Jako publikację opisującą koncepcje miasta ogrodu uznaje się dzieło Ebenezera Howarda, pt.: "Garden Cities of Tomorrow".

Transkrypt

1 śyrardów Miasto Ogród Miasto Ogród to koncepcja miasta siedliskowego, osiedla oddalonego od centrum duŝego miasta, charakteryzującego się niską, luźną zabudową, a przede wszystkim znacznym udziałem terenów zielonych (lasów, ogrodów, parków, itp.) w ogólnej powierzchni miasta. Koncepcja ta pojawiła się w odpowiedzi na problem przeludnienia miast w XIX wieku w Anglii. Pierwszym takim reformatorem był Anglik Robert Owen, którego działania charakteryzowała bogata i szeroka filantropia. On to ogłosił w 1820 roku ideę tworzenia miast ogrodów, gdzie zieleń miasta miała przyspieszyć regenerację sił człowieka. Robert Owen urodzony w 1771 roku w Anglii był sławnym przywódcą reform społecznych. On to za główny cel Ŝyciowy postawił sobie wyrwanie z nędzy robotników. Liczne problemy mieszkaniowe, zdrowotno higieniczne, narastające od końca XIX w., zwłaszcza w duŝych miastach przemysłowych zmuszały planistów do szukania nowych rozwiązań. I tak, nieco później w latach 90-tych XIX wieku rodak Owena, Anglik Ebenezer Howard, nauczyciel, w ksiąŝce pt. : Tomorrow, a peoceful path reform wyłoŝył potrzebę i zasady tworzenia miast ogrodów. Istotą tej koncepcji było stworzenie korzystnych warunków mieszkaniowych i wypoczynkowych dla całej społeczności miejskiej. Jako publikację opisującą koncepcje miasta ogrodu uznaje się dzieło Ebenezera Howarda, pt.: "Garden Cities of Tomorrow". W Anglii pierwszy plan miasta ogrodu autorstwa B. Parkera i R. Unwina zaczęto realizować w 1900 roku. Ideą przewodnią Howarda było połączenie dodatnich stron Ŝycia miejskiego z Ŝyciem na wsi. Jego projekt urzeczywistniony był po raz pierwszy w osadzie Letchworth pod Londynem. Jedna z trzech wiosek - Letchworth - dała nazwę nowemu osiedlu projektowanemu na 35 tys. mieszkańców. Miasto zostało podzielone na 4 części przez biegnącą z zachodu na wschód linię kolejową oraz prostopadłą do niej dolinę. KaŜda część posiadała własny ośrodek ogólnomiejski. Nadano jej układ koncentryczny, jednak bez centralnego 1

