Economic and cost-effectiveness of selected metal production waste utilization

Transkrypt

1 Archives of Waste Management and Environmental Protection Archiwum Gospodarki Odpadami ISSN , Vol. 12 nr 2 (2010), p Gospodarcze wykorzystanie oraz ocena efektywności zagospodarowania niektórymi odpadami z produkcji metali i wyrobów metalowych Alwaeli M., Katedra Technologii i Urządzeń Zagospodarowania Odpadów, Politechnika Śląska ul. Konarskiego 18, Gliwice, tel. ( ), fax (+48 32) , mohamed.alwaeli@.polsl.pl Streszczenie Produkcji metali i wyrobów metalowych towarzyszy powstawanie odpadów we wszystkich stanach skupienia, a w tym toksycznych odpadów gazowych i ciekłych, szkodliwych odpadów stałych i półpłynnych oraz emisja pyłów, hałasu i ciepła. Różnorodność gałęzi przemysłu, stosowanych technologii i rozwiązań technicznych wymaga bardzo selektywnego spojrzenia na problematykę unieszkodliwiania odpadów uznawanych za przemysłowe oraz zastosowane metody ich utylizacji. W ciągu ostatniego wieku problem usuwania i unieszkodliwiania odpadów stał się jednym z podstawowych zagadnień ochrony środowiska i gospodarki odpadami we wszystkich większych skupiskach ludności. Rozwój społeczno-gospodarczy obok bezspornych korzyści, niesie ze sobą także szereg niekorzystnych problemów cywilizacyjnych. Jednym z nich jest zjawisko gwałtownego przyrostu ilości odpadów komunalnych i przemysłowych. Główną przyczyną powstawania nadmiernej ilości odpadów jest nieracjonalna gospodarka zasobami. W pracy przedstawiono stan gospodarki odpadami z produkcji metali i wyrobów metalowych, sposoby wykorzystania niektórych odpadów takich jak: zgorzelina, żużel granulowany wióry stalowe oraz odpady poszlifierskie oraz oceny efektywności ich zagospodarowania. Z przedstawionych danych dotyczących stanu gospodarki odpadami wynika, iż wzrasta ilość odpadów poddanych odzyskowi natomiast główną metodą ich unieszkodliwiania pozostaje nadal składowanie. Odpady te wykorzystywane są zarówno w celach przemysłowych jak i nieprzemysłowych. Odpady te są wykorzystywane głównie w hutnictwie i przemyśle cementowym, w pracach inżynieryjnych w budownictwie, oraz w pracach rekultywacyjnych. Abstract Economic and cost-effectiveness of selected metal production waste utilization Production of metal and metal products companions production of various waste as: toxic waste (liquids and gases), harmful solid waste and semi-liquid as well as emission dusts,

2 50 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) noise and heat. The variety of branch of industry, the applied technologies technical solutions requires very selective glance on the problem of industrial waste treatment as well as applied methods of their utilization. During the last age, the problem of waste removing and neutralizing stood very important element of environment protection and waste management of all the world. The rapid economic development beside unquestionable advantages, it also creates unfavorable of serious environmental problems. The violent increase of quantity of industrial and municipal wastes is one of them. In this work the state of waste management of metal and metal products production, ways of utilization of selected waste as: scale, granulated slag, steel chips and annealing scale were discussed. In this work, the assessment of effectiveness of these waste utilization was included. The data shows that mining industry is one of the branches of industry which generated the greatest amounts of industrial waste. According to the statistical data, the quantities of waste utilization as secondary materials increased. The data shows also that landfilling is still the cheapest and most common method of industrial waste neutralization in Poland 1. Wstęp Podstawowa wiedza ekologiczna uświadamia że człowiek nie jest niezależny i wyizolowany z przyrody lecz stanowi integralną jej część jedno z ogniw złożonych cykli biogeochemicznych. Zdolność człowieka do modyfikowania tych cykli nieustannie wzrasta. Jednym z najważniejszych praktycznych zastosowań ekologii jest ochrona zasobów naturalnych. Jeżeli więc wiedza o układach ekologicznych i maksymalna odpowiedzialność człowieka będą iść w parze z jego zdolnością do wywoływania zmian w środowisku, to współczesne hasło nawołujące do nieograniczonej eksploatacji zasobów ustąpi miejsca nawoływaniu do nieograniczonej pomysłowości w zakresie utrzymywania obfitości zasobów. Różnorodność gałęzi przemysłu, stosowanych technologii i rozwiązań technicznych wymaga bardzo selektywnego spojrzenia na problematykę unieszkodliwiania odpadów uznawanych za przemysłowe oraz zastosowane metody ich utylizacji. W ciągu ostatniego wieku problem usuwania i unieszkodliwiania odpadów stał się jednym z podstawowych zagadnień ochrony środowiska i gospodarki odpadami we wszystkich większych skupiskach ludności. W Polskim hutnictwie metali i żelaza produkuje się rocznie około 37 mln Mg odpadów, co stanowi około 30% ogólnej ilości wytworzonych odpadów przemysłowych. Z bilansu wynika iż, w ostatnich latach poziom recyklingu odpadów z przemysłu hutnictwa żelaza i stali utrzymuje się na poziomie ok. 80% [1]. Niewykorzystane odpady są kierowane na składowiska zakładowe, międzyzakładowe i komunalne oraz przejściowo gromadzone. Niezagospodarowanie tych odpadów, poza degradacją środowiska naturalnego, przynosi straty ekonomiczne, związane z jednej strony z niewykorzystaniem ich wartości metalurgicznej a z drugiej strony z ponoszonymi kosztami ich składowania. Czynniki ekonomiczne jak i zarysowujący się deficyt rud niektórych pierwiastków oraz troska o ochronę środowiska naturalnego powodują, że zarówno w świecie jak i w Polsce wzrasta zainteresowanie zagadnieniem utylizacji odpadów polegające na wykorzystaniu ich jako surowców metalonośnych dla procesów hutniczych.

