, 13-15, 17-20, 25, 38 i 39). Stanowiska dokumentacyjne Jaskinia Wiślańska (wiersz 8) i Jaskinia Miecharska (wiersz 26) oraz pomnik przyrody Jaskinia Malinowska (wiersz 25) są jedynymi geostanowiskami o randze międzynarodowej na terenie Beskidy Śląskiego. W Polsce jest tylko 126 takich ważnych stanowisk geologicznych i geomorfologicznych, a na terenie całego województwa śląskiego aż 18 (stan na dzień 31 marca 2017 r.). 174

16 Otwór wejściowy do Jaskini w Trzech Kopcach w obrębie piaskowców warstw godulskich jednostki (pomnik przyrody nieożywionej i geostanowisko o randze krajowej). Fot. T. Jonderko Tabela 2. Najdłuższe jaskinie polskich Karpat zewnętrznych na podstawie Bazy Danych Obiektów Jaskiniowych Polskich Karpat Fliszowych. Stan na dzień 31 marca 2017 r. Lp. Nazwa jaskini Region Długość Deniwelacja Głębokość [m] [m] [m] Jaskinia Wiślańska (8) 2277,00 41,00 (4) 37,50 (4) 2 Jaskinia Miecharska (26) 1838,00 56,30 (2) 54,50 (2) 3 Jaskinia w Trzech Kopcach (13) Beskid Śląski 1250,00 32,60 (6) 28,00 (6) 4 Jaskinia Salmopolska (9) 1009,50 29,10 28,00 (6) 5 Jaskinia Ostra - Rolling Stones 885,00 60,00 (1) 60,00 (1) 6 Jaskinia Słowiańska-Drwali Beskid Niski 601,00 23,80 23,80 Kolumna 2 w nawiasie wiersz w tabeli 1; kolumna 5 i 6 w nawiasach miejsce w bazie wg deniwelacji i głębokości. Ważnym elementem przyrody nieożywionej w Beskidzie Śląskim są także formy skalne. Wśród form skalnych można wydzielić zależnie od kształtu i położenia: 1) baszty oraz występy (progi) skalne, 2) ambony skalne, 3) grzyby skalne. Wymienione formy skalne podlegają ciągłej ewolucji. Obok czynników wietrzenia chemicznego i fizycznego pewną role destrukcyjną ma również roślinność, a przede wszystkim korzenie drzew, które przenikają w głąb szczelin powodując ich rozluźnianie. Produkty rozpadu skałek gromadzą się u ich podnóża jako piasek i fragmenty różnej wielkości. Do naturalnego niszczenia skałek przyczyniają się również ruchy grawitacyjne (Alexandrowicz 1978; Łoboz 2013). Najciekawsze 175

17 z nich są chronione jako pomniki przyrody nieożywionej: skały grzybowe Na Równem w dolinie Białej Wisełki (wiersz 29), skały grzybowe na górze Kiczora (wiersz 22), skały grzybowe na Kobylej (wiersz 23) w dolinie Dziechcinki i Dorkowa Skała (wiersz 31) w pobliżu przełęczy Kubalonka i Szarcula, Malinowska Skała (wiersz 35). Od góry Malinowska Skała pochodzi nazwa tzw. zlepieńca z Malinowskiej Skały, który jest jednym z trzech najlepiej znanych żwirowców w Polsce (po zlepieńcach permskich: zygmuntowskim i myślachowickim). Charakterystyka chronionych form skalnych przedstawiona jest w pracy Alexandrowicz i Poprawy (2000), a dostępna online w Katalogu obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej (Słomka 2012). Wśród 26 form prawnie chronionych znajduje się również jeden użytek ekologiczny i kolejne dwa stanowiska dokumentacyjne. Celem ochrony użytku ekologicznego Uroczyska Jasionka (wiersz 16) jest zachowanie ze względów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych źródliska Jasionki ze stanowiskami regionalnie rzadkich i ustępujących gatunków roślin i zwierząt. Dolina potoku Jasionka to wyjątkowe nagromadzenie wartości przyrody ożywionej i nieożywionej, którą można zwiedzić wzdłuż