2 parku. Realizacje nie zupełnie zgodne z koncepcją, nie wywołały samorzutnego powstawania nowych miast. Jednak w 1920 roku przyczyniły się do powstania osad satelitarnych dookoła Londynu. Oprócz Letchworth miało powstać 29 satelitów, zrealizowano 8. Nurt ten szybko przedostał się do centrum Europy. W Niemczech pierwszym kontynuatorem idei miast ogrodów był lipski inŝynier Teodor Fritsch. Jego ksiąŝka pt. Die Stadt der Zukunft /1895 r./ zawiera zasady budowy miast, podzielonych na sfery przeznaczone do róŝnych celów, obficie przeplatanymi parkami i ogrodami, rozmieszczonymi na całej powierzchni miasta. Przebywający w tym czasie na Politechnice w Dreźnie i praktyce w Anglii K. A. Dittrich poznał problematykę tworzenia miast ogrodów, która później starał się urzeczywistnić w planie przestrzennym nowo zakładanej osady przemysłowej śyrardowa. Całość załoŝenia była starannie przygotowana. Sporządzono wówczas kompleksowy plan perspektywiczny osady, który obok przemysłu przewidywał program usług towarzyszących i zabezpieczających w pełni potrzeby wszystkich grup społecznych w zakresie mieszkalnictwa, handlu, kultury, oświaty, ochrony zdrowia i rekreacji. W podstawowych ogólnych załoŝeniach programowych miasto ogród przeznaczono miało być dla ludności pracującej i mogło w nim mieszkać nie więcej niŝ ludzi w domach rodzinnych, o ile to moŝliwe osobnych, otoczonymi ogródkami. Miało mieć ono część przemysłową, mieszkalną i usługową, oraz posiadać swój ogród park publiczny, a w nim miejsca gier i zabaw dla dzieci i osób starszych. Działania podejmowane przez XIX wiecznych planistów miasta śyrardowa zmierzały do wykorzystania naturalnych walorów terenu dla szybkiej i moŝliwie pełnej regeneracji sił robotników. PoniewaŜ pozytywny wpływ na samopoczucie ludzi miała bliskość i obfitość zieleni, stąd starania o wypełnienie otoczenia domów mieszkalnych zielenią ogródków przemysłowych. Sieć zadrzewień ulicznych uzupełniano pasami przydomowych. Główna aleja miasta śyrardowa wyznaczająca główną oś załoŝenia urbanistycznego oś symetrii kościoła p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny, wysadzana była gęsto drzewami dzięki czemu miała ona szerokość 45 m w liniach zabudowy. 2

3 Wszystkie budynku uŝyteczności publicznej otaczane były ogrodami, co w powiązaniu z Parkiem K. A. Dittricha, aleją prowadzącą (obecnie aleja Partyzantów) do cmentarza (ul. Długa obecnie ul. Limanowskiego), promenadą ku stacji kolejowej- Aleją Hiellego i Dittricha oraz Parkiem na Rudzie (obecnie teren Sądu Rejonowegopark nie istnieje) tworzyło nieprzerwany ciąg zieleni. Wspaniale pokazują nam to panoramy śyrardowa z ok roku i 1899 roku. Podstawowym elementem dla miasta ogrodu było załoŝenie centralnego ogrodu, parku miejskiego ogólniedostępnego dla całej ludności miasta. W śyrardowie funkcje te pełnił załoŝony w końcu XIX wieku tzw. Park na Rudzie, obecnie nie istniejący. Usytuowany był on niedaleko lini kolejowej ul. Przejazd, alei Hiellego i Dittricha, ul. Tylnej i ul. Ogrodowej. Park ten pełnił funkcję rekreacyjno sportową, a zarazem kulturalną. Z przetrwałych przekazów archiwalnych wynika, iŝ na jego terenie projektowane były takie obiekty jak: drewniany teatr na wolnym powietrzu ze sceną i podium dla orkiestry, kręgielnia i drewniany bufet. W 1908 roku teren parku został znacznie okrojony z powodu rozbudowy i nowego obsadzenia drzewami alei Dittricha oraz budowy ul. Nowej. Na planie z 1926 roku jest on juŝ natomiast zupełnie niewidoczny. W okresie późniejszym wraz z dalszym rozwojem miasta i powstaniem coraz to nowych dzielnic mieszkaniowych, powstał nowy park tzw. Park Ludowy przy ul. Sokulskiej (obecnie ul. śeromskiego). Związany z uboŝszą dzielnicą śyrardowa tzw. dzielnicą Ŝydowską na Rudzie, połoŝoną na południowy- wschód od granicy osady fabrycznej. Park ten załoŝony w okresie międzywojennym w pierwotnym zamierzeniu ogólnodostępny, posiadał bogaty program uŝytkowy; muszlę koncertową, plac do gier sportowych, halę sportową i sieć sportowych ścieŝek. Obecnie teren parku został podzielony. Północny jego kraniec zajmuje stadion sportowy Klubu Sportowego śyrardowianka, a więc jest dostępny w sposób ograniczony. 3

