Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 166, Warszawa

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), Bolesław IWAN PRODUKCJA MLEKA I JEGO PRZETWORÓW JAKO CZYNNIK ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH MILK AND MILK PRODUCTS PRODUCTION AS A FACTOR OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE RURAL AREAS Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 166, Warszawa Abstract. The paper discusses milk and milk products production in Poland in the period of The quantity of milk production was stable with a small growth tendency. The analysys show that there were also favourable changes in the structure of milk products production. The paper is also an attempt to prove that milk sector is an important element of rural areas sustainable development. Słowa kluczowe: mleko, produkcja, przetwory mleczarskie, zrównoważony rozwój. Key words: milk, milk products, production, sustainable development. WSTĘP Produkcja mleka ma wiele niezaprzeczalnych atutów. Powszechnie znana jest m. in. rola i znaczenie mleka oraz jego przetworów w żywieniu ludności, a także w żywieniu zwierząt. Do istotnych atutów chowu bydła i produkcji mleka należy zaliczyć elementy o charakterze społeczno-ekonomicznym. Produkcja mleka jest bowiem najbardziej efektywnym kierunkiem uzyskiwania białka zwierzęcego z jednostki powierzchni użytków rolnych oraz pod względem wykorzystania białka surowego zawartego w paszach. Żywienie bydła bazuje ponadto głównie na zasobach pasz bezwzględnych, których w inny sposób nie można efektywnie zutylizować. Celem niniejszego opracowania jest właśnie zaprezentowanie niektórych aspektów produkcji mleka i jego przetworów w Polsce. W opracowaniu zostanie podjęta także próba przedstawienia produkcji mleka jako elementu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Analiza tych zagadnień będzie dotyczyć lat W trakcie analizy pojawią się także odniesienia do wcześniejszych okresów, głównie w aspekcie porównawczym. Idea zrównoważonego rozwoju pojawiła się pod koniec 60. lat XX w. W następnych okresach trwa rozwój koncepcji i formułowane są coraz to nowe definicje i składniki zrównoważonego rozwoju, w tym rolnictwa i wsi. Rolnictwo i obszary wiejskie są w naturalny sposób uwrażliwione na harmonijny i zrównoważony rozwój (Adamowicz 2006). Zrównoważony rozwój rolnictwa można najkrócej ująć jako harmonijny i skorelowany rozwój produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz jako kształtowanie i utrzymywanie krajobrazu, jak również działania zmierzające do ochrony naturalnego środowiska człowieka. MATERIAŁ I METODY Metody i źródła danych zostały ściśle dostosowane do tematu i celu pracy. W trakcie przygotowywania niniejszego opracowania posłużono się głównie metodą indukcji. Naj-

2 138 B. Iwan pierw zostały więc zebrane aktualne i wiarygodne dane oraz informacje dotyczące pogłowia krów oraz ich wydajności, produkcji i skupu mleka oraz wykorzystania go w przemysle mleczarskim w Polsce, a także elementarne dane dotyczące światowej produkcji mleka. Dane te zostały następnie uporządkowane i poddane kontroli logicznej. Na tej podstawie była formułowana treść analizy poszczególnych zagadnień. W trakcie pisania niniejszej pracy korzystano także z metod analizy porównawczej oraz opisowej i tabelarycznej. W zależności od potrzeb korzystano także z metody analizy literatury przedmiotu. Dla ściślejszego sformułowania tendencji zmian w produkcji mleka i jego przetworów obliczono i zamieszczono w tabelach wskaźniki dynamiczne. Dane i