3 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 51 Odpady hutnicze i przemysłu maszynowego zawierają znaczną ilość zanieczyszczeń. Do najczęściej występujących zanieczyszczeń ciekłych należą: oleje i emulsje chłodzące oraz woda. Jednym ze sposobów zagospodarowania odpadów hutniczych jest ich przerób. Najprostszą metodą przerobu odpadów hutniczych jest sortowanie z usuwaniem zanieczyszczeń. Obecnie wykorzystywane jest około 65% ogólnej ilości powstających odpadów nie licząc eksploatacji hałd z czego tylko około 33% jest wykorzystywane do celów metalurgicznych. Pozostała ilość zagospodarowanych odpadów (około 30% ogólnej ilości) wykorzystywane jest w innych gałęziach gospodarki. 2. Właściwości odpadów z przemysłu hutnictwa żelaza i stali Rozmaitość źródeł wytwarzania odpadów wpływa na zróżnicowanie ich właściwości fizykochemicznych. Odpady wielkopiecowe stanowią około 50% ogólnej ilości odpadów pochodzących ze wszystkich procesów hutniczych. Żużle wielkopiecowe zawierają cztery podstawowe tlenki w następujących ilościach : CaO: 40-45%, SiO 2 : 36-40%, Al 2 O 3 : 7-10%, MgO: 5-9% [2]. Z punktu widzenia szkodliwości ważną cechą chemiczną żużli wielkopiecowych jest zawartość siarki (1-1.5%) oraz manganu ( %) [3]. Najważniejsze pod względem ilościowym odpady powstające w stalowniach to żużle stalownicze. Żużle te mają charakter zasadowy i stanowią obciążenie dla środowiska, ponieważ m.in. w warunkach atmosferycznych ulegają hydratacji. Żużle stalownicze charakteryzują się wysoką zawartością CaO + MgO, zróżnicowaną, ale przeciętnie znaczną zawartością żelaza w różnych postaciach, niewielką zawartością SiO 2 oraz niższymi ilościami innych składników [2]. Odrębną niewielką grupę odpadów stanowią żużle z produkcji żelazostopów. Ich właściwości fizyczne jak i chemiczne są mocno zróżnicowane i zależą od komponentów wsadu i od technologii procesów metalurgicznych. W czasie przebiegu procesu technologicznego w hutnictwie żelaza i stali obserwuje się powstawanie gazów wielkopiecowych. Gaz wielkopiecowy jest częściowo odpylany na sucho, a częściowo na mokro. W zależności od stopnia przygotowania wsadu i wyposażenia wielkich pieców, ilość pyłów suchych waha się od 3 do 20 kg/t surówki. Charakterystyczna dla pyłów wielkopiecowych jest wysoka zawartość węgla oraz podwyższona zawartość cynku i alkaliów. Odpadami niebezpiecznymi dla środowiska są osady poneutralizacyjne. Wyroby hutnicze trawione są kwasem siarkowym, który jest po użyciu odprowadzany do oczyszczalni chemicznej. Osady te zawierają w suchej masie zanieczyszczenia w postaci trudno rozpuszczalnych związków metali toksycznych oraz około 40% Fe, 50% CaSO 4. Według wykonanych analiz wody odciekowej z przepalonych mas formierskich i rdzeniarskich charakteryzuje się ona: ph powyżej 10, ChZT powyżej 1000 mgo 2 /dm 3, zwartością fenoli lotnych 3,4 mg/dm 3 [2]. 3. Gospodarcze wykorzystanie niektórych odpadów z produkcji metali i wyrobów metalowych Dotychczasowy rozwój przemysłu potrzebował coraz większych ilości metali i ich stopów służących do produkcji różnego rodzaju wyrobów. Niestety nie cały surowiec zostaje przetworzony zgodnie ze swoim przeznaczeniem znaczną jego część stanowią odpady.

4 52 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) Systemowa gospodarka odpadami opierać się powinna na następujących założeniach: - minimalizacji powstawania odpadów, - odzysku surowców wtórnych z odpadów i ich recyklingu, - zagospodarowaniu odpadów w oparciu o możliwości ich wykorzystania w różnych gałęziach gospodarki narodowej (np.: w budownictwie, przy niwelacji terenu, itp.), - utylizacji lub degradacji odpadów różnymi metodami w tym termicznymi - składowaniu odpadów na składowiskach zorganizowanych[5]. Czynniki utrudniające proces utylizacji żelazonośnych odpadów hutniczych można podzielić na następujące grupy: - czynniki technologiczne, - czynniki organizacyjno-techniczne, - czynniki inwestycyjne. Trudności z pełnym zagospodarowaniem odpadów hutniczych, szczególnie do celów metalurgicznych, wynikają głównie z braku odpowiednich, ekonomicznie opłacalnych, technologii ich uzdatniania do dalszego wykorzystania (np. zagęszczanie i odwadnianie szlamów, odolejanie zgorzeliny i mułków zgorzelinowych, usuwanie pierwiastków szkodliwych). Od lat prowadzone są badania nad opracowaniem technologii, która umożliwia zagospodarowanie zaolejonych odpadów hutniczych. Prace skoncentrowano na procesie wypalania zaolejonej i zawodnionej zgorzeliny i mułków zgorzelinowych, powstających w procesie walcowania stali w celu zawrócenia ich do procesu metalurgicznego. Wynikiem prowadzonych badań są technologie wypalania zaolejonej zgorzeliny i mułków zgorzelinowych w reaktorze fluidalnym, piecu obrotowym, jak również spiekanie suchych zanieczyszczeń wytrąconych w elektrofiltrach [6] Stan gospodarki odpadami z przemysłu hutnictwa żelaza i stali W gospodarce odpadami z przemysłu hutnictwa metali i wyrobów z metali, w ostatnich latach obserwuje się pozytywne zmiany. Z danych wynika, iż wzrasta ilość odpadów poddanych odzyskowi natomiast główną metodą unieszkodliwiania nadal pozostaje składowanie. Odpady te wykorzystywane są zarówno w celach przemysłowych jak i w celach nieprzemysłowych, głównie w hutnictwie i przemyśle cementowym, w pracach inżynieryjnych w budownictwie, oraz w pracach rekultywacyjnych. Według danych statystycznych (GUS 2008), w przemyśle hutnictwa metali powstało 38012,9 tys. ton odpadów, co stanowi 26,42% ogólnej ilości odpadów przemysłowych w Polsce. Z ogólnej ilości wytworzonych odpadów w celach przemysłowych i nieprzemysłowych wykorzystano 27689,6 tys. ton, co stanowi 72,84%, unieszkodliwiono 9533,5 tys. ton, co stanowi 25,08%. Pozostałą część wytworzonych odpadów tj. 789,8 tys. ton (2,08%) gromadzono przejściowo. Większa część unieszkodliwionych odpadów tj. 91,25 trafiła na składowiska, a termicznie utylizowano 0,02%[4]. Bilans odpadów hutnictwa metali i wyrobów z metali przedstawiono na rys.1.