4 W pozostałej części wygrodzono korty tenisowe, lodowisko i pływalnię (obecnie obiekty nie funkcjonujące). Pomiędzy lodowiskiem, a pływalnią usytuowano boisko treningowe dla piłki noŝnej. śyrardów jest więc nie tylko przykładem od podstaw XIX wiecznego miasta przemysłowego, ale równieŝ wspaniałym przykładem miasta ogrodu realizowanego równocześnie z załoŝeniami angielskim i co najmniej równy im rangą. Zasady te zaczęto realizować dopiero w 1853 roku w Saltaire koło Bradford. Koncepcję tę w pełni odnajdujemy w dzisiejszym, zachowanym nadal zabytkowym zespole miejskim śyrardowa. Ideę miasta przemysłowego odzwierciedla zrealizowany w pełni program utworzenia jednorodnych stref zagospodarowania przestrzennego, w skład których wchodziła, na zrównowaŝonych zasadach: funkcja przemysłowa i funkcja mieszkalno-usługowa z rozbudowanym programem socjalnym i integrującą całość zaprojektowaną zielenią miejską. 1. Zachowany prawie w całości zespół poprzemysłowy z osadą fabryczną stanowi unikatowy w skali Polski przykład idei kształtowania dziewiętnastowiecznego miasta ery przemysłu, a takŝe skutecznie przybliŝając osadę fabryczną do ideału miasta-ogrodu 2. Elementem zagospodarowania przestrzennego miasta śyrardowa, jako jedna z jednorodnych stref zagospodarowania, jest dzielnica o charakterze reprezentacyjnym połoŝona w centralnej części miasta. Głównym elementem tej części miasta jest reprezentacyjny park na terenie którego połoŝona jest willa Karola Dittricha jr. syna Karola Augusta Dittricha. Ten centralnie połoŝony park to istotny element miasta-ogrodu. 1 mgr inŝ. Joanna Kreyser, inŝ. Mariana RoŜej pod kierunkiem prof. dr hab. Longina Majdeckiego Studium Historyczno-Kompozycyjne i koncepcja Rewaloryzacji 2 Magdalena Szulińska śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego - Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce wyd.almamer Warszawa 2008 str.240 4

5 Park im. Karola Augusta Dittricha w śyrardowie, o powierzchni 5,8 ha, połoŝony jest w centrum miasta nad rzeką Pisią Gągoliną oraz kanałem przemysłowym byłej fabryki lniarskiej. ZałoŜony został w 2 połowie XIX wieku w stylu krajobrazowo-naturalistycznym, stanowiąc otoczenie dla reprezentacyjnej willi Karola Dittricha jr.- prezesa Towarzystwa Akcyjnego Zakładów śyrardowskich. Park zaprojektowany został prawdopodobnie przez Karola Szparmanna, znanego ogrodnika Warszawskiego Ogrodu Botanicznego. W całym swoim bogactwie roślinności skrywał rzadkie okazy drzew, m.in. platany klonolistne, których wiek szacuje się na około 170 lat. Nie tylko one stanowiły o wyjątkowości tego miejsca, ale równieŝ romantyczne mostki z daszkami, sztuczne skałki, sadzawki, drewniane ławeczki, które dopełniały obrazu tej wyspy zieleni wśród zabudowań fabrycznych 3. Wg szczegółowej inwentaryzacji drzewostanu Parku im. Karola Augusta Dittricha w śyrardowie opracowanej w roku 1991 w ramach Studium Historyczno-Kompozycyjnego i koncepcji Rewaloryzacji parku przez mgr inŝ. Joannę Kreyser i inŝ. Mariana RoŜeja pod kierunkiem prof. dr hab. Longina Majdeckiego, w parku rosło wówczas 882 drzewa, w tym 8 pomników przyrody. Wiek 63 drzew oceniono wówczas na ponad 120- letnie (aktualnie wiek drzew to ponad 140 lat). Obecnie nadal głównym elementem parku jest okazały starodrzew z jedenastoma pomnikami przyrody. Uwagę przykuwają dwa potęŝne platany klonolistne (Platanus x hispanica), trzy okazałe olszyny (Alnus) nad kanałem, trzy wiązy szypułkowe (Ulmus laevis), grab (Carpinus) i dąb szypułkowy (Quercus rober). NajwyŜszym z pomników przyrody, mierzącym ok. 40 m jest potęŝny orzech czarny (Juglans nigra) o egzotycznych, strzępiastych liściach. Rośnie przy jednej z kładek nad kanałem. Sześć pomników przyrody ma obwody pni powyŝej 2 m, pięć kolejnych przekroczyło 3 m. Na szczególną uwagę zasługują następujące drzewa będące pomnikami przyrody lub kwalifikujące się do objęcia tą szczególna formą 3 Magdalena Szulińska śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego - Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce wyd.almamer Warszawa 2008 str.240 5

