" Przedszkolak staje się artystą"

Transkrypt

1 Program autorski dla młodszych i starszych dzieci w wieku przedszkolny " Przedszkolak staje się artystą" Autor: Małgorzata Pociecha Głogów 2013 rok

2 " Nie istnieje nic takiego, czego by sztuka nie potrafiła wyrazić (...). Oskar Wilde

3 Wprowadzenie Program,,Przedszkolak staje się artystą" został opracowany z myślą o dobro dziecka, na podstawie licznych obserwacji dzieci w wieku przedszkolnym. Obok zabawy jest główną formą aktywności dzieci, która wpływa na ich harmonijny rozwój. Twórczość plastyczna dziecka zajmuje w wychowaniu przedszkolnym bardzo ważne, znaczące miejsce. Poprzez częste organizowanie zajęć plastycznych dzieci mają szanse do wypowiadania się, czy też wyrażania się metodą jaką jest: rysowanie, lepienie, malowanie i inne przybrane formy. Ich twórczość staje się podstawą do rozpoznawania naszego danego wychowanka; jego emocje, rozwój intelektualny, zainteresowania. Każde dziecko jest indywidualnością. Należy tworzyć sytuacje, w których dziecko mogłoby wykorzystać swój twórczy potencjał. Efektów i zalet działalności plastycznej dzieci jest bardzo dużo i nie sposób ich zmierzyć. Twórczość plastyczna jest naturalną predyspozycją każdego dziecka. Obejmują one m.in. wspomaganie dziecięcej wyobraźni, swobodnej twórczości, zdolności do przeżywania piękna, umiejętności wyrażania jej w sposób werbalny jak i niewerbalny. To, co można uchwycić i ocenić, dotyczy głównie łatwości, z jaką dzieci wypowiadają się poprzez techniki plastyczne. Istotne w tym programie jest to, aby dzieci poznały różne materiały i techniki plastyczne, i posługiwały się nimi w różnorodny sposób mając prawo wyboru tego, co chcą tworzyć i w jaki sposób swoje dzieło wykonać. Ta możliwość wyboru daje najwięcej satysfakcji dzieciom, rozwija jego inwencję twórczą, pomysłowość, czego dowodem są indywidualne, ciekawe prace plastyczne. Dla dziecka jego własna twórczość jest źródłem radości, dobrej zabawy, zaangażowanie i podstawową formą uczenia się. W najmłodszej grupie przedszkolnej większość dzieci jest zafascynowana samym działaniem, chcąc zdobywać nowe doświadczenia. Stopniowo poszerzając swoją ciekawość w działalności plastycznej.

4 I. Założenia i cele programu Przedszkole jest usytuowane na terenie miejskim. Dostęp do wszelkich zajęć rozwijających dziecko w różnych jego swerach i zainteresowaniach spada po części na grono pedagogiczne pracujące w przedszkolu. Większość dzieci uczęszcza na dodatkowe zajęcia jak: rytmika, nauka języka angielskiego, taniec czy też gimnastyka korekcyjna, które zapewne wspomagają rozwój dziecka. Jednak do tej pory nie ukazała się żadna oferta związana z działalnością plastyczną, a powyższe zajęcia są odpłatne. Mając na uwadze wszechstronny wpływ działalności plastycznej na rozwój naszych wychowanków i efekty, których nie sposób zmierzyć, postanowiłam napisać program, który poszerzyłby ofertę edukacyjną przedszkola, oraz stworzyłby dzieciom lepsze warunki do podejmowania działalności plastycznej, i co ważne nie wiązałby się z opłatami, które muszą ponosić rodzice. Program jest wyrazem zainteresowania i troski o dziecko oraz o jego rozwój zdolności. 1. Cele główne Celami głównymi programu są: - zapoznanie z dawną i nowoczesną sztuką, - wspomaganie dziecięcej wyobraźni i swobodnej twórczości, - rozwijanie poczucia estetyki i wrażliwości na piękno, - motywowanie do wypowiadanie się w różnorodnych technikach plastycznych, - rozwijanie i doskonalenie zdolności plastycznych, - wdrażanie do szanowania pracy kolegów i ich wytworów.

