Marek Mozalewski. Organizacyjne determinanty innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w polskim przemyśle maszynowym

Transkrypt

1 Marek Mozalewski Organizacyjne determinanty innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w polskim przemyśle maszynowym Organizational determinants of innovativeness of Small and Medium-sized Entreprises in Polish machinery industry Streszczenie pracy doktorskiej Promotor: Prof. dr hab. Wiesława Przybylska-Kapuścińska Katedra: Polityki Pienężnej i Rynków Finansowych Poznań 2016 Wydział Gospodarki Międzynarodowej al. Niepodległości 10, Poznań tel wgm@ue.poznan.pl

2 Streszczenie pracy doktorskiej Zagadnienia innowacji i innowacyjności organizacji są obecnie jednymi z najistotniejszych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa na wysoce konkurencyjnym rynku. Działalnością innowacyjną należy zarządzać w taki sam sposób, jak inną funkcją w organizacji lub procesem. Można ją traktować jako zbiór działań obejmujących planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie i kontrolowanie. Tym samym działania te dotyczą zasobów organizacji, którymi należy zarządzać, aby osiągnąć założone cele [Baruk 2013, s ]. Stąd też szczególnie istotne jest działanie w sposób systemowy, umożliwiający efektywne zarządzanie posiadanymi zasobami oraz czynnikami warunkującymi innowacyjność organizacji. Tematyka innowacyjności firm została szeroko opisana zarówno w teorii i empirii w literaturze międzynarodowej i krajowej. Badania przeprowadzone na gruncie polskim ujmują następujące zagadnienia innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw: stan innowacyjności zróżnicowany regionalnie oraz branżowo; źródła innowacji; bariery zewnętrzne, wewnętrzne i systemowe ograniczające innowacyjność; wewnętrzne uwarunkowania innowacyjności w ujęciu ogólnym. W trakcie studiów nad problematyką innowacyjności autor dostrzegł, iż dotychczasowe badania w niewystarczającym stopniu opisują determinanty organizacyjne innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Wynika to z faktu, iż niezależnie od siebie analizie poddawano niezależnie od siebie: cechy biznesowe firm, np. wiek, wielkość, formę własności, zakres działalności, typ obsługiwanych klientów; determinanty organizacyjne, zdefiniowane jako np. kultura organizacyjna, struktura organizacyjna, postawy przywódcze liderów, umiejętność współpracy międzyorganizacyjnej, potencjał zespołu zarządzającego, system komunikacji wewnętrznej, rezerwy do wykorzystania do prac nad innowacyjnością (organisational slack). Dotychczasowe badania nie uwzględniły następujących kwestii: występowania poszczególnych determinant organizacyjnych w organizacjach zróżnicowanych według cech biznesowych; roli determinant organizacyjnych w kształtowaniu innowacyjności organizacji.!2

3 Cechą biznesową, która została wybrana przez autora jest wielkość organizacji. Różnicuje ona w sposób znaczący, zachowania, potrzeby i zwyczaje małych i średnich przedsiębiorstw w stosunku do tych, które występują w dużych organizacjach. Z tego względu dostrzegalna jest potrzeba uzupełnienia wiedzy dotyczącej wyznaczników organizacyjnych, warunkujących ich zdolność do innowacji. Małe i średnie przedsiębiorstwa posiadają cechy specyficzne, które w istotny sposób wpływają na wyznaczniki innowacyjności organizacji. Do tych cech zalicza się m. in. [Lachiewicz, Matejun 2012, s ]: dominację osoby i osobowości przedsiębiorcy w systemie organizacyjnym; uproszczoną i często nisko sformalizowaną strukturę organizacyjną o podwyższonej elastyczności działania, występowanie jednego centrym decyzyjnego oraz ograniczony zakres uprawnień i odpowiedzialności; wysoką elastyczność działania, pozwalającą na szybkę reakcję na zmiany otoczenia; dobór personelu oparty głównie na relacjach rodzinnych; elementy motywowania oparte nie tylko o aspekty pieniężne, ale także na kontaktach nieformalnych, bezpośrednich, silnej integracji z firmą, rozwiniętej kooperacji między pracownikami oraz na dużej samodzielności działania personelu. Biorąc powyższe pod uwagę słuszny jest pogląd, iż wiedza dotycząca determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw wymaga uzupełnienia. Niemniej jednak sama identyfikacja determinant organizacyjnych jest niewystarczająca, by rozstrzygnąć, czy determinanty te są jednakowe dla wszystkich organizacji, czy też są uwarunkowane rodzajem sektora, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo. Występowanie różnic w tym zakresie wydaje się równie prawdopodobne na gruncie odmiennych uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych. Należy domniemać występowania różnic chociażby z uwagi na różne czynniki o charakterze zewnętrznym i wewnętrznym, z którymi zmierzyć się muszą przedsiębiorstwa na różnych rynkach. Stąd też pojawia się niezwykle istotne zagadnienie identyfikacji organizacyjnych determinant innowacyjności małego i średniego przedsiębiorstwa funkcjonującego w danym sektorze. Za przedmiot analizy przyjęto przemysł maszynowy. Autor założył, iż analiza cech małych i średnich przedsiębiorstw, uzupełniona o cechy specyficzne sektora i podmiotów w nim funkcjonującym, pozwoli na określenie determinant organizacyjnych opisujących gotowość organizacji do postaw proinnowacyjnych. Konieczność wskazanej analizy wynika również z faktu, iż małe i średnie przedsiębiorstwa są w niewielkim stopniu świadome korzyści wynikających z pracy nad innowacyjnością organizacji. Co więcej małe i średnie przedsiębiorstwa sektora maszynowego!3