5 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 53 gromadzone przej. 789,8 unieszkodliwiane 9533,5 wykorzystane 27689,6 wytworzone 38012, Rys. 1 Bilans odpadów hutnictwa metali i wyrobów z metali w 2007 roku Wykorzystanie odpadów hutniczych Zgorzelina Zgorzelina (zendra) jest głównym odpadem produkcyjnym przy obróbce plastycznej stali. Zgorzelina tworzy się w postaci warstwy tlenków żelaza na powierzchni stali ogrzewanej przy temperaturze powyżej 1000º C w piecach grzewczych. Zależnie od procesów w których ona występuje, może to być: - zgorzelina walcownicza, - zgorzelina kuźnica. Duża zawartość żelaza w zgorzelinie (69 72 % Fe) kwalifikuje ją jako bardzo cenny odpad żelazodajny, stosowany przeważnie jako wsad do wielkiego pieca. Z uwagi na wysoki stopień zaolejenia zgorzeliny, wymaga ona odolejenia co w praktyce realizuje się najczęściej na drodze wypalania w piecu obrotowym. Odtłuszczoną zgorzelinę można dodawać do wsadu w spiekalni rud. Inny sposób wykorzystania zgorzeliny jest brykietowania odolejonej zgorzeliny z dodatkiem osadów stałych ze stalowni konwertorowo tlenowej (udział zgorzeliny w brykietach %). Uzyskane brykiety o gęstości około 3 Mg /m 3 oraz wytrzymałości 3600 N/ brykiet, stosowano jako dodatek do wsadu w stalowni konwertorowo tlenowej [7] Żużle wielkopiecowy Żużle wielkopiecowe są to produkty uboczne powstające przy wytapianiu rudy żelaza w wielkim piecu i stanowią główną grupę odpadów wytwarzanych w hutnictwie. Ilość powstających żużle zależy od stosowanej rudy żelaza i ilości topnika potrzebnego do uzyskania wymaganej jakości surówki. W wielu przypadkach udało się już osiągnąć całkowite wykorzystanie żużle wielkopiecowe. są wykorzystywane do celów budowlanych

6 54 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) takich jak do produkcji wełny żużlowej, cementu, cegieł żużlowych, kruszywo do produkcji ciężkie betony oraz jako zamiennika cementu. Około 75% żużli płynnych z bieżącej produkcji wielkich pieców jest poddawane granulowaniu. Natomiast żużel wielkopiecowy z rozbiórki starych hałd po rozsortowaniu na frakcje jest wykorzystywany jako ciężkie kruszywo budowlane i drogowe. Żużel wielkopiecowy kawałkowy i żużel kawałkowy stalowniczy wykorzystuje się w wielu dziedzinach gospodarki między innymi jako: - kruszywo drogowe, - kruszywo do nasypów torowych, - składnik spoiw mieszanych stosowanych do stabilizacji gruntów, - dodatek poprawiający trwałość betonów zwykłych [8]. Zagospodarowanie żużla hutniczego ma na celu przede wszystkim zmniejszenie ilości istniejących zwałów, hałd i zapobieganie powstawaniu nowych. Właściwości fizykochemiczne żużla umożliwiają wykorzystanie go do produkcji materiałów budowlanych, głównie na terenach środkowej i południowej Polski ubogich w kopalne kruszywa lekkie stanowiące podstawowy surowiec do produkcji betonów lekkich. Żużle z produkcji żelazochromu, żelazomanganu żelazokrzemomanganu oraz żelazowolframu są mocno zróżnicowane chemiczne jak i fizyczne. Właściwości tych żużli przesądzają o możliwościach i kierunkach ich zagospodarowania. I tak: - żużel z produkcji żelazomanganu wprowadzany jest do procesów metalurgicznych jako nośnik manganu, - żużle z produkcji żelazokrzemomanganu oraz żelazochromu poddawane są przeróbce mechanicznej. Produkty tej przeróbki, to odzyskany metal i koncentrat metalu ten ostatni dla wtórnego wykorzystywania w produkcji żelazostopu, a także kruszywo drogowe z grysami przydatnymi do budowy bitumicznych warstw ścieralnych nawierzchni drogowych [9]. Żużel grzewczy tworzy się z zendry, obmurówki pieca oraz koksu. Zawiera znaczne ilości żelaza do 30% i koksiku. Jest częściowo używany jako wsad do wielkich pieców. Mimo wysokiej potencjalnie wartości tego odpadu jako wtórnego składnika wsadu metalurgicznego, tylko niewielką część tej ilości zagospodarowuje się. Trwałe fizykochemiczne związanie żużla z zanieczyszczeniami, głównie z materiałami ogniotrwałymi z pieców grzewczych, uniemożliwia pełne zagospodarowanie tego odpadu [9] Wióry stalowe Wióry stalowe zaolejone powstają w procesie obróbki skrawaniem, struganiem, dłutowaniem - przy obróbce kół zębatych oraz wierceniu otworów. Wióry metalowe są nie tylko największą ilościowo, ale i najbardziej uciążliwą formą odpadów produkcyjnych. Występują w zróżnicowanej postaci, zajmują dużo miejsca, utrudniają pracę, stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia załogi. Spływający z obrabiarki, wijący się i sprężynujący wiór wstęgowy o ostrych krawędziach jest przyczyną groźnych skaleczeń.