5 2. Cele szczegółowe Z powyższych celów ogólnych wyłaniają się następujące cele szczegółowe jak: - wykazuje zainteresowania działalnością plastyczną, - spostrzega, wyodrębnia i pokazuje szczegóły w danych przedstawianych ilustracjach, zdjęciach i reprodukcjach obrazów, - zauważa piękno w otoczeniu i w dziełach sztuki, - ma umiejętność opowiedzenia o wytworach sztuki, to co mu się podoba (określając nastrój, kolorystykę, kształt) - ogląda albumy przedstawiające dzieła sztuki, zdjęcia artystyczne ( rozumienia danych pojęć związanych z działalnością plastyczną), - rozpoznaje sztukę danego rejonu, - zna i rozróżnia charakterystyczne budowle, - umie tworzyć prace plastyczne przemyślane używając: postaci ludzi, przyrody i innych rzeczy, - umie zapełnić powierzchnię kartki, - wykonuje prace techniczne różnymi technikami kredki różnego rodzaju, kreda, węgiel, farby różne, wycinanki, posypki, masy), - wykorzystuje różny rodzaj materiału (szkło, karton, tektura, płótno, folia itp.), - umie wypowiedzieć się na temat wykonanych przez siebie i kolegów prac, - potrafi współpracować z zespołem podczas wykonywania prac plastycznych, - robi upominki dla członków rodziny i kolegów według własnego pomysłu, - współtworzy dekoracje do uroczystości związanych z różnorodnymi świętami (Boże Narodzenie, Wielkanoc, Dzień Matki itp.).

6 III. Cele i treści programowe W podstawie programowej wychowania przedszkolnego działalność plastyczna zawarta jest w Obszarze 9 Wychowanie przez sztukę różne formy plastyczne. Zgodnie z podstawą Programowa Wychowania Przedszkolnego. Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej: - przejawia, w miarę swoich możliwości, zainteresowanie wybranymi zabytkami i dziełami sztuki oraz tradycjami i obrzędami ludowymi ze swojego regionu; - umie wypowiadać się w różnych technikach plastycznych i przy użyciu elementarnych środków wyrazu (takich jak kształt i barwa) w postaci prostych kompozycji i form konstrukcyjnych; - wykazuje zainteresowanie malarstwem, rzeźbą i architekturą (także architekturą zieleni i architekturą wnętrz). Temat Treści i cele Uwagi przybliżenie dzieciom sztuki (np. ludowej charakterystycznej dla danego regionu) Poznajemy i uwrażliwiamy się na sztukę - oglądanie albumów dzieł sztuki - rozumienie pojęcia dzieło sztuki - rozpoznanie sztuki ludowej w danym rejonie - rozpoznawanie charakterystycznych budowli, pomników i zabytków ( warszawska Syrena, Wawel, Zamek Królewski itp.)

7 przybliżanie dzieciom malarstwa, rzeźby i fotografii artystycznej - zapoznanie się z rodzajami malarstwa (martwa natura, portret, pejzaż) - określa nastrój, kolorystykę i kształt - umiejętnie wypowiada się na temat oglądanych wytworów sztuki, obrazu, fotografii, rzeźby itp. - jest wrażliwe na piękno np. przyrody - zna nazwiska słynnych malarzy (np. J. Matejko, S. Wyspiański) - zwraca uwagę na funkcjonalność pomieszczeń i ich estetyczny wygląd tworzenie przez dzieci sztuki w miarę swoich możliwości Tworzenie działalności plastycznej - wykonuje w prace plastyczne które przedstawiają ludzi i świat przyrody - umie zobrazować ruch np. ludzi, ruszających pojazdów itp. - potrafi zachować proporcje, rysując np. postać człowieka - potrafi rozplanować pracę plastyczną na całej powierzchni - tworzy prace plastyczne które są inspirowane utworami muzycznymi - tworzy prace plastyczne różnymi technikami wykorzystując: kredki świecowe i ołówkowe, węgiel, kreda, świeca, patyk, farby