szlaku szklanego Jaworze Nałęże ranczo Błatnia (Gawłowski 2010) 22. Stanowisko dokumentacyjne Jasieniowa (wiersz 2) to klasyczne polskie stanowisko geologiczne, dokumentujące jedne z najstarsze utworów fliszowych Karpat Zewnętrznych, tzw. wapienie cieszyńskie. Stanowisko dokumentacyjne Kamieniołom Skalica (wiersz 5) utworzono w celu zachowania szczególnej wartości przyrodniczej, krajobrazowej i dydaktycznej po zlikwidowanym kamieniołomie Skalica, w którym wyeksponowane są gruboławicowe oraz zachowało się we fragmentach lustro tektoniczne (Białas 2014, 2016) Zlepieńce malinowskie w Wiśle-Nowej Osadzie dolina Wisełki poniżej Małej Zapory (geostanowisko o randze regionalnej). Fot. R. Chybiorz

18 Podsumowanie W Centralnym Rejestrze Geostanowisk Polski znajduje się 30 geostanowisk z terenu Beskidu Śląskiego, w tym tylko 11 form prawnie chronionych (tabela 1). Trzy geostanowiska położone są na terenie rezerwatu, 1 na terenie rezerwatu Kuźnie, kolejne 3 są stanowiskami dokumentacyjnymi a 4 pomnikami przyrody nieożywionej. Wśród pozostałych 19 geostanowisk znajduje się 10 odsłonięć geologicznych sztucznych (wiersze 1, 4, 10-12, 21, 33, 34, 45 i 46), 5 odsłonięć w dolinach rzecznych (wiersze 36, 40, 42-44), 2 obiekty wodne (wiersze 3 i 7) oraz po 1 formie będącej wynikiem procesów denudacyjnych w grzbietowych partiach wzniesienia (wiersz 24) i procesów osuwiskowych (wiersz 41). Ranga 19 geostanowisk nie chronionych prawnie jest zróżnicowana. Warstwy godulskie jednostki w czynnym kamieniołomie -Gahura (geostanowisko o randze krajowej). Fot. Z. Białas Dominują obiekty o znaczeniu regionalnym (15 obiektów), znacznie mniej jest obiektów o randze krajowej (3) i lokalnej (1). Wśród niechronionych geostanowisk o randze krajowej znajdują się dwa czynne kamieniołomy: Leszna Górna (wiersz 1) i -Gahura (wiersz 21). Trzecim obiektem jest znana turystom w regionie Dolina Zimnika i Leśnianki w Lipowej 177

19 178 Przyrodnik Ustroński 2017 (wiersz 36). Dolina jest dobrze przygotowana na przyjęcie turystów. Przy parkingu, obok leśniczówki Leśnictwa Ostre, znajdują się wiaty i miejsce na ognisko. Tu znajduje się także początek ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej Doliną Zimnika, urządzonej przez Nadleśnictwo Węgierska Górka. Przy wjeździe na parking ustawiona jest tablica przedstawiająca przebieg trasy z zaznaczonymi przystankami. W dolinie proponowane jest utworzenie stanowiska dokumentacyjnego mającego na celu ochronę malowniczego fragmentu potoku wraz z jego wyeksponowanymi warstwami skalnymi i licznymi progami wodospadowymi. Geostanowiska o randze międzynarodowej (3 obiekty) i krajowej (8 obiektów) są ważne dla zachowania georóżnorodności i dziedzictwa Ziemi. Dlatego wychodnie skalne w kamieniołomach Leszna Górna i -Gahura należy co najmniej we fragmentach zachować dla przyszłych pokoleń. Te i inne obiekty geologiczne, geomorfologiczne, poprzemysłowe mogą spełniać funkcje (Koźma 2004): 1) ochronną, mającą na celu zachowanie stanowisk w stanie możliwie nienaruszonym; 2) naukową, stając się obiektem badań różnych dyscyplin nauk geologicznych; 3) edukacyjno-dydaktyczną w dziedzinie nauk o Ziemi; 4) turystyczną, pozwalającą uzyskać samofinansowanie obiektów i wnoszącą