7 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 55 Wióry drobne, sypkie powstające przeważnie przy obróbce narzędziami wieloostrzowymi - oddzielają się z dużą prędkością do obrabianego materiału i rozpryskują w różne strony. Zagadnienie gospodarki wiórami w zakładach przemysłowych dotyczy całokształtu przedsięwzięć organizacyjno-technicznych. Zadanie to wymaga przeprowadzenia następujących procesów: Usuwanie z obrabiarek - usuwanie wiórów to poważny problem wynikający zarówno z dużej różnorodności kształtu i postaci powstających wiórów, jak też ogromnej różnorodności typów, odmian i rozwiązań konstrukcyjnych obrabiarek, na których wióry powstają. Stosowane urządzenia do usuwania wiórów z obrabiarek można podzielić na stałe i dostawne. Wśród dostawnych urządzeń wyróżnia się urządzenia usuwające wióry ze strefy skrawania i urządzenia usuwające wióry z obrabiarki. Urządzenia stałe stanowią integralną część obrabiarki, są jednocześnie z nią projektowane, łącznie z nią produkowane. Zbieranie - do zbierania rozsypanych, drobnych wiórów stalowych i żeliwnych są stosowane: - urządzenia magnetyczne, przymocowane do samojezdnych środków transportowych, - urządzenie zamontowane na widłach wózka podnośnikowego, - urządzenia magnetyczne do zbierania wiórów z napędem ręcznym. Oczyszczanie - istnieje wiele metod, pozwalających na usunięcie z wiórów zanieczyszczeń niemetalicznych, ale usunięcie zanieczyszczeń metalicznych jest z reguły niemożliwe. Metody oczyszczania wiórów zależą od rodzaju i ilości występujących zanieczyszczeń oraz od wymaganego stopnia oczyszczenia. W celu zmniejszenia ilości zanieczyszczeń ciekłych stosuje się suszenie, mycie lub wypalanie. - suszenie - polega na odwirowywaniu odpadów w wirówkach, ogrzaniu w piecach oraz w specjalnych urządzeniach. - mycie - jest przeprowadzane w zbiornikach lub specjalnych urządzeniach myjkach. Środkiem myjącym jest ciepła woda z dodatkiem środków alkalicznych lub zmydlających. Metoda ta jest stosowana przy zanieczyszczeniach odpadów olejem o dużej lepkości. W trakcie mycia są usuwane także w znacznym stopniu drobne zanieczyszczenia stałe - wypalanie - polega na przetrzymywaniu wiórów przez pewien czas w piecu w temperaturze ok. 400 C. W wyniku nagrzewania odparowuje woda, wypala się olej, a także inne zanieczyszczenia organiczne. Metoda ta zapewnia wysoki stopień oczyszczania, zależny od ilości czasu przetrzymywania odpadów w piecu. Wadą jest trudność w operowaniu rozgrzanymi odpadami oraz ich utlenianie się. Transport,

8 56 Magazynowanie, Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) Przerób - przerób wiórów składa się z następujących etapów: - Kruszenie - polega na doprowadzeniu wiórów długich, skłębionych do postaci drobnej, sypkiej. Długość odcinków, na jakie mają być rozdrobnione wióry, jest uzależniona od dalszego ich przeznaczenia. Kruszarki służące do rozdrabniania wiórów są budowane jako młotkowe, frezowe lub wałkowe. Kruszenie odbywa się w wyniku rozrywania, łamania lub cięcia. - odwirowanie - polega na usunięciu z nich zanieczyszczeń ciekłych, głównie olejów i emulsji stosowanych do chłodzenia narzędzi w czasie procesu skrawania. Stosuje się wirówki: automatyczne, półautomatyczne i o ruchu przerywanym. Ilość chłodziw olejowych pozostających w odpadach po odwirowaniu, zależy od rodzaju materiału i grubości odpadów, gęstości oleju oraz temperatury otoczenia, od siły odśrodkowej i czasu odwirowywania. Odzyskane w wyniku odwirowania oleje mogą być zastosowane powtórnie w zakładzie, po uprzednim przeprowadzeniu zabiegów regeneracyjnych. - paczkowanie i brykietowanie wiórów: polega na prasowaniu w specjalnych prasach. W wyniku tego procesu następuje zmniejszenie objętości i trwałe uformowanie. Brykiety mają postać walców lub stożków ściętych o niewielkiej zbieżności. Znane są następujące metody brykietowania wiórów: - na zimno: - na specjalnych prasach hydraulicznych, - na prasach ogólnego przeznaczania i młotkach, - na gorąco, - elektrobrykietowanie (prasowanie z jednoczesnym nagrzewaniem prądem elektrycznym), - z dodatkiem materiałów wiążących, - wibracyjne. Metoda brykietowania znalazła wiele dodatkowych zastosowań. Brykiety o specjalnym, ściśle określonym składzie chemicznym są stosowane w hutnictwie jako modyfikatory. Przez prasowanie na zimno można uzyskać brykiety dobrej jakości jedynie z wiórów metali nieżelaznych, żeliwa i stali niskowęglowych. Wióry ze stali wysokowęglowych i stopowych, muszą być przedtem poddane bądź zabiegom obróbki cieplnej, bądź też brykietowane na gorąco. Wióry przeznaczone do brykietowania muszą mieć długość nie większa nią mm, powinny być jednolite pod względem składu chemicznego i nie zawierać zanieczyszczeń. Wysoka jakość brykietów, której najlepszym miernikiem jest duża gęstość brykietów, gwarantująca niski zgar metalu przy przetopie i wysoka trwałość, świadczy o dużej efektywności procesu brykietowania. Gęstość brykietów prasowanych jednakowymi naciskami zależy od grubości wiórów, od twardości materiału z którego powstały.