8 plakatowe, różne mieszaniny itp. - wykonuje różny materiał jak: karton, papier, materiał, szkło itp. - umiejętnie dobiera rodzaj i grubość pędzli - odtwarza w działalności plastycznej charakterystyczne cechy sztuki ludowej ( np. wycinanki papierowe) -potrafi współpracować w zespołach w trakcie wykonywania zespołowej pracy - umie wykonać prace plastyczno- techniczne według wzoru - wykonuje upominki dla najbliższych w rodzinie i kolegów według własnego pomysłu - podejmuje próby projektowania (np. stroju na występ, bal itp.) IV. Procedury osiągnięcia celów Działalność plastyczna podobnie jak zabawa, stanowi ważną formę aktywności dzieci w wieku przedszkolnym. Dlatego ważne jest, aby stworzyć dziecku możliwość obcowania ze sztuką, stwarzać wiele okazji do swobodnej i twórczej wypowiedzi za pomocą ich prac, oczywiście wspierając ich twórczość plastyczną oraz tworzyć warunki do rozwijania zdolności w danym kierunku. Działania, które sprzyjają w działalności plastycznej to: spacery i wycieczki w celu obserwacji otoczenia przyrodniczego inspirujące do działalności plastycznej; wyjazdy na różne wystawy, zwiedzanie galerii, muzeów; tworzenie kącików plastycznych, które stwarzają możliwość swobodnej aktywności plastycznej z zorganizowanym miejscem na gromadzenie pomocy dydaktycznych i różnych materiałów, np. skrzynia skarbów potrzebnych do zajęć plastycznych;

9 tworzenie wystaw wykonanych prac dziecięcych w przedszkolu; zabawy badawcze, eksperymentowanie w zakresie łączenia barw, materiałów i technik; tworzenie prac plastycznych na temat dowolny oraz na określony temat inspirowanych literaturą, muzyką, wyobraźnią, obejrzanym przedstawieniem, wycieczką; udział dzieci w wewnętrznych i zewnętrznych konkursach i przeglądach twórczości plastycznej; korzystanie z biblioteki przedszkolnej, kącika książki i materiałów własnych ułatwiający kontakt ze sztuką, np. oglądanie reprodukcji dzieł malarskich, rzeźby, słuchanie i poznawanie ciekawostek związanych z określonym artystą, dziełem, techniką, itp.; spotkanie z osobami związanymi z sztuką plastyczną, twórcą ludowym; wszelkie uroczystości przedszkolne, przedstawienia, teatrzyki, zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem prac plastycznych dzieci, np. jako elementów scenografii, rekwizytów, pomocy do różnych zajęć; organizowanie kiermaszu prac plastycznych; wykonywanie prac użytkowych, np. dekorowanie przedszkola, wykonywanie upominków dla najbliższych; zespołowe wykonywanie prac plastycznych; kącik regionalny zapewniający kontakt z wytworami sztuki ludowej własnego regionu; ocena prac plastycznych stanowiąca m.in. okazję do wypowiedzi na temat prac własnych i kolegów; wspólne uczestniczenie w warsztatach plastycznych dzieci i rodziców wraz z nauczycielem. V. Realizacja programu Program,,Przedszkolak staje się artystą" może być realizowany w grupach zróżnicowanych wiekowo i powinien przebiegać w ciągu całego roku przedszkolnego. Zaproponowane treści stanowią pewną formę uzupełnienie treści wiodących, podstawowych, a ich realizacja powinna odbywać się nie rzadziej niż raz na dwa tygodnie. Wybrane zagadnienia należy systematycznie planować i zamieszczać w miesięcznych planach pracy dydaktyczno wychowawczej danej grupy, uwzględniając przy tym aktualną tematykę oraz możliwości i zainteresowania dzieci. Właściwą realizację treści programowych wyznacza w dużej mierze baza dydaktyczna, którą stanowi