wkład w ekonomiczny rozwój regionu. Listę 46 małoobszarowych i punktowych form ochrony i promocji przyrody nieożywionej uzupełnia złoże wód leczniczych Ustroń (wiersz 6), którego solanka występująca w skałach węglanowych dewonu stosowana jest do zabiegów leczniczych, a po wykorzystaniu unieszkodliwiana poprzez zatłoczenie do górotworu dewońskiego (Chowaniec 2016). Od 2011 r. kuracjusze i turyści mają do dyspozycji w pobliżu Kopalni Solanki Ustroń, Park Zdrojowy z pijalnią wód, fontannę solankową i tablicami informacyjnymi przybliżającymi turystom budowę geologiczną Beskidu Śląskiego, eksploatację solanek leczniczych oraz surowce mineralne Ustronia. Przedstawione w artykule małoobszarowe i punktowe formy ochrony i promocji przyrody nieożywionej w polskiej części Beskidu Śląskiego są ważnym elementem realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w oparciu o zasoby przyrodnicze, w tym rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i trenów przyległych. Ich różnorodność stanowi istotny i nadal nie w pełni wykorzystany potencjał dla rozwoju funkcji geoturystycznej 23 Beskidów Zachodnich, położonych na obszarze Czech, Słowacji i Polski. Piśmiennictwo Alexandrowicz Z Wodospady Białej i Czarnej Wisełki. Ochrona Przyrody 41: Alexandrowicz Z Skałki piaskowcowe Zachodnich Karpat fliszowych. PAN Prace Geologiczne 113. Alexandrowicz Z. (red.) Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. PAN Studia Nature 33. Alexandrowicz Z., Poprawa D. (red.) Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach z Mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieożywionej 1 : Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Alexandrowicz Z., Miśkiewicz K Geopark od idei do realizacji, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72(4): Bąk B., Radwanek-Bąk B Zasoby kopalin zachodniej części Karpat w województwie bielskim. Przegląd Geologiczny 44(5): Białas Z Współczesne kamieniołomy i dawne wyrobiska piaskowców godulskich w Ustroniu, Brennej i Wiśle. Przyrodnik Ustroński 13: Białas Z Dawny kamieniołom u podnóża Skalicy pierwszym stanowiskiem dokumentacyjnym w Ustroniu. Przyrodnik Ustroński 15: Buła Z., Habryn R. (red.) Atlas geologiczno-strukturalny paleozoicznego podłoża Karpat zewnętrznych i zapadliska przedkarpackiego w skali 1 : Ministerstwo Środowiska, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Cieszkowski M., Golonka J., Kobicki M., Ślączka A., Waśkowska A., Wendorff M Olistolity w serii i ich związek z fazami rozwoju basenu śląskiego. Geologia 35(2/1): Planując poznanie wskazanych powyżej geostanowisk, warto wiedzieć, iż tylko niektóre rezerwaty przyrody można zwiedzać i to poruszając się wyłącznie po wyznaczonych szlakach pieszych lub rowerowych. Zwiedzanie jaskiń jest formą turystyki kwalifikowanej (sportu ekstremalnego), wymagającej znajomości technik alpinistycznych i specyfiki środowiska jaskiniowego, niosącej wysokie niebezpieczeństwo wypadku i uprawianej na własne ryzyko. Wejście do jaskiń w rezerwatach przyrody możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu indywidualnego zezwolenia, o które należy wnioskować do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach (katowice.rdos.gov.pl/jaskinie-w-rezerwatach).