9 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 57 W praktyce najbardziej rozpowszechnione jest brykietowanie na zimno w specjalnych prasach hydraulicznych. Mankamentem tych pras jest niemożliwość zastosowania ich do brykietowania wiórów ze stali wysokowęglowych i stopów. Brykietowanie na gorąco wymaga uprzedniego podgrzewania wiórów do temperatury C. Zwiększa to plastyczność wiórów i umożliwia formowanie brykietów przy znacznie niższych naciskach jednostkowych. Podczas nagrzewania wypalają się zawarte w wiórach zanieczyszczenia organiczne, co dodatkowo polepsza jakość brykietów. Brykietowanie wiórów na gorąco może odbywać się przez przekuwanie na młotkach lub prasowanie na prasach hydraulicznych odpowiednio zmodernizowanych. Brykietowanie z zastosowaniem środków wiążących polega na wymieszaniu wiórów ze środkami wiążącymi, sprasowaniu otrzymanej mieszanki i przetrzymaniu jej w tym stanie do czasu stężenia. Brykiety uzyskane z odpadów zaolejonych są nietrwałe i rozpadają się podczas transportu. Paczki uformowane z wiórów stalowych w zwykły sposób, najczęściej rozsypują się, bądź też zmieniają swój kształt i wymiary w wyniku rozprężenia się. Pękanie wiórów podczas prasowania i rozsypywanie się paczek ma miejsce w przypadku wiórów, powstałych z materiałów kruchych, o niskiej plastyczności. Może też być ono wynikiem niekorzystnych zjawisk, zachodzących w trakcie skrawania, takich jak: samorzutne hartowanie się wiórów pod wpływem ciepła skrawania, utwardzenie wióra wywołane jego odkształceniem, powstawanie schodkowej postaci wióra i powstawanie pęknięć na krawędziach, które są wywołane znacznym naprężeniem rozciągającym na jednej krawędzi wióry(a ściskającym na drugiej podczas zwijania się wiórów). Rozprężenie się paczek może wystąpić po prasowaniu przestrzennych wiórów ze stali sprężystych. Uzyskanie trwałych paczek wymaga więc zastosowania odpowiednich dla danego rodzaju wiórów metod paczkowania. Należy do nich: paczkowanie bezpośrednie wiórów plastycznych, paczkowanie wiórów wspólnie z odpadkami blach, paczkowanie po uprzednim poddaniu ich procesom obróbki cieplnej, oraz paczkowanie na gorąco. Pierwszą metodą mogą być paczkowane wióry materiałów plastycznych. Do takich materiałów należą głównie stale węglowe zwykłej jakości, stale wyższej jakości o niskiej zawartości węgla oraz niektóre stopy aluminium i brązy. Drugą metodą można paczkować wióry w przypadku posiadania dużych ilości odpadów blach. Masa dodawanych wiórów może dochodzić do 20% masy blach i powinna być tym niższa, im bardziej wióry są skłębione i im wyższa jest ich granica sprężystości. Procent dodawanych wiórów ustala się w drodze prób. Trzecia metoda polega na prasowaniu wiórów po uprzednim ich wyżarzeniu, tzn. nagrzaniu ich do odpowiedniej temperatury, przetrzymaniu przez pewien czas w tej temperaturze i następnie chłodzeniu. Wyżarzenie ma za zadanie zlikwidowanie utwardzenia wiórów, powstałego w procesie skrawania z materiałów plastycznych oraz obniżenie granicy plastyczności wiórów z materiałów nieplastycznych. Czwarty sposób paczkowania wiórów polega na nagrzaniu ich do odpowiednio wysokiej temperatury, powodującej wzrost plastyczności materiału i prasowaniu na gorąco. Metoda ta jest najbardziej uniwersalna, pozwala na paczkowanie wiórów ze stali wysokowęglowych i stopowych.

10 58 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) Paczkowanie wiórów na gorąco jest więc nie tylko procesem uniwersalnym, ale także bardzo efektywnym. Do wad tej metody należą pewne trudności związane z transportem rozgrzanych wiórów z pieca do prasy, których konstrukcja nie przewiduje technologii paczkowania na gorąco [10] Odpady poszlifierskie Odpady poszlifierskie powstają podczas obróbki mechanicznej prętów, wierteł i magnesów. Ich główne składniki to: metal, korund oraz emulsja olejowa. Utylizacja zaolejonych odpadów poszlifierskich polega na zastosowaniu właściwych procesów rozdziału pozwalających wyselekcjonować poszczególne składniki tych odpadów. Rozdział ten ma na celu wyeliminować w pierwszym rzędzie udział płynów obróbkowych, których obecność w odpadach powoduje zakwalifikowanie ich do odpadów niebezpiecznych i poprzez to uciążliwych dla środowiska. Procesy rozdziału ścierniwa od frakcji metalicznej w przypadku odpadów zawierających ciecze obróbkowe muszą być poprzedzone wstępną operacją polegającą na: - usunięciu frakcji olejowych, - odwodnieniu i wysuszeniu fazy stałej. Kolejne procesy mają za zadanie rozdzielenie pozostałych składników użytecznych tzn. stopów metali i ścierniwa na tyle skutecznie, aby uzyskane w ten sposób koncentraty mogły być ponownie wykorzystane jako pełnowartościowe surowce w produkcji przemysłowej. Zależnie od metali lub stopów polimetalicznych występujących w odpadach i od rodzaju ścierniwa można stosować następujące procesy: - proces jednostkowego rozdziału - wykorzystujący właściwości magnetyczne oraz powierzchniowe składników zawartych w odpadach np. dla silnie magnetycznych stopów głównym procesem rozdziału będzie separacja magnetyczna w obszarze silnego pola magnetycznego wykorzystując separator płytowy z ruchomym polem magnetycznym, - proces flotacyjny stosowany jest dla metali niemagnetycznych [11]. 4. Ocena efektywności zagospodarowania odpadów Narzędziem oceny procesu gospodarowania, podstawą podejmowania decyzji o realizacji określonych przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych jest rachunek ekonomiczny, polegający na porównaniu nakładów i efektów przy różnym podziale czynników produkcji. Rachunek ekonomiczny to pomiar efektywności decyzji gospodarczych pozwalającego m. in. jeszcze przed rozpoczęciem realizacji zamierzonych przedsięwzięć na ocenę skutków ekonomicznych podejmowanych decyzji. Zabezpiecza to decydentów nie tylko przed podejmowaniem przedsięwzięć nieefektywnych, ale też umożliwia wybór optymalnych rozwiązań [12]. Rachunek ekonomiczny przeprowadzany jest na różnych szczeblach zarządzania, przy czym na poszczególnych szczeblach występują inne motywy postępowania i inne kryteria oceny. Na szczeblu przedsiębiorstwa w rachunku uwzględnia się zwykle tylko te nakłady i