informacje do opracowania zostały zaczerpnięte z publikacji GUS, raportów rynkowych publikowanych przez IERiGŻ oraz opracowań naukowych dotyczących tematyki niniejszego opracowania. PRODUKCJA MLEKA Elementy światowej produkcji mleka Produkcja globalna mleka jest funkcją pogłowia krów i ich produktywności. W związku z tym można wyróżnić trzy sposoby wzrostu produkcji mleka w skali mikro- oraz w skali makroekonomicznej pierwszy sposób ekstensywny poprzez zwiększanie liczby krów mlecznych, drugi intensywny poprzez wzrost wydajności mlecznej krów, trzeci poprzez zwiększanie pogłowia krów i wzrost ich wydajności. Większość państw świata, w tym Polska, preferuje drogę intensyfikacji produktywności krów. Osiąga się w ten sposób obniżenie kosztów produkcji 1 litra mleka, a dzięki temu zdobywa się także przewagę konkurencyjną na światowym rynku przetworów mleczarskich (Iwan 2003). Światowa produkcja mleka krowiego w 2005 r. wynosiła około 530 mln ton. Do najbardziej znaczących producentów mleka poza UE należą Indie i USA. Unia Europejska traktowana jako całość jest największym producentem mleka na świecie. Jest to rezultat wielowiekowych tradycji oraz dobrych naturalnych warunków do chowu krów i produkcji mleka. Państwa UE produkują łącznie ponad 142 mln ton surowca mlecznego. Udział UE w światowej produkcji mleka ocenia się na ok. 27%, a Polski w produkcji UE na ok. 8,2%. Produkcja mleka w Polsce ukształtowała się w latach na poziomie ok. 12 mld l. Została ona osiągnięta dzięki poprawie mleczności krów, która rekompensowała zmniejszające się pogłowie (Rocznik Statystyczny 2006). Pogłowie i wydajność mleczna krów w Polsce Chów bydła mlecznego jest ściśle związany z powierzchnią użytków rolnych (u.r.) w gospodarstwach, czyli z rolniczą przestrzenią produkcyjną. Efektywnej oraz zgodnej z filozofią zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich produkcji mleka nie można prowadzić na małej przestrzeni, w zamkniętych budynkach, bez trwałych użytków zielonych (u.z.). Tego rodzaju produkcję, bazującą wyłącznie na paszach przemysłowych, można prowadzić w przypadku drobiu i trzody chlewnej. Nadmierna koncentracja, zwłaszcza trzody chlewnej w tuczarniach, jest szkodliwa dla naturalnego środowiska człowieka i dobrostanu zwierząt, a więc sprzeczna z ideą zrównoważonego rozwoju obszarów agrarnych.

3 Produkcja mleka i jego przetworów jako czynnik Najlepsze warunki do rozwoju produkcji surowca mlecznego mają więc te regiony, które mają dużo dobrych trwałych użytków zielonych. Wśród starych krajów UE najlepsze naturalne warunki pod tym względem posiadają m.in.: Irlandia, Holandia, Wielka Brytania. Udział użytków zielonych w części państw UE sięga lub przekracza 50%. Polska posiada relatywnie mniejszy odsetek użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych (20,6%), a więc i gorsze warunki rozwoju produkcji taniego wysokiej jakości mleka. Udział łąk i pastwisk w użytkach rolnych ogółem w Polsce jest zróżnicowany w układzie regionalnym. Najlepsze potencjalne warunki do specjalizacji w produkcji mleczarskiej mają gospodarstwa położone w województwach podlaskim, małopolskim i podkarpackim. W regionach tych udział użytków zielonych w użytkach rolnych wynosi 28,1 35,1%. Województwo podlaskie stało się swoistym zagłębiem mleczarskim. W regionie tym nadal trwa proces koncentracji chowu krów i produkcji mleka. Województwa małopolskie i podkarpackie nie mogą jednak stanowić obszaru natężonej produkcji mleczarskiej. Dodatkowym bowiem warunkiem efektywnego rozwoju mleczarstwa jest struktura