Rys. 1. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej: WYSOCZYZNA BIAŁOSTOCKA mezoregiony; Kotlina Tykocina część składowa Kotliny Biebrzańskiej

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Rys. 1. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej: WYSOCZYZNA BIAŁOSTOCKA mezoregiony; Kotlina Tykocina część składowa Kotliny Biebrzańskiej"

Mikołaj Milewski
6 lat temu
Przeglądów:

1 Wstęp Narew jest największą rzeką na Nizinie Północnopodlaskiej. Jej obszar źródłowy znajduje się na Białorusi, na torfowisku Dzikie Bagno (Górniak 2006). Długość rzeki na Nizinie, licząc od granicy państwa do Łomży, wynosi 245 km, a powierzchnia dorzecza km 2 (Atlas hydrologiczny Polski, t. II, Warszawa 1986). Największa rzeka na Nizinie Północnopodlaskiej ma oczywiście największą i najlepiej wykształconą dolinę, ale dolina ta jest mocno zróżnicowana pod względem przyrodniczym. Od granicy państwa do Suraża ma ona przebieg równoleżnikowy i charakter mułowo-madowy, od Suraża do okolic miejscowości Siekierki Pogorzałki przybiera kierunek południkowy i jest mocno zatorfiona, a poniżej wyżej wymienionych miejscowości znów zmienia swój charakter na madowy. Od okolic Tykocina do połączenia z Biebrzą jest już typową doliną madową. Ze względu na wielkość i specyfikę przyrodniczą obniżenie dolinne Narwi na odcinku od granicy państwa do okolic Siekierek Pogorzałek jest w