6 ochrony przyrody: Wiąz szypułkowy, Olcha czarna, Platan klonolistny, Dąb szypułkowy, Grab pospolity. W ramach projektu Rewaloryzacja Parku Dittricha, w latach przeprowadzono kompleksową rewaloryzację parku dzięki środkom pozyskanym przez Miasto śyrardów z Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i budŝetu państwa, oraz budŝetu Powiatu śyrardowskiego. NaleŜy teŝ zwrócić uwagę, Ŝe Powiat śyrardowski opracował dokumentację na renaturyzację układu wodnego w parku, uŝyczył teren do tego przedsięwzięcia, a takŝe wsparł finansowo ten projekt. W trakcie prac rewaloryzacyjnych wycięto suche i zagraŝające drzewa. W ich miejsce zasadzono nowe. Dzięki klonom (Acer platanoides Fassen s Black ) pojawiło się purpurowe ulistnienie. Leszczyny tureckie (Corylus colurna), buki pospolite (Fagus sylvatica) o ciekawym pokroju i charakterystycznej, gładkiej, jasno szarej korze oraz kwieciste jabłonie wprowadzą ciekawe urozmaicenie. Dosadzone zostaną takŝe istniejące juŝ gatunki jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), grab pospolity (Carpinus betulus), dęby szypułkowe (Quercus robur), wierzby (Salix sepulcralis Chrysocoma ), wiązy (Ulmus holandica Wredeii ). Do ciekawostek dendrologicznych zaliczyć moŝna miłorzęba japońskiego (Gingko biloba), tulipanowca amerykańskiego (Liliodendron tulipifera), jabłoń jagodową (Malus baccata). Pnie drzew, tak jak przed laty, oplata bluszcz i winobluszcz. Po usunięciu starych i mało wartościowych krzewów zostały posadzone purpurowolistne berberysy, bukszpan, irgi, trzmieliny pstrolistne, róŝe, tawuły, płoŝące jałowce, cisy oraz rododendrony. Wykonane w parku prace rewaloryzacyjne miały teŝ na celu odtworzenie bogatego runa parkowego. Na rabatach pojawiło się 38 gatunków takich jak zawilce, krokusy, przebiśniegi, śnieŝyce, pierwiosnki, poprzez całą gamę barwnych bylin kwitnących latem, takich jak: tawułki, dzwonki, fiołki, konwalie, bodziszki, liliowce, Ŝurawki, funkie, kosaćce, języczki, firletki, floksy. KaŜdą jesień jasnym róŝem witają zimowity. Cieniste zakątki z kamiennymi kaskadami, porastają róŝowo kwitnące bergenie, pstrolistne hosty, fiołkowo kwitnący barwinek, rumianki i róŝne gatunki paproci. 6