obszarowa gospodarstw rolnych. W województwach tych przeważają gospodarstwa małe. Do produkcji mleka predystynowane są natomiast gospodarstwa większe. Najwięcej gospodarstw o powierzchni przekraczającej 20 ha mają m.in. województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie. Województwo zachodniopomorskie posiada 19,1% u.z. i relatywnie dobrą strukturę obszarową gospodarstw. Liczba krów w tym regionie, niestety, zmniejsza się. Zmniejszeniu ulegają także obsada krów na 100 ha u.r. i produkcja mleka. Najmniejszym odsetkiem użytków zielonych dysponują województwa opolskie i kujawsko-popmorskie. Dane z tab. 1 zawierają informacje dotyczące pogłowia krów i ich mlecznej wydajności. Tabela 1. Pogłowie* i wydajność mleczna krów w Polsce Lata ogółem [tys. szt.] Pogłowie krów gospodarstwa indywidualne [tys. szt.] Wydajność mleka [l na krowę] średnia w kraju gospodarstwa indywidualne *Stan w czerwcu. Źródło: Rynek Mleka. Stan i Perspektywy 2003, 2005, 2006, Obliczenia własne na podstawie danych w zamieszczonych w tabelach. Dane zamieszczone w tab. 1 wskazują na dalszy spadek pogłowia krów, przy jednoczesnym wzroście mleczności. Tempo wzrostu wydajności wyprzedza tempo zmniejszania się liczby krów. Oznacza to, iż w Polsce następuje racjonalizacja produkcji mleka. Tendencje zarysowane na podstawie danych zawartych w tab. 1 pojawiły się wiele lat temu w krajach Europy Zachodniej i innych rozwiniętych państwach świata. Należy podkreślić pozy-

4 140 B. Iwan tywny fakt, iż mleczność krów w 2004 r. przekroczyła 4000 l na krowę rocznie. Istnieją więc realne szanse na szybkie zbliżenie produktywności pogłowia krów w Polsce do produktywności w przodujących państwach UE w tej dziedzinie. W dalszym ciągu Polskę dzieli jednak znaczny dystans pod względem wydajności krów od czołowych państw UE. Należy więc prowadzić dalszą intensyfikację mleczności krów poprzez: właściwe żywienie krów przez cały rok, zwiększony udział pasz treściwych w zasobach pasz gospodarstw rolnych, staranną selekcję krów mlecznych, poprawę warunków zooweterynaryjnych utrzymywania krów itp. Rolnicy indywidualni specjalizujący się w chowie krów dostrzegli już sens ekonomiczny intensyfikacji produkcji mleka wskutek przystąpienia Polski do UE. Dzięki temu uzyskali odpowiednią kwotę sprzedaży hurtowej i wyższe ceny za dobre mleko. Poprawa wydajności umocni także przewagę konkurencyjną całego polskiego sektora mleczarskiego. Wzrost wydajności mleka od statystycznej krowy jest także miarą postępu zarówno w produkcji mleczarskiej, jak i w całym rolnictwie. Produkcja i skup mleka Produkcję globalną i towarową mleka ilustrują dane zawarte w tab. 2. Tabela 2. Produkcja i skup mleka w Polsce [mln l] Lata Produkcja globalna Produkcja towarowa mln l udział w produkcji globalnej [%] ogółem Skup dla przemysłu mleczarskiego Udział skupu w produkcji globalnej [%] , , , , , , , , , , , , , , x x Źródło: jak w tab. 1. Zaprezentowane w tab. 2 liczby i wskaźniki wskazują na kilka bardzo istotnych faktów. Produkcja globalna w latach wykazywała zasadniczo oznaki stabilności. W tym samym czasie produkcja towarowa wzrosła o 6%, a więc pogłębia się towarowość produkcji mleka w Polsce. Jest to pozytywna tendencja. Świadczy o tym jeszcze bardziej wzrost udziału produkcji towarowej w globalnej mleka. Jednak najbardziej dynamicznie zwiększał się skup mleka aż o 28 %. Oznacza to, iż w 2000 r. do skupu trafiło ok. 55%, a w latach ponad 70% produkcji globalnej mleka. Kierunki zmian w bazie mleczarskiej zaobserwowane w latach wynikają z kilku przesłanek. Jedną z nich jest postępująca koncentracja produkcji mleka w gospodarstwach specjalizujących się w tym kierunku. Zmniejsza się liczba gospodarstw z krowami, a więc i zużycie mleka na paszę oraz samozaopatrzenie ludności rolniczej. Dynamika skupu została znacznie przyspieszo-