4 cechują się licznymi problemami pozostałymi po okresie transformacji, jak np. przestarzały park maszynowy, brak młodej, wykształconej kadry, ograniczony dostęp do know-how. Tym samym szczególną wartość dodaną wydaje się mieć określenie rekomendacji wynikających z analizy modelu determinant, pozwalających na skuteczne wdrożenie nowoczesnych metod zarządzania opartych na innowacyjności, umożliwiając kadrze zarządzającej na zwiększenie przewagi konkurencyjnej tych firm. Konieczne jest zatem ich zidentyfikowanie owych determinant oraz wskazanie ich znaczenia dla małego i średniego przedsiębiorstwa, aby wykreować u przedsiębiorców potrzebę intensyfikacji pracy nad wskazanymi elementami funkcjonowania organizacji. Wagę tematyki podkreśla dodatkowo sektor maszynowy, który jako istotna gałąź gospodarki nie jest przedmiotem zbyt licznych badań, w szczególności w kontekście innowacyjności, a przy tym szczególnie jej potrzebuje, z uwagi na liczne problemy wewnętrzne, które często pomimo znaczących nakładów inwestycyjnych nie mogą zostać rozwiązane. Autor uznał, iż problem badawczy jest szczególnie ważny z punktu widzenia teoretycznego (rozwinięcie dostępnych analiz) oraz praktycznego (wsparcie przedsiębiorców w budowaniu konkurencyjnych i innowacyjnych organizacji). Praca dotyczy problematyki organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw przemysłu maszynowego w Polsce. Przesłankami podjęcia tematu były: przekonanie autora pracy o potrzebie identyfikacji determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego w Polsce; osobiste doświadczenia autora wynikające z pracy zawodowej w obszarze zarządzania strategicznego, której przedmiotem było doradztwo w zakresie budowania efektywnych form funkcjonowania organizacji oraz innowacyjności w oparciu o zidentyfikowane determinanty organizacyjne. Głównym celem pracy jest identyfikacja organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w polskim przemyśle maszynowym, będące następstwem wnikliwej analizy oraz weryfikacji określonych w literaturze przedmiotu cech specyficznych wskazanych organizacji oraz wniosków z dotychczasowych badań w zakresie determinant warunkujących ich innowacyjność. Realizacja celu głównego wymagała sformułowania następujących celów szczegółowych: analizę cech determinujących funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw, z uwzględnieniem specyfiki małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego w oparciu o istniejące wnioski badawcze oraz analizę literatury;!4