7 Nad stawem śabie oczko znalazła się roślinność nadwodna i bagienna wielobarwne orliki, białe parzydło leśne, Ŝółte kaczeńce, turzyce, wiązówki błotne, kosaćce, sit i błękitne niezapominajki. W końcu lat 70-tych XIX wieku powstaje zespół siedmiu willi z zaprojektowanymi mieszkaniami dla wyŝszych urzędników fabryki. WyróŜnia je od pozostałych zabudowań mieszkalnych bogata stylistyka utrzymana w formach renesansu francuskiego. W podobnym typie utrzymana została willa Dittricha, zlokalizowana w otoczeniu załoŝonego parku. Dzielnicę mieszkaniową uzupełniał bogaty program usług, który obejmował ogółem: trzy szkoły, szpital, przytułek, ochronkę, resursę, kantor, dom ludowy, straŝ poŝarną, rzeźnię, pralnię, trzy kościoły i cmentarz. Większość budynków powstałych między 1880 a 1913 rokiem zbudowana została na obszernych działkach budowlanych z zaprojektowaną odpowiednio zielenią, podobnie jak w kwartałach zabudowy robotniczej i willowej 4. Unikalne wartości zabytkowe załoŝenia poprzemysłowego i osady fabrycznej śyrardowa, które wyróŝniają je od innych zachowanych XIX wiecznych ośrodków poprzemysłowych, to zachowany w całości układ urbanistyczny i zabudowa, której stan zachowania określony został na ok. 96% pierwotnego zasobu. Rozplanowanie przestrzenne załoŝenia oparte zostało na zasadach symetrii, którego oś stanowi otwarty na kompleks zabudowań produkcyjnych układ dwóch reprezentacyjnych placów dawnego Rynku i placu Kościelnego. Poprzez połączenie części przemysłowej i mieszkalnej, a takŝe ukierunkowanie przebiegu ulic i osi widokowych na dominanty wieŝ fabrycznych, podkreślono zaleŝność ekonomiczną osady od zakładów. W rozplanowaniu osady dominuje prymat kompozycji funkcjonalno-przestrzennej, tworzącej czytelne nadal strefy jednorodnego zagospodarowania. Zabudowa osiedla robotniczego z powtarzanym modułem domu, jak i znacznie bogatsze w formy architektoniczne i detale osiedle willowe kadry kierowniczej, występują w 4 Jacek Grzonkowski Rewaloryzacja Parku im.karola Augusta Dittricha w Zyrardowie - Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce wyd. ALMAMER Warszawa str

8 otoczeniu zaprojektowanej zieleni ulic i ogrodów, co stanowi o nawiązaniu do kompozycji miasta-ogrodu 5. Na szczególną uwagę zasługuje rozbudowany system wodny rzeki Pisi Gągoliny. Jet to układ zbiorników wodnych stawów, które od XIX wieku zaopatrywały w wodę rozwijający się w śyrardowie przemysł. Technologia przetwarzania lnu była i jest bardzo wodochłonna. Zatem rozbudowany system retencjonowania wody powierzchniowej był w zasadzie konieczny dla wielkiej fabryki lniarskiej. PowyŜej śyrardowa funkcjonowały młyny w Radziejowicach, Hamerni i Korytowie. W śyrardowie w drugiej połowie XIX wieku działał młyn zboŝowy w folwarku na Rudzie obecnie pozostały po nim fundamenty w rejonie ulicy Browarnej. W centralnej części znajdował się Staw Górny (nazywany później zbiornikiem Centrala ), gdzie znajdowało się ujęcie wody dla Przędzalni, oraz rozbudowany układ rozprowadzania wody do kotłowni Centralnej i innych obiektów fabrycznych do celów technologicznych i przeciwpoŝarowych. W Parku Karola Augusta Dittricha do dziś funkcjonuje jaz Luca zapewniający piętrzenie wody dla układu cieków w parku, oraz przesyłający wodę do Stawu Bielnikowego, gdzie znajdowały się kolejne ujęcia wody do bielenia lnu, stacji uzdatnia wody i kotłowni. Ze stawu Bielnikowego woda odkrytym sztucznym kanałem przepływa przez Bielnik i wracała do swojego koryta. NaleŜy zwrócić uwagę na formę i ukształtowanie tych budowli wodnych na wzór duŝych stawów ogrodowych. Aktualnie istniejący układ zbiorników wodnych o charakterze wielozadaniowym, retencyjno wyrównawczym, który jest od 1991 roku administrowany przez Fundację Ochrony Środowiska Naturalnego Miasta śyrardowa i Okolic w śyrardowie. Składa się on z następujących obiektów: 5 Magdalena Szulińska śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego - Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce wyd. ALMAMER Warszawa 2008 str.247 8