5 Produkcja mleka i jego przetworów jako czynnik na w latach , tzn. po przystąpieniu Polski do UE (Iwan 2005). Produkcja i dostawy mleka do przetwórstwa stały się atrakcyjne dla rolników po objęciu polskiego sektora mleczarskiego zasadami wspólnej polityki rolnej UE. CENY SKUPU MLEKA Ceny skupu mleka w Polsce rosły w analizowanych latach Załamanie tej tendencji miało miejsce w latach Gwałtowny wzrost cen nastąpił ponownie w 2004 r. W roku przystąpienia Polski do UE producenci mleka znacznie zyskali na sprzedaży mleka. Ta korzystna zmiana utrzymywała się także w następnych latach, ale już na niższym poziomie. Dane o cenach skupu mleka w Polsce i UE zawiera tab. 3. Tabela 3. Ceny skupu mleka w Polsce i UE [euro/100kg] Lata UE-25 UE-15 UE-10 Polska Polska [zł 100 l -1 ] ,18. 18,98 78, ,74. 24,07 78, ,70. 19,60 71, ,51 30,37 20,82 18,51 71, ,57 31,00 21,28 19,25 87, ,61 30,95 21,80 24,90 92, ,83 29,46 25,16 25,42 92, * * *2006/2003. Źródło: jak w tab. 1. Dane zaprezentowane w tab. 3 wskazują, że w państwach starej UE (15) farmerzy uzyskują coraz to niższe ceny za mleko. Jest to zgodne z reformą zasad sterowania sektorem mleczarskim. W dziesięciu krajach przyjętych w 2004 do UE, w tym również w Polsce, ceny te rosną. Wiąże się to bez wątpienia również z faktem poprawy jakości mleka surowego kierowanego do przemysłu. Należy podkreślić, iż do skupu trafia 95 96% mleka klasy ekstra, a mleka klasy I zaledwie 4 5%. Wysoki wzrost cen skupu po integracji oraz umacnianie się waluty spowodowały, że Polska przestała być najtańszym producentem mleka. W 2006 r. niższe ceny mleka surowego, niż w Polsce, notowano m. in. na Litwie, Łotwie, Węgrzech, Słowacji, w Estonii i Wielkiej Brytanii oraz ceny bardzo zbliżone do cen w Holandii, RFN, Irlandii i Słowenii. Średnie ceny skupu mleka w Polsce w 2006 r. wynosiły 92,88 zł za 100 l. Utrzymuje się nadal regionalne zróżnicowanie cen skupu mleka. Najwyższe ceny za mleko otrzymują rolnicy z województw podlaskiego (101,13 zł 100 l -1 ) i opolskiego (98,47 zł 100 l -1 ), najniższe z kolei z województw podkarpackiego, małopolskiego i świętokrzyskiego (78,02 84,45 zł 100 l -1 ). PRODUKCJA PODSTAWOWYCH PRZETWORÓW MLECZARSKICH W POLSCE Rozdysponowanie krajowej produkcji mleka Procesy restrukturyzacji polskiego sektora mleczarskiego w okresie przedakcesyjnym oraz wdrażanie kwot mlecznych spowodowały istotne zmiany w rozdysponowaniu krajowej

6 142 B. Iwan produkcji tego surowca. Spadła sprzedaż bezpośrednia i zużycie mleka w rolnictwie. Dynamicznie rosła natomiast sprzedaż do przetwórstwa. Rolnicy ubiegali się przede wszystkim o jak najwyższe kwoty hurtowe, a w mniejszym stopniu byli zainteresowani limitami sprzedaży bezpośredniej. Dane z tab. 4 ilustrują strukturę zużycia mleka. Tabela 4. Rozdysponowanie krajowej produkcji mleka [mln l] Lata Rok 2006 Wyszczególnienie struktura mln l [%] Produkcja ,0 Zużycie w gospodarstwach ,5 na pasze ,6 na spożycie ,9 Sprzedaż razem ,5 do przemysłu mleczarskiego ,2 do innych przetwórców ,2 inna sprzedaż ,1 Razem rozchody ,0 Źródło: jak w tab. 1. W tabeli 5 zamieszczono z kolei dane o produkcji głównych przetworów mleczarskich. Tabela 5. Produkcja wybranych artykułów mleczarskich w latach Wyszczególnienie Lata * Mleko płynne ogółem [mln l] 1363,0 