11 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 59 korzyści, które są zaewidencjonowane w bilansie, a wszystkie inne są pomijane. Skutki takiego ujmowania rachunku ekonomicznego są bardzo niekorzystne i często prowadzą do ogromnych strat w gospodarce narodowej jako całości. Straty te wynikają najczęściej z powodu zagrożenia naturalnego środowiska, zastosowania obowiązujących cen ustalonych poniżej faktycznych kosztów itp. W takich uwarunkowaniach zróżnicowania osiągniętych korzyści dla uniknięcia niekorzystnych decyzji w podejmowaniu różnych przedsięwzięć powinno się przeprowadzać rachunek ekonomiczny w dwóch skalach, a mianowicie w skali indywidualnej, konkretnego odbiorcy przedsiębiorstwa (mikro), oparty na obowiązujących w przedsiębiorstwie cenach i faktycznych kosztach, oraz rachunek w skali gospodarki narodowej (makro) oparty na ciągnionych faktycznych kosztach produkcji z dodatkowym uwzględnieniem skutków w środowisku naturalnym. Ekonomiczna efektywność różnych przedsięwzięć to wynik działalności gospodarczej, określany za pomocą stosunku sumy wyniku (efektu) w okresie ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji do nakładów (kosztów) ponoszonych dla uzyskania ustalonego celu [13]. Szczególne znaczenie dla prawidłowego określenia efektywności gospodarowania ma wybór odpowiedniej metody ich obliczania. Metoda taka powinna pozwalać na dokonywanie pomiaru i porównań efektów różnych przedsięwzięć i działań w jednolitych miarach. Musi ona być dostosowana do charakteru przedsięwzięcia. Innych formuł obliczania efektywności wymaga przedsięwzięcie polegające na zastąpieniu surowca pierwotnego surowcem wtórnym bez zmian parku maszynowego, a innych przedsięwzięcie inwestycyjne i modernizacyjne. Przy wstępnym obliczaniu efektywności przedsięwzięć (np. założeń wstępnych), które jeszcze nie mają określonych wszystkich czynników produkcji, stosuje się inną formułę niż do obliczania przedsięwzięć już ściśle skonkretyzowanych (np. w dokumentacji technicznej) lub zrealizowanych (tu jest potrzebna formuła dokładniejsza). Z tego punktu widzenia rozróżnia się efektywność ekonomiczną: - retrospektywną (ex post), która ma na celu przedstawianie, jak dotychczas wykorzystywano surowce wtórne, - prospektywną (ex ante) jako narzędzia pomocniczego przy podejmowaniu decyzji dotyczących przedsięwzięć związanych z wykorzystaniem surowców wtórnych w przyszłości [12]. W rachunku ekonomicznej efektywności ważną role odgrywa czynnik czasu, a mianowicie czas oczekiwania na efekty oraz okres, w którym uzyska się wyniki. Wydłużenie okresu realizacji przedsięwzięć, zwłaszcza inwestycyjnych, zamraża zaangażowane środki, a tym samym pomniejsza wynik, natomiast skrócenie czasu realizacji powiększa go. Przy obliczaniu efektywności trzeba kierować się zasada porównywalności nakładów i efektów. Dlatego należy uwzględniać tylko te efekty, które wynikają z zaangażowania danych nakładów. Rachunek efektywności przedsięwzięć może być wyrażony w formie bezwzględnej. W bezwzględnym ujęciu rachunek ma dać odpowiedź na pytanie, czy dane przedsięwzięcie jest w ogóle opłacalne (umożliwia to porównanie efektywności różnych przedsięwzięć). Natomiast względna ocena poziomu efektywności oparta jest na relacji między sumą

12 60 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) wytwarzanych wartości użytkowych a poniesionymi na ten cel nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej. Przy badaniu efektywności przedsięwzięć istotną sprawą jest wybór odpowiednich mierników i sposobów ujęcia poszczególnych kategorii nakładów i efektów. Dotychczas istnieje wiele różnych metod rachunku ekonomicznej efektywności podejmowanych bądź zrealizowanych przedsięwzięć. Metody ilościowe wykorzystują trzy rodzaje wskaźników. W jednym przypadku wynik ukazuje się jako różnica nakładów i efektów, natomiast w dwóch jako iloraz. Ponadto mierniki oceny dzielą się na dwie podstawowe grupy, mianowicie na syntetyczne i cząstkowe (odcinkowe). Syntetyczny miernik efektywności. - Zadaniem wskaźnika syntetycznego jest porównanie w sposób kompleksowy całokształtu rezultatów (efektu) z ponoszonymi nakładami w jednolitym wyrazie pieniężnym. Obejmuje on łącznie wszystkie strony działalności gospodarczej i umożliwia bezpośrednie porównanie efektywności analizowanych różnych przedsięwzięć. Do oceny przedsięwzięcia związanego z wykorzystaniem surowców wtórnych celowe jest posługiwanie się miernikiem syntetycznym, gdyż konieczne jest tu ujęcie kompleksowe. Zastąpienie surowców pierwotnych surowcami wtórnymi pociąga za sobą zwiększenie pracochłonności niektórych operacji i dlatego dopiero łączne uwzględnienie wielu różnych czynników zapewnia obiektywną ocenę racjonalności tego działania [12-14]. Cząstkowe mierniki efektywności. - Aby osiągnąć pełniejszą ocenę ekonomicznej efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych celowe jest stosowanie dodatkowo mierników cząstkowych. Są one przydatne do określenia stopnia zaangażowania poszczególnych czynników i fragmentów procesów, proporcji zachodzących między nimi oraz oceny nowoczesności metod wytwarzania w realizowanym przedsięwzięciu na tle osiągnięć światowych [12]. Zasady gospodarki rynkowej wymagają, by podejmując jakiekolwiek przedsięwzięcie gospodarcze, także związane z wykorzystaniem odpadów, podporządkować je ogólnie obowiązującym regułom rachunku ekonomicznego. Zagospodarowanie odpadów, niezależnie od tego, o jaki asortyment chodzi, w każdym przypadku powinno być traktowane dwojako: jako wykorzystanie już raz wydobytych z przyrody materiałów oraz jako zmniejszenie, ograniczenie, redukcja lub pełna likwidacja zagrożeń, jakie ich obecność może mieć wpływ na stan środowiska. Prawidłowo zbudowany system motywacyjny powinien tak regulować relacje gospodarcze, by zagospodarowanie odpadów było przedsięwzięciem bezspornie opłacalnym. W większości przypadków widoczna jest podaż tańszego surowca (niekoniecznie o pogorszonej charakterystyce jakościowej), często posiadającego podwyższone walory przerobowe; oszczędza się pracę, włożoną w ich przygotowanie do dalszego przerobu, oszczędza się wymaganą do ich przetworzenia energię oraz zmniejsza lub wyklucza użycie niezbędnych, a kosztownych dodatków (środków pomocniczych), których obecność jest konieczna ze względu na usprawnienie prowadzonego procesu technologicznego lub walory użytkowe gotowego (wytwarzanego) wyrobu finalnego.