20 Chowaniec J Studium hydrogeologii zachodniej części Karpat polskich. Biul. Państw. Inst. Geol. 434: Chowaniec J Moje prace geologiczne w Beskidzie Śląskim ze szczególnym uwzględnieniem Ustronia. Przyrodnik Ustroński 15: Chybiorz R., Tyc A Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego. (w) Parusel J.B. (red.) Raporty Opinie 6 - Strategia ochrony województwa śląskiego do roku Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach. Dorda A. (red.) Osobliwości i atrakcje przyrodnicze Beskidzkiej 5 Zielona księga Beskidzkiej 5. Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Gospodarczych Delta Partner, Cieszyn. Dorda A Pozostałości po eksploatacji surowców mineralnych na Śląsku cieszyńskim atrakcją geoturystyczną regionu. Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie 9: Dryglas D., Miśkiewicz K Construction of the geotourism product structure on the example of Poland. 14th International Multidisciplinary Scientific Geoconferences SGEM 2014, GeoConferences on Ecology, Economics, Education and Legislation, II: Figarska-Warchoł B., Matlak E Ograniczenia przyrodnicze górnictwa surowców skalnych między Cieszynem a Skoczowem w ostatnim stuleciu. Gospodarka Surowcami Mineralnymi 28(2): Gawłowski P Dolina Potoku Jasionka i okolice. Jaworze. Gilewska S Rzeźba. (w) Starkel L. (red.). Współczesne środowisko przyrodnicze. Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Golonka J., Krobicki M., Miśkiewicz K., Słomka T., Waśkowska A., Doktor M Geopark Beskid Śląsko-Morawsko- Żywiecki najstarsze utwory Karpat fliszowych. Przegląd Geologiczny 61(5): Grodzicki J., Machalska E Jaskinie Polski nowy internetowy serwis Centralnej Bazy Danych Geologicznych PIG-PIB. Przegląd Geologiczny 59(10): Kistowski M Prawne możliwości ochrony georóżnorodności i różnorodności krajobrazowej w warunkach polskich. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio B: Geographia, Geologia, Mineralogia Et Petrographia 67(2): Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski. T. 1: Polska Południowa. Góry i Wyżyny. PWN Warszawa. Klimek A Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę. Offset Druk i Media, Cieszyn. Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Koźma J Polsko-Niemiecki projekt Geopark Łuk Mużakowa wkład polskiej służby geologicznej w realizację europejskich programów ochrony georóżnorodności (UNESCO). (w) Janaszek-Szafrańska K., August C., Świdurski A. I Ćwiakalski J. (red.). Ochrona Georóżnorodności. Materiały Sesji Naukowej z okazji XV Zjazdu Stowarzyszenia Geologów Wychowanków Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, Łoboz W Skalne atrakcje Polskich Karpat część 1 Beskidy Zachodnie. Biblioteczka Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Nowy Sącz. Migoń P Geoturystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Oszczypko N., Ślączka A., Żytko K Regionalizacja tektoniczna Polski Karpaty zewnętrzne i zapadlisko przedkarpackie. Przegląd Geologiczny 56(10): Paul Z., Ryłko W., Tomaś A Zarys budowy geologicznej zachodniej części Karpat polskich (bez utworów czwartorzędowych). Przegląd Geologiczny 44(5): Ryłko W., Paul Z Mapa geologiczna Polski 1 : , B Mapa bez utworów czwartorzędowych, arkusz Cieszyn. Państwowy Instytut Geologiczny. Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec A. (red.) Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce (obejmuje wybrane geologiczne stanowiska dokumentacyjne). Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. Słomka T. (red.) Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. Starkel L., Baumgart-Kotarba M., Kramarz K., Niemirowski M., Partyka J Cechy morfologiczne terenów reprezentacyjnych Karpat (uzupełnienie charakterystyki rzeźby Polskich Karpat). Problemy Zagosp. Ziem Górskich 12: Strzeboński P., Słomka T Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. Geoturystyka 1(8): Szromba-Rysowa Z., Tylkowa D Ogólna charakterystyka regionu (Beskid Śląski). Etnografia Polski 28(1): Szuflicki M., Malon A., Tymiński M. (red.) Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII Państw. Inst. Geol. - Państw. Inst. Bad., Warszawa. Unrug R. (red.) Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Unrug R. (red.) Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem. Przewodnik geologiczny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Urban J., Margielewski W Jaskinie beskidzkie typy genetyczne i morfologiczne. Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego, Sesja terenowa B: Wilczek Z., Zarzycki W W sprawie udostępnienia źródeł Wisły w rezerwacie przyrody Barania Góra. Przyroda Polska 4: Dr Ryszard Chybiorz geolog, adiunkt na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Absolwent Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (geologia), studiów podyplomowych Systemy Informacji Przestrzennej w Gliwicach (GIS), Policealnego Studium Zawodowego w Bytomiu (geodezja) i Technikum Mechanicznego w Ustroniu. Od 10 lat zajmuje się promocją georóżnorodności i dziedzictwa Ziemi, głównie w skali województwa śląskiego. 179