1768,3 1849,3 1992,3 2080,1 2290, Mleko w proszku pełne i odtłuszczone [tys. t] 158,7 187,5 177,8 175,5 172,2 191, Sery dojrzewające [tys. t] 148,0 167,0 183,4 195,2 219,4 239, Sery twarogowe [tys. t] 262,0 267,6 285,2 286,5 295,6 295, Sery topione i pozostałe [tys. t] 59,5 65,6 84,7 132,4 324,9 304, Śmietana [mln l] 198,2 204,9 214,2 214,8 225,3 313, Masło [tys. t] 139,1 154,0 157,9 167,0 177,2 179, Lody [mln l] 113,0 151,3 174,2 181,1 194,9 211, Napoje mleczne [mln l] 344,7 337,8 424,8 440,5 469,3 510, *Prognoza IERiGŻ, dotyczy wszystkich podmiotów. Źródło: jak w tab. 1. Liczby i wskaźniki dynamiczne zamieszczone w tab. 5 dowodzą, iż stabilizuje się lub nawet zmniejsza produkcja artykułów mlecznych o niskim stopniu przetworzenia i wysokiej zawartości tłuszczu. Odnotować należy zasadniczy wzrost produkcji mleka płynnego spożywczego, w porównaniu z II połową 90. lat XX w. Wówczas przemysł wytwarzał tylko ok. 1,3 1,4 mln l tego artykułu, a w latach już ok. 2,1 2,3 mln l. Należy to tłumaczyć zwiększonym spożyciem krajowym. Przyczyniła się z pewnością do tego in-

7 Produkcja mleka i jego przetworów jako czynnik tensywna kampania promocyjna m. in. w telewizji. Jednocześnie wzrósł eksport, przy redukcji importu mleka spożywczego. Przemysł mleczarski zaprzestał wytwarzania kazeiny. Drastycznie zmniejszyła się produkcja masła w porównaniu z latami 80. i początkiem lat 90. XX w. W latach dynamicznie rosła produkcja artykułów wysoko przetworzonych i uszlachetnionych serów dojrzewających oraz topionych i innych, lodów oraz napojów mleczarskich. Niezwykle korzystne zmiany nastąpiły także w zakresie różnorodności produkowanej galanterii mleczarskiej. Nastąpiło więc rzeczywiste przystosowanie polskiego sektora mleczarskiego do wymogów i oczekiwań współczesnego rynku wewnętrznego oraz międzynarodowego. Konkludując, można stwierdzić, iż nastąpiła zasadnicza zmiana profilu polskiego przetwórstwa mleczarskiego z maślano-proszkowo-kazeinowego na nowoczesny profil, cechujący się dominacją produkcji serów, twarogów oraz napojów mleczarskich itp. WYNIKI I DYSKUSJA Na podstawie analizy badawczej dokonanej w niniejszym opracowaniu wykazano, iż pogłowie krów w Polsce zmniejszyło się w latach o 274 tys. sztuk, tj. o 9%. Mleczność krów w tym samym okresie wzrosła o 15%. Dzięki temu produkcja globalna mleka w 2006 r. była wyższa niż w 2000 r. Produkcja towarowa surowca mlecznego zwiększyła się natomiast o 6%. Procesy restrukturyzacji polskiego sektora mleczarskiego w okresie przedakcesyjnym oraz przystąpienie Polski do UE spowodowały istotne zmiany w rozdysponowaniu produkcji globalnej mleka. Spadła sprzedaż bezpośrednia i zużycie mleka w rolnictwie. Dynamicznie wzrosła natomiast sprzedaż surowca mlecznego do przetwórstwa (o 28%). W opracowaniu wykazano również, iż stabilizuje się produkcja przetworów mlecznych o niskim stopniu przetworzenia i wysokiej zawartości tłuszczu. W latach dynamicznie rosła natomiast produkcja artykułów wysoko przetworzonych i uszlachetnionych, tj. serów, lodów oraz napojów mleczarskich. Nastąpiło więc rzeczywiste przystosowanie polskiego sektora mleczarskiego do wymogów i oczekiwań współczesnego rynku wewnętrznego oraz międzynarodowego. W pracy zaakcentowano także, iż sektor mleczarski jest ważnym elementem zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Przemawia za tym wiele argumentów przytoczonych w pracy, jak również przykłady programów realizowanych w USA i RFN. Poszczególne prace naukowe, dotyczące sektora mleczarskiego, najczęściej obejmują analizę