13 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 61 Stosowanie odpadów wymaga dodatkowych czynności, które powiększają koszty. Kierując się zasadami mikroekonomii zainteresowane podmioty będą raczej unikać takich przedsięwzięć szukając takich rozwiązań, które maksymalizują ich zysk, aż do rezygnacji z użycia odpadów włącznie. W tych sytuacjach konieczna jest ingerencja gestora (może nim być Skarb Państwa), który znając skalę problemu i skalę ponoszonych strat (względnie korzyści) wprowadzi do praktyki gospodarczej instrumenty ekonomiczne, które ewentualne straty przedsiębiorstwa wyeliminują lub zapewnią dodatkowy zysk. Racjonalnie prowadzona polityka przemysłowa musi wskazywać rozwiązania, które w skali makro dadzą oczekiwany skutek. Docelowo każde działanie związane z zagospodarowaniem (wykorzystaniem) odpadów powinno być opłacalne, a stymulowanie tych działań spada na ogniwa administracji centralnej. Podjęcie jakiegokolwiek przedsięwzięcia gospodarczego wiąże się z wcześniej przeprowadzaną kalkulacją jego opłacalności. Szczególnie godne polecenia są obliczenia metodą tzw. rachunków ciągnionych, które zwłaszcza, gdy uwzględniają różne warianty rozwiązań dają obraz rzeczywistych kosztów prowadzenia wybranego procesu w jego pełnym cyklu. Szczególnym przypadkiem tych rachunków jest wykonywanie tzw. ekobilansów, gdzie do obliczeń wprowadza się nie tylko wydatki bezpośrednio z procesem związane, ale również wszelkie koszty, zaczynając od naruszenia stanu przyrody, a na kosztach likwidacji (np. przetworzenia lub zniszczenia) danego materiału kończąc. W każdym z tych przypadków element zużycia energii stanowi istotny składnik współdecydujący o opłacalności i celowości badanego przedsięwzięcia. [15,16] 4.1. Ocena efektywności inwestycyjnej zagospodarowania odpadów Elementem rachunku ekonomicznego jest kryterium efektywności wyboru, określane jako kryterium optymalizacji lub funkcji celu. Optymalizowanie działań to wyszukiwanie i realizowanie działań najkorzystniejszych z punktu widzenia wyznaczonego kryterium efektywności. W gospodarce surowcami wtórnymi podstawowe kryterium ekonomiczne sprowadza się do maksymalizacji skutków gospodarczych odzwierciedlających się przyrostem wartości użytkowych lub oszczędnością nakładów [13]. Uzupełniającymi kryteriami do oceny wykorzystania surowców wtórnych mogą być: - wpływ wykorzystania surowców wtórnych na środowisko naturalne, - czas zwrotu wyłożonych nakładów, - stopień zastępowania surowców pierwotnych surowcami wtórnymi, - stopień wykorzystania istniejących zasobów odpadów jako surowców wtórnych, - udział surowców wtórnych we wsadzie surowcowym produkcji poszczególnych rodzajów wyrobów, - dynamika przyrostu wielkości wykorzystania surowców wtórnych w stosunku do wielkości ich wykorzystania w okresie minionym.

14 62 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) Podstawowym problemem każdego podejmowanego przedsięwzięcia gospodarczego, związanego z inwestycjami jest ocena jego efektywności, która daje powody do jego realizacji lub zaniechania. W przypadku dysponowania możliwościami użycia środków na różne przedsięwzięcia wybrać należy najbardziej efektywne, zaś w przypadku zdecydowania o realizacji określonej inwestycji minimalizować ponoszone nakłady bądź to w czasie organizacji obiektu, bądź w toku jego (długotrwałej) eksploatacji. Na razie w rzadkich przypadkach inwestycje z zakresu zagospodarowania odpadów są absolutnie opłacalne. W szeregu przypadków należy liczyć się wobec konkurencyjności innych możliwych rozwiązań z korzystaniem z określonych przywilejów (np. podatkowych) i dopiero wówczas dane przedsięwzięcie staje się w pełni (rachunkowo) opłacalne, konkurencyjne w skali innych inwestycji. Rachunek efektywności inwestycyjnej powinien uwzględniać minimalizację kosztów rozpatrywanego przedsięwzięcia biorąc pod uwagę różnorodność metod postępowania w celu otrzymania tej samej skuteczności (technologicznej) danego przedsięwzięcia. Istotny jest wybór możliwej do zastosowania drogi do np. otrzymania produktu, wyrobu lub półfabrykatu (ewentualnie zdolności produkcyjnej, wydajności funkcjonowania danego agregatu itp.) o identycznych parametrach jakościowych. Ważne jest, aby koszty eksploatacji danego zestawu urządzeń były względnie niskie, czyli tzw. okres zwrotności był możliwie krótki [14,15]. Do wyceny kosztów można wykorzystać różne układy, wśród których należy wyróżnić: - układ kalkulacyjny, - układ rodzajowy, - układ wg miejsc powstawania, - układ wg zakresów działalności, - układy rozróżniające koszty podstawowe i ogólne, - układy rozróżniające koszty stałe i zmienne, - układy rozróżniające koszty proste i złożone [13]. Przystępując do rachunków, które mają wskazać najbardziej efektywny sposób prowadzenia wybranego procesu, należy rozróżnić sytuacje, które będą miały szczególny wpływ na sposób prowadzenia obliczeń, a zatem i na ich rezultat: - czy przedsięwzięcie jest zadaniem samodzielnym i ma doprowadzić do stworzenia niezależnej (gospodarczo) jednostki, - czy jest to przedsięwzięcie wkomponowane w już funkcjonujący organizm gospodarczy, a zatem w określonym stopniu uzależnione od istniejących warunków, - czy inwestycja ma być traktowana jako przedsięwzięcie ukierunkowane na maksymalizację zysku lub czy u jego podstaw leży realizacja wybranych potrzeb