10 przede wszystkim zorganizowanie dobrze wyposażonych kącików plastycznych, dostosowanych do potrzeb dzieci w określonym wieku. W realizacji tego programu ważną rolę przypisuje się osobie prowadzącej czyli nauczycielowi, który inspiruje i wzbudza aktywność plastyczną dziecka poprzez: zorganizowanie właściwego środowiska (m.in. udostępnienie miejsca, materiałów i przyborów do podejmowania i prezentowania twórczości plastycznej przez dzieci ); rozbudzanie wiary dziecka we własne siły; rozwijanie zainteresowań plastycznych i zdolności wykazywanych w tym kierunku; wyzwalanie radości i satysfakcji z efektów własnej pracy. VI. Metody, formy i środki dydaktyczne stosowane w realizacji programu Aby osiągnąć założony cel, nauczyciel musi stosować różne metody, które mają wpływać na aktywność plastyczną dziecka. W programie zostaną wykorzystane następujące metody pracy: podające, praktyczne, problemowe, eksponujące. Metody podające ich zadaniem jest przekazywanie wiedzy w sposób usystematyzowany, polegający na podawaniu gotowanego materiału jak: opowiadanie, rozmowa, opis, wyjaśnienia. Metody praktyczne oparte są na działaniu, umożliwiają samodzielne działanie, zaliczamy do tej grupy: pokaz, projekty. Metody problemowe wywołują aktywność poznawczą, pomagają w zdobywaniu nowych wiadomości w toku omawiania danych problemów, rozwiązania przez dziecko zadań według własnego pomysłu, należą do nich burza mózgów, giełda pomysłów. Jedna z ważniejszych metod stosowanych to metody eksponujące, które pobudzają aktywność emocjonalną i artystyczną, pomagają rozwinąć wrażliwość i estetykę np. podczas pokazów, w kontakcie ze sztuką. Warunkiem spełnienia zamierzonych celów i zadań jest również odpowiedni dobór form organizacyjnych pracy z dziećmi. Wśród form stosowanych w przedszkolu są: indywidualna, zespołowa i z całą grupą.

11 Techniki plastyczne stosowane podczas zajęć muszą być różnorodne, a pomoce do zajęć atrakcyjne, estetyczne, zaś same zajęcia muszą przypominać wspaniałą zabawę. Każda technika plastyczna posiada specyficzne właściwości i wymaga od dziecka odpowiednich umiejętności i sprawności oraz określonego sposobu postępowania zarówno nauczyciela jak i dziecka. Wyróżnia się następujące techniki: TECHNIKI RYSUNKOWE Rysowanie kredką świecową Jest techniką łatwą i atrakcyjną, bardziej odpowiednią dla dziecka w młodszym wieku przedszkolnym niż rysowanie kredkami drewnianymi. Rysunek kredką świecową może mieć charakter linearny lub malarski. Rysunek o charakterze linearnym dziecko wykonuje kredką w takim kolorze, aby rysowane przez nie linie kontrastowały z tłem rysunku (tło jasne kredka ciemna, tło ciemne kredka jasna). Rysunek o charakterze malarskim dziecko osiągnie tworząc plamy barwne przez przesuwanie kredki całą jej długością po powierzchni arkusza lub przez skupienie i zagęszczenie kresek o dowolnej fakturze. Rysowanie kredkami drewnianymi Jest bardziej odpowiednią techniką w drugiej fazie wieku przedszkolnego, kiedy dziecko przygotowuje się do nauki pisania. W trakcie rysowania takimi kredkami rozmaitych kombinacji linii, konturów dowolnych figur lub przedmiotów i postaci dziecko zdobywa sprawności manualne. Uczy się prawidłowo trzymać kredkę i precyzyjnie się nią posługiwać. W tym celu należy zwracać uwagę, aby dziecko trzymało kredkę w taki sposób w jaki się trzyma narzędzie do pisania. Rysowanie węglem Pozwala dziecku uzyskać rozmaite efekty rysunkowo fakturowe np. może ono wykonać rysunek linearny o ostrej, mocnej kresce lub rysunek bardziej malarski z przewagą miękkich plam o mniej lub bardzie intensywnym walorze. Dziecko w wieku przedszkolnym należy zachęcać do rysowania na dużych arkuszach papieru. Technika ta pozwala na prowadzenie linii z całym rozmachem ręki w różnych kierunkach i zestawiania kresek i plam w silnych kontrastach z tłem rysunku. Rysowanie świecą Potrzebny wzór malujemy świecą, a następnie całą powierzchnię kartki malujemy farbą.