poszczególnych jego elementów, tzn. produkcji globalnej, skupu mleka, spożycia artykułów mleczarskich itp. W niniejszym opracowaniu ważne elementy sektora mleczarskiego poddane zostały syntetycznej analizie w sposób bardziej kompleksowy. Element analizy, dotyczący chowu krów i produkcji mleka, w sposób skrótowy został ponadto podany na tle uwarunkowań przyrodniczych i społecznych. W niniejszym opracowaniu podjęto również próbę udowodnienia, iż chów bydła i produkcja mleka są istotnym kierunkiem w procesie zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. PODSUMOWANIE Rola i znaczenie sektora mleczarskiego w gospodarce rolno-żywnościowej i w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich wynika z wielu przesłanek. Część z nich została

8 144 B. Iwan przedstawiona w poprzednich częściach opracowania. Należy jeszcze dodać, że udział mleka w wartości produkcji globalnej rolnictwa w 2005 r. wynosił 17,1% (10,8 mld zł), a łącznie z bydłem i cielętami aż 21,6% (13,7 mld zł). W produkcji towarowej te wskaźniki są jeszcze wyższe. Udział mleka osiągnął poziom 19,7% (8,5 mld zł), a łącznie z bydłem i cielętami 25,7% (11,0 mld zł). Co piąta zatem złotówka z przychodów rolników ze sprzedaży artykułów rolnych generowana była dzięki sprzedaży mleka; łącznie z bydłem i cielętami więcej niż co czwarta złotówka (Rocznik Statystyczny 2006). Dążenie do utrzymania piękna krajobrazu, zapobiegania procesom wyludniania się niektórych obszarów agrarnych, racjonalne wykorzystanie pasz bezwzględnych, wyżywienie ludności itp. inspirują władze państw i regionów do przeciwdziałania ujemnym skutkom ograniczania chowu bydła i produkcji mleka. Pozytywnym przykładem mogą być różne programy, m. in. program realizowany w stanie Vermont USA i w Bawarii w RFN. Programy te w największym skrócie polegały na tym, że ze środków budżetowych stosowano specjalne subwencje dla farmerów, by nie rezygnowali z chowu krów i produkcji mleka. Subwencjami objęto także lokalnie przetwórstwo mleka, by zapewnić zbyt surowca mlecznego i utworzyć dodatkowe miejsca pracy, a tym samym dodatkowe dochody dla miejscowej ludności. Podstawową ideą i celem tych programów było zahamowanie wyludniania się obszarów o gorszych warunkach do produkcji rolnej. Ważnym celem było też utrzymanie rolniczego charakteru tych terenów, a jednocześnie zachowanie walorów naturalnego krajobrazu i zapobieganie dziczeniu terenów. Rolnicy mogli również korzystać z dogodnych kredytów i subwencji na rozwój agroturystyki, która stanowi alternatywne dodatkowe źródło dochodów. Należałoby więc sugerować, aby również w Polsce wykorzystać doświadczenia wspomnianych programów i wdrożyć je w wybranych rejonach województw podkarpackiego, małopolskiego, gorzowskiego i w niektórych rejonach tzw. ściany wschodniej. Przyczyni się to do zrównoważonego rozwoju tych obszarów oraz uzyskania płynących z tego korzyści dla społeczności lokalnych. PIŚMIENNICTWO Adamowicz M Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa [w: Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa]. Red. M. Adamowicz. SGGW, Warszawa, Iwan B Tendencje zmian w mleczarskiej bazie surowcowej w okresie budowy gospodarki rynkowej w Polsce [w: Działalność rolnicza oraz jej uwarunkowania w aspekcie integracji z UE]. Red. H. Kałuża. Akademia Podlaska, Siedlce, Iwan B Sezonowość skupu mleka. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 (2), Rocznik Statystyczny GUS Rynek Mleka. Stan i Perspektywy Rynek Mleka. Stan i Perspektywy Rynek Mleka. Stan i Perspektywy Rynek Mleka. Stan i Perspektywy