5 weryfikację organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w oparciu o istniejące wnioski badawcze oraz analizę literatury; identyfikację i ocenę wpływu organizacyjnych determinant innowacyjności na małe i średnie przedsiębiorstwa sektora maszynowego; identyfikację działań kierunkowych niezbędnych do zwiększenia zdolności do innowacji małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. W celu sforumułowania tez rozprawy autor posłużył się definicją determinant organizacyjnych opartą na modelu organizacyjnej innowacyjności Rogersa [Rogers 1995]. Zidentyfikowane determinanty zostały zestawione z cechami charakterystycznymi małych i średnich przedsiębiorstw, co posłużyło do sformułowania hipotez badawczych: Hipoteza 1: Proinnowacyjne determinanty organizacyjne w małym i średnim przedsiębiorstwie mogą być specyficzne dla danej branży. Hipoteza 2: Determinanty organizacyjne w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora maszynowego w przeważającej mierze hamują jego innowacyjność. Podejmowany problem naukowy, określone hipotezy badawcze oraz jakościowy charakter pracy zdecydowały o wyborze metod badawczych. Procedura badawcza objęła pięć etapów. Etap pierwszy skupia się na zagadnieniach dotyczących teorii innowacji dokonując analizy aspektów teoretycznych, umożliwiających poznanie i identyfikację głównych zagadnień dotyczących innowacji i innowacyjności zidentyfikowanych w ramach dotychczasowych badań krajowych i zagranicznych. Drugi etap w realizacji celu pracy stanowią rozważania dotyczące funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw. Wskazuje on, iż istnieje szereg cech stanowiących o sposobie ich funkcjonowania, a także różnicujących ten typ organizacji od dużych firm. Ponadto uświadamia on, iż występują czynniki o charakterze wewnętrznym (determinanty organizacyjne), mające wpływ na sposób funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw oraz na sposób podejmowania przez nie zagadnień innowacji i zarządzania nią. Konstatuje się w nim również, iż istotna jest szczegółowa weryfikacja, czy organizacyjne determinanty innowacyjności są odrębne dla danego sektora, w tym przypadku sektora maszynowego. Autor domniemywa, iż przedsiębiorstwa przemysłowe sektora maszynowego stanowiące jeden z filarów gospodarki, będącego jednocześnie rynkiem silnie dotkniętym okresem transformacji, są wyrazistym przykładem nakładania się różnych cech przedsiębiorstw i czynników określających ich sposób funkcjonowania, a także problemów rynkowych o różnym charakterze i nasileniu mających wpływ na przedsiębiorstwo wyłącznie w tym sektorze.!5

6 Trzeci etap pozwala na zgłębienie charakterystyki sektora maszynowego oraz cech podmiotów na nim funkcjonujących. Ma on wykazać, jakim poziomem innowacyjności charakteryzuje się ten sektor. Przeprowadzone rozważania dotyczące cech małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego mogą doprowadzić do bardzo ważnego wniosku, wskazującego, że istnieje szereg cech, będących determinantami warunkującymi funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. Czwarty etap procedury badawczej koncentruje się na przeprowadzeniu szczegółowych rozważań dotyczących zbioru czynników determinujących innowacyjność w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw ogółem. Podstawą do jego określenia jest analiza badań teoretycznych i empirycznych oraz modelowych rozwiązań w zakresie determinant innowacyjności organizacji. Dokonana w czwartym etapie eksploracja literatury przedmiotu i badań empirycznych stała się podstawą do opracowania na etapie piątym autorskiego modelu organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. Jako punkt wyjścia do rozważań nad własnym modelem autor przyjął dwa dotychczasowe modele organizacyjnych determinant innowacyjności organizacji, uzupełniające się wzajemnie, tj. de Jongi, Brouwer oraz Pichlak. W rozprawie podjęto próbę wykazania, iż przedsiębiorstwa sektora maszynowego posiadają szereg specyficznych cech, które wymagają szczególnych działań od strony organizacyjnej, tym samym nasilenie i konieczność zarządzania określoną determinantą jest inna dla każdego typu przedsiębiorstwa. Ponadto w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego został określony charakter determinant dla procesu innowacyjnego. W celu oceny siły wpływu zidentyfikowanych determinant zaproponowano wagi pozwalające na ocenę wpływu poszczególnych determinant na proces innowacyjny i tym samym na zdolność do tworzenia innowacji w małym i średnim przedsiębiorstwie sektora maszynowego. Do przypisania wag przyjęto metodę ekspercką na bazie przeprowadzonych rozważań i doświadczeń autora. Przedstawiona powyżej analiza została także zweryfikowana przy wykorzystaniu analizy wrażliwości małych i średnich przedsiębiorstwach ogółem. Zweryfikowano, czy istnieją liczne luki innowacyjne małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego w odniesieniu do pozostałych przedsiębiorstw i tym samym determinanty te są zróżnicowane sektorowo. Syntezę rozważań rozprawy stanowi analiza SWOT dla zidentyfikowanych organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. Wskazuje ona na konieczność eliminacji zagrożeń i wykorzystywania szans, konieczność podejmowania!6