12 TECHNIKI MALARSKIE Malowanie farbami należy do podstawowych technik plastycznych rozwijających malarskie umiejętności dziecka w wieku przedszkolnym. Malowanie pędzlem W przedszkolu dziecko powinno zapoznać się z pędzlami o różnych wielkościach, rodzajach i umieć się nimi posługiwać. Ze względu na wiek i umiejętności dziecka najbardziej odpowiednie do malowania są duże arkusze papieru. Dziecko rysuje na nich szerokimi ruchami całej ręki. W trakcie malowania należy zwracać uwagę na prawidłowe trzymanie pędzla. Malowanie słonką Słomkę z jednej strony zatykamy modeliną. Maczając w farbie rozcieńczonej wodą pokrywamy obrazek punktami. Dmuchanie plamy, czyli malowanie słomką Dziecko rozlewa kilka kolorowych plam tuszu na kartkę. Następnie za pomocą słomki, dmucha na rozlany tusz, spiesząc się, aby nie wysechł. Rysowanie grzebieniem na podkładzie z farby i mąki (malowanie ciastem) Kolorowe ciasto rozsmarowujemy na kartce, następnie zeskrobujemy ciasto grzebieniem lub przygotowaną tekturą, tworząc na nim wzory i obrazki. Mokre w mokrym Kartkę papieru zwilżamy wodą i malujemy na niej potrzebne kształty farbami. Po wyschnięciu możemy rysunek obrysować konturem. Odciski dłoni Wylewamy na talerz trochę farby. Następnie moczymy w farbie dłoń i przyciśnij do kartki. Odbijanki ze sznurka Sznurek moczymy w farbie przyciskamy kartką. Frottage (frotaż) Prosta technika polegająca na malowaniu ciekawej i zróżnicowanej faktu (np. liście) farbami i odciskaniu jej na kartce.

13 Odbijanie na papierze gazą, tiulem, koronką Zamalowujemy kartkę papieru i odbijamy dowolnym materiałem wzory. Wydrapywanka Wydrapywanie kształtu rysunku (tło może być pomalowane dwoma lub trzema kolorami) Wydrapywanka na czarnym tle Całą kartkę papieru dzieci rysują miejsce przy miejscu kredką świecową, nakładając kredkę na kredkę. Całość malujemy czarnym tuszem lub farbą. Po wyschnięciu dzieci wydrapuję dowolne kształty. Grafika Wykonanie płytki graficznej (matrycy), utworzenie na niej potrzebnego wzoru za pomocą rylca, pomalowanie go tuszem, farbą i odbicie na kartce. Technika wikolowej tkaniny Do wykonania pracy plastycznej w tej technice potrzebne są: tektura, biała tkanina, klej wikol, woda, farby plakatowe ( tempery ). Przygotowujemy tkaninę wymiarem trochę większą niż tektura. Tkaninę zanurzamy w roztworze wody i kleju wikolu ( 0,5 kleju, 0,5 wody). Następnie mokrą tkaninę układamy na tekturze starając się uformować ją tak, żeby powstały ciekawe efekty fakturowe. Na tak przygotowanym podłożu można już malować farbami. Formowanie tkaniny może być inspirowane tematem, który chcemy malować. Po wyschnięciu klej utwardza tkaninę i powstaje trwała praca plastyczna o ciekawej fakturze. FORMOWANIE I KONSTRUOWANIE Lepienie i formowanie z gliny lub masy solnej Dziecko w przedszkolu powinno lepić formy z kawałków gliny lub masy solnej nie mniejszych od wielkości dużej pomarańczy. Dziecko intuicyjnie dobrze wyczuwa bryłę, zarówno gdy lepi i rzeźbi z całego kawałka jak i wtedy, gdy drobne części łączy w większą bryłę. Lepienie i formowanie z plasteliny Dzieci w dowolny sposób ugniatają plastelinę. Malowanie plasteliną Dany wzór malujemy plasteliną, nakładając ją palcami. Plastelina powinna być miękka, aby dobrze się nakładała.

14 Masa papierowa Rozdrobnione kawałki papieru moczymy w przygotowanym kleju. Dzieci tworzą ulepianki według własnych pomysłów. Układanie materiałów przyrodniczych na podłożu z plasteliny lub masy solnej Przygotowujemy sobie podłoże z plasteliny lub masy solnej i na tym podłożu układamy różnorodny materiał przyrodniczy, możemy także układać kawałki gazet, drobnych przedmiotów dekoracyjnych. TECHNIKI WYCINANKOWE Wymagają od dziecka umiejętności posługiwania się nożyczkami i wycinania formy zamierzonej wprost z papieru kolorowego bez uprzedniego narysowania kształtu tej formy. Wydzieranka Powstaje przez wydzieranie formy wprost z papieru bezpośrednio palcami. Ten sposób postępowania pozwala dziecku uzyskać formy różnobarwne o niesprecyzowanym konturze. Wycinanka z materiału Wycięte formy bezpośrednio z materiału dziecko układa na tekturze tworząc określoną kompozycję po czym je nakleja. Cięcie i składanie Pociętą na części widokówkę, obrazek czy zdjęcie z kolorowej gazety układamy w ciekawe kompozycje i przyklejamy na wyznaczoną powierzchnię. Formowanie ze sznurka Z pociętego na różne kawałki sznurka formujemy postacie ludzkie lub inne, możemy także wyciąć koła i okręcać je sznurkiem. TECHNIKI COLLAGE (KOLAŻ) I DRUKOWANIE STEMPLEM Dziecko dobiera różne materiały i zestawia ze sobą wg własnej koncepcji, tworzy z nich kompozycje (odpadów tkanin, skór, falistej tektury, papierów, gazet, ścinków tekstylnych), łącząc je nieraz z rysunkiem lub malunkiem. Do drukowania można użyć stempla z ziemniaka, zmiętego papieru, szmatki, zagiętej tekturki, kłębka waty, korka.