9 Zbiornik wodny Zalew śyrardowski połoŝony km rz. Pisi- Gągoliny - o piętrzeniu stałym H=4,50 m. 13,84 ha powierzchnia lustra wody Zbiornik wodny Ruda (Staw na Rudzie) połoŝony w km rz. Pisi-Gągoliny o piętrzeniu stałym H= 2,35 m. 1,23 ha- Powierzchnia lustra wody. Zbiornik wodny Centrala (Staw Górny) połoŝony w km rz. Pisi- Gągoliny o piętrzeniu stałym H= 1,47 m 0,88 ha- powierzchnia lustra wody. Jaz Luca w śyrardowie połoŝony w km rz. Pisi-Gągoliny o piętrzeniu stałym H= 2,55 Osada fabryczna w śyrardowie jest jednym z pierwszych nowoczesnych miast przemysłowych w Polsce. Zespół budynków mieszkalnych z rozbudowanym sektorem usług, gdzie zieleń jest czynnikiem integrującym poszczególne części zabudowy, stanowi przykład interesującego rozwiązania funkcjonalno-przestrzennego z ostatniego trzydziestolecia XIX wieku. Reprezentująca wiele elementów ówczesnej urbanistyki osada, zasługuje na szczególną opiekę i zachowanie, tak urbanistycznej jej całości, jak i poszczególnych jej elementów 6. Warto równieŝ przytoczyć relację korespondenta petersburskiego Kraju z 1903 roku, dla którego Ŝyrardowskie osiedle prezentowało się jak kawałek najporządniejszej prowincji niemieckiej albo jakiegoś przemysłowego kantonu szwajcarskiego. Ulice prościutkie, szerokie, twarde, trotuary wygodne, ulice od trotuarów oddzielone głębokimi i na 6 Marian RoŜej Zabytki architektury województwa skierniewickiego Urząd Wojewódzki w Skierniewicach 7 Jerzy Naziębło Unikatowy układ urbanistyczny śyrardowa-historia i problemy odnowy.- Problemy rewitalizacji śyrardowa. Prawne Unormowania Rewitalizacji. Wyd. Zarząd Miasta śyrardowa, Muzeum Mazowsza Zachodniego, Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, śyrardów 2001 str.42 9

10 kant stawianymi kanalikami. Domy z cegły czerwonej, piętrowe zwykle, solidne i niebrzydkie. Całość wszędzie raduje oczy. I masa zieleni. 7 Podsumowując charakter zagospodarowania przestrzennego śyrardowa, podkreślić naleŝy jako nieprzemijające wartości, które nasze pokolenie powinno zachować dla następnych. Rozwijający się w XIX wieku śyrardów był jednym z osiedli robotniczych, które próbowano realizować według projektów miast idealnych. Na tym tle wzrasta on do rangi jednego z waŝniejszych osiągnięć europejskich 2 połowy XIX wieku 8. Autor: Fundacja Ochrony Środowiska Naturalnego Miasta śyrardowa i Okolic w śyrardowie 8 Jerzy Naziębło Unikatowy układ urbanistyczny śyrardowa-historia i problemy odnowy.- Problemy rewitalizacji śyrardowa. Prawne Unormowania Rewitalizacji. Wyd. Zarząd Miasta śyrardowa, Muzeum Mazowsza Zachodniego, Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, śyrardów 2001 str.41 10