7 działań pozwalających na osiągnięcie zdolności innowacyjnej zgodnie ze zdefiniowanym procesem innowacyjnym i uwzględnieniem towarzyszących mu determinant. W szóstym etapie zaprezentowano rekomendacje wynikające z autorskiego modelu organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego i jego analizy dla zwiększania poziomu ich innowacyjności. Struktura pracy stanowi odzwierciedlenie przyjętej koncepcji rozprawy doktorskiej. Praca składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych wstępem i podsumowanych zakończeniem. Rozdział pierwszy pracy jest związany z teoretycznymi podstawami innowacyjności. Prezentuje on genezę i kluczowe definicje występujące w literaturze. Naturalnym rozwinięciem definicji innowacji jest przedstawienie jej typologii, która charakteryzuje innowację z punktu widzenia czterech podstawowych kryteriów: przedmiotu, znaczenia, oryginalności oraz źródła. Uporządkowano w nim także terminologię związaną z pojęciem innowacyjności organizacji, a także zdefiniowano metody jej pomiaru.druga część rozdziału rozwija kluczową cechę procesu innowacji, którą jest sekwencyjność. W sposób szczegółowy przedstawiony został dorobek naukowy w zakresie modeli przedstawiających etapy procesu innowacyjnego, z uwzględnieniem otoczenia zewnętrznego będącego elementem tego procesu. Rozdział kończy się opisem innowacji jako procesu zarządzania. W rozdziale drugim w sposób szczegółowy scharakteryzowano sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce jako zbiór podmiotów o charakterze innowacyjnym. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań stała się istota i klasyfikacja małych i średnich przedsiębiorstw. Następnie przedstawiono kluczowe cechy definiujące małe i średnie przedsiębiorstwa, w tym cechy różnicujące je od dużych przedsiębiorstw. Opisano również rolę innowacji dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, co jest szczególnie istotne z punktu późniejszej konfrontacji determinant z działaniami niezbędnymi do stworzenia zdolności do innowacyjności w organizacji. Zestawienie cech małych i średnich przedsiębiorstw, roli innowacji dla tych przedsiębiorstw oraz barier ograniczających osiągnięcie celów, pozwala na uzyskanie pełnej odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób funkcjonują małe i średnie przedsiębiorstwa, jak ważna powinna być dla nich innowacja oraz co ją ogranicza. To z kolei umożliwia odpowiedź na pytanie, co należy zrobić, aby zmienić ten stan. Rozdział zamyka charakterystyka roli małych i średnich przedsiębiorstw w polskiej gospodarce.!7

8 W trzecim rozdziale opisano charakterystykę sektora maszynowego. Rozdział ten stanowi bardzo istotny punkt odniesienia dla dalszych rozważań. Z racji, iż w poprzednim rozdziale przedstawiono pewien wzorzec małego i średniego przedsiębiorstwa, istotne było wskazanie, jakie cechy posiadają podmioty funkcjonujące w sektorze maszynowym. Wykazano w nim, iż małe i średnie przedsiębiorstwa sektora maszynowego mają cechy specyficzne, które odróżniają je od wzorcowego małego i średniego przedsiębiorstwa. To tym samym pozwala to na stwierdzenie, iż skoro podmiot funkcjonuje w innym otoczeniu, podejmuje inne działania i cechuje się innymi problemami rynkowymi i wewnętrznymi (często dodatkowymi w odniesieniu do reszty podmiotów), to należy zarządzać nim w inny sposób, tym samym determinanty jego innowacyjności są inne. Oprócz charakterystyki cech małe i średniego przedsiębiorstwa sektora maszynowego w ujęciu ogólnym, wskazano również postawy proinnowacyjne przedsiębiorstw sektora funkcjonujących na polskim rynku. Czwarty rozdział ma na celu przedstawienie kluczowych aspektów dotyczących determinant innowacyjności organizacji, w tym ich istoty, klasyfikacji oraz charakterystyki z punktu widzenia funkcjonowania przedsiębiorstwa. W rozdziale została przedstawiona analiza dotychczasowych badań naukowych oraz analiza literatury w zakresie aspektów definiowania, charakterystyki oraz wpływu determinant na funkcjonowanie organizacji. Przedstawiona analiza w połączeniu z pozostałymi rozdziałami pozwoliła na zbudowanie autorskiego modelu determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. W piątym rozdziale zaprezentowano autorski model determinanty innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. Przy jego opracowaniu wykorzystano analizę SWOT, pozwalającą na identyfikację mocnych i słabych stron poszczególnych organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego oraz szans i zagrożeń, które towarzyszą im w otoczeniu konkurencyjnym. Wskazano, jaki one mają wpływ na określone elementy procesu innowacyjności oraz przedstawiono generalny obraz innowacyjności w sektorze maszynowym. Dla oceny siły wpływu determinant określono wagi umożliwiające ocenę ekspercką wpływu poszczególnych determinant na proces innowacyjny i tym samym na zdolność do tworzenia innowacji w małym i średnim przedsiębiorstwie sektora maszynowego. Przypisanie wag dokonano (metodą ekspercką) na bazie przeprowadzonych rozważań i doświadczeń zawodowych autora. Wagi i siła wpływu poszczególnych determinant organizacyjności zostały zweryfikowane poprzez analizę wrażliwości.!8