15 TECHNIKA KALKOGRAFU Na przygotowany przez dzieci rysunek i naklejone elementy (mogą być wycięte z tapety), nałożona zostaje kalka maszynowa stroną kalkującą do góry. Wszystko to zostaje przeprasowane gorącym żelazkiem (przez osobę dorosłą). ORIGAMI SZTUKA SKŁADANIA PAPIERU Dzieci pod dyktando nauczyciela składają proste elementy. Stosowanie różnorodnych technik plastycznych w pracy z dziećmi wpływa na wzrost zainteresowania pracą plastyczną, pobudza do twórczego działania i ekspresji. Aby zajęcia były owocne, istotna jest odpowiednia motywacja do podjęcia zadania przez dziecko. Należy w nim wzbudzić zaufanie do własnych sił oraz przekonać je o słuszności wyrażania się wybranymi przez siebie formami. Wokół twórczych skłonności każdego dziecka trzeba stwarzać dobrą atmosferę, w której początkowo nikłe i nieśmiałe wypowiedzi przybierać będą coraz to wspanialszą formę. VII. Ewaluacja programu 1. Analiza wytworów prac dziecięcych. 2. Arkusze obserwacji danych zajęć plastycznych przez dyrektora. 3. Ankieta dla rodzica. 4. Wystawy prac dziecięcych. 5. Dyplomy i nagrody uzyskane przez dzieci w konkursach wewnętrznych i zewnętrznych.

16 Załącznik 1 Analiza wytworów prac dziecka 1. Imię i Nazwisko:. 2. Wiek dziecka:. 3. Rodzaj pracy plastycznej wykonanej przez dziecko:.. 4. Opis stosunku do podejmowanego i realizowanego zadania przez dziecko: 5. Metody i techniki wykonywanej pracy: 6. Analiza pracy: Uwagi:

17 Załącznik 2 Arkusz obserwacji zajęć. Data:.. Grupa:.. Temat zajęć: Czas trwania:. Przebieg zajęć: Uwagi końcowe:

18 Załącznik 3 Ankieta dla rodzica Imię i nazwisko osoby prowadzącej:. Data: Temat zajęcia:. Oceń zajęcia w skali od 1-6 Proszę odpowiedzieć na pytania ( tak lub nie) oraz uzasadnić krótko swoją odpowiedź. 1. Czy zajęcia były ciekawe? Czy zajęcia kształciły u dziecka umiejętności plastyczne?.. 3. Czy w grupie panowała pozytywna atmosfera? Proszę zaproponować temat następnych zajęć: Uwagi:

19 Bibliografia: 1. S. Popek ( red.): "Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży", WSiP Warszawa M. Daszyńska " Techniki graficzne powielane i odbijane", Warszawa J. Lewicka "100 technik plastycznych", Warszawa C. Gloton-Clero Twórcza aktywność dziecka, WSIP M. Samoraj Artystą być w przedszkolu w: Edukacja w przedszkolu, Raabe I. Wojciechowska Twórcza aktywność plastyczna dziecka w: Edukacja w przedszkolu, Raabe A. Grodzicka-Łada ABC...Program wychowania przedszkolnego XX wieku, WSiP K. Nowak-Grobecka, B. Pilecka Jestem częścią świata. Program wychowania przedszkolnego wspomagający rozwój aktywności twórczej dziecka, Kartex 2000