15 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 63 społecznych, którym przysługują określone przywileje, przynajmniej w toku procesu inwestycyjnego, - w systemie gospodarki centralnie sterowanej występować może zjawisko tzw. potrzeb bilansowych, gdy podejmowane przedsięwzięcie ma zaspokoić braki występujące na rynku i dostarczyć poszukiwanego produktu (materiału, towaru, wyrobu); wówczas stosowane bywają określone preferencje i odbija się to na sposobie prowadzenia rachunku [15]. 5. Wnioski Odpady hutnicze złożone na hałdach stanowią zagrożenie dla środowiska. Wpływ ten wynika między innymi z następujących aspektów: zajęta powierzchnia, wymywanie przez opady atmosferyczne drobnych cząstek oraz rozpuszczalnych związków chemicznych, unoszenie przez wiatr frakcji pylistej, wrażenia estetyczne. Duża część tych odpadów ma charakter zasadowy. Lokowane na składowisku stanowią zagrożenie dla środowiska ponieważ w warunkach atmosferycznych ulegają procesowi hydratyzacji. Zagospodarowanie odpadów z przemysłu hutniczego ma na celu przede wszystkim zmniejszenie ilości istniejących zwałów, hałd i zapobieganie powstawaniu nowych. Właściwości fizykochemiczne żużla umożliwiają wykorzystanie go do produkcji materiałów budowlanych, głównie na terenach ubogich w kopalne kruszywa lekkie stanowiące podstawowy surowiec do produkcji betonów lekkich. Badania żużla granulowanego z Huty Cynku i Ołowiu Miasteczko Śląskie, wykazały że może on być wykorzystywany w budownictwie dróg, nasypów drogowych i kolejowych, rekultywacji terenów oraz do wypełnienia wyrobisk podziemnych. Duża zawartość żelaza w zgorzelinie (69 72 % Fe) kwalifikuje ją jako bardzo cenny wsad do wielkiego pieca. Odtłuszczoną zgorzelinę można dodawać do wsadu w spiekalni rud w postaci brykietu. Prowadzone badania we Włoszech udowodniły, że uzyskane brykiety o gęstości około 3 Mg /m 3 oraz wytrzymałości 3600 N/ brykiet, można stosować jako dodatek do wsadu w stalowni konwertorowo tlenowej. W ostatnich latach w gospodarce odpadami z przemysłu hutnictwa metali i wyrobów z metali, obserwuje się pozytywne zmiany. Z przedstawionych danych wynika, iż wzrasta ilość odpadów poddanych odzyskowi, natomiast główną metodą ich unieszkodliwianie pozostaje nadal składowania. Odpady te wykorzystywane są zarówno w celach przemysłowych jak i nieprzemysłowych. Odpady te są wykorzystywane głównie w hutnictwie i przemyśle cementowym, w pracach inżynieryjnych w budownictwie, oraz w pracach rekultywacyjnych. W gospodarce surowcami wtórnymi podstawowe kryterium ekonomiczne sprowadza się do maksymalizacji skutków gospodarczych odzwierciedlających się przyrostem wartości użytkowych lub oszczędnością nakładów. Narzędziem oceny procesu gospodarowania jak również podstawą podejmowania decyzji o realizacji określonych przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych jest rachunek ekonomiczny. Podstawowym problemem każdego podejmowanego przedsięwzięcia gospodarczego, związanego z inwestycjami jest ocena jego efektywności, która daje powody do jego

16 64 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010) realizacji lub zaniechania. Ekonomiczna efektywność różnych przedsięwzięć to wynik działalności gospodarczej, określany za pomocą stosunku sumy wyniku (efektu) w okresie ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji do nakładów (kosztów) ponoszonych dla uzyskania ustalonego celu. Szczególne znaczenie dla prawidłowego określenia efektywności gospodarowania ma wybór odpowiedniej metody ich obliczania. Metoda taka powinna pozwalać na dokonywanie pomiaru i porównań efektów różnych przedsięwzięć i działań w jednolitych miarach. Musi ona być dostosowana do charakteru przedsięwzięcia. Literatura [1] Alwaeli M. Metallurgy and iron production waste recycling in Poland between X Konferencja Naukowa: Teoretyczne i praktyczne problemy zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych. Zakopane str ISBN [2] Góksel J., Wróbel, Kohut J. Recycling waste oxide from iron steel plants using the PTC process ironmaking. Conference Proceeding.1991r. [3] Rogorzyński T. Mat. Symp. Stan i perspektywy gospodarki odpadami w środowisku. Wyd. NOT, Warszawa1979 r. [4] GUS, Zeszyty Statyczne, Ochrona Środowiska, 2008r. [5] Kowalewski M.,: Podstawowe problemy wykorzystania żelazonośnych szlamów i pyłów hutniczych, XVII Konf. N-T Huty Katowice, 1997 r. [6] Białacka Z., Adamczyk. P. Możliwość zagospodarowania hutniczych zaolejonych odpadów., Ochrona Powietrza i Problemy Opadów nr 6, 2000r. [7] Benesch R., Janowski Kopeć J., Łędzki R., Sadowski A., Stachura R. Przydatność i możliwość zastosowania brykietów z mułków zgorzelinowych w procesie wielkopiecowym. Hutnik Wiadomości hutnicze, nr 4,1997r. [8] Przywarska R., Olpińska E. Odpady przemysłowe Wybrane zagadnienia.1986r. [9] Duch A. Zagospodarowanie granulowanego żużla ISP w budownictwie budowlanym IV Konferencja Problemy zagospodarowania odpadów mineralnych Wisła 1998r. [10] Misiun T. Zagospodarowanie żelazonośnych odpadów hutniczych w metalurgii żelaza. Katowice,1985r. [11] Imiolczyk W. Problemy gospodarowanie odpadami hutnictwa żelaza w województwie Katowickim. 1986r. [12] Radzikowski W., Radzikowska A., Świech A., Zdebski T. Badania nad odzyskaniem stopów metali rzadkich z odpadów przemysłowych pochodzących z Huty Baildon., 1988r. [13] Jurasz F. Gospodarka surowcami wtórnymi. PWN, Warszawa 1989 [14] Spruch W. Strategia postępu technicznego. PWN, Warszawa [15] Więckowski J. Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie przemysłowym. PWE, Warszawa 1974.

17 Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12 issue 2 (2010) 65 [16] Ambrożewicz P. Zwarty system zagospodarowania odpadów. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999.

18 66 Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, vol. 12 nr 2 (2010)