9 Wszystkie wykorzystane w tym rozdziale metody analizy - SWOT determinant oraz priorytetyzacja, ocena siły wpływu oraz analiza wrażliwości umożliwiły określenie oddziaływania determinant oraz sformułowanie rekomendacji mających służyć poprawie innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego Założonym głównym celem pracy doktorskiej było zidentyfikowanie organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w polskim przemyśle maszynowym. Cel główny pracy został osiągnięty. Autor zidentyfikował organizacyjne determinanty innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego prezentując także ich ranking. Przeprowadzona analiza wykazała, iż badane determinanty mają obecnie hamujący wpływ na proces innowacyjny, stąd też istotne jest podjęcie działań mających na celu zmianę ich wpływu na neutralny lub wspierający. W tym celu autor przedstawił postulaty wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa w zarządzaniu innowacją i przeprowadzaniu zmian. W drodze przeprowadzonych analiz autor wykazał, iż proinnowacyjne determinanty organizacyjne w małym i średnim przedsiębiorstwie mogą być różne dla branż (hipoteza 1). Autor dokonał analizy wag oraz sił wpływu zidentyfikowanych determinant na innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego. Przeprowadzone badania ujawniły, iż determinanty te mają głównie charakter hamujący innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego (hipoteza 2). Potwierdza to drugą hipotezę badawczą. Wnioski z rozważań pozwoliły na zdefiniowanie organizacyjnych determinant innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego oraz sformułowanie postulatów determinant umożliwiających wdrożenie działań pozwalających na osłabienie słabych stron procesów innowacyjnych i wzmocnienie ich mocnych stron innowacyjności w badanym sektorze. Przedstawiono także syntezę wpływu determinant na innowacyjność organizacji. Może ona stanowić stanowić cenne źródło informacji i wsparcie w planowaniu strategicznym i operacyjnym dla kadry zarządzającej i pracowników małych i średnich przedsiębiorstw sektora maszynowego w zwiększaniu Rozważania przeprowadzone na potrzeby niniejszej dysertacji nie pozwoliły na wyjaśnienie zagadnień, które zostały ujawnione w trakcie prac, a które dla pełnego wyjaśnienia wymagają dalszych szczegółowych badań, np. w jaki sposób należy ukształtować proces innowacji (jego przepływ) z wykorzystaniem zidentyfikowanych organizacyjnych determinant innowacyjności w małym i średnim przedsiębiorstwie sektora maszynowego lub w jaki sposób i w jakim stopniu różni się on od tych, które są zdefiniowane w pozostałych przedsiębiorstwach.!9

10 Niniejsza rozprawa obok swych walorów poznawczych i naukowych stanowi niewątpliwe bogate źródło wiedzy dla przedsiębiorców z sektora maszynowego, w tym zarówno dla właścicieli, kadry zarządzającej, jak i pracowników, w szczególności w aspektach dotyczących odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób najefektywniej ukształtować wnętrze organizacji, aby była ona innowacyjna, przy uwzględnieniu wszelkich mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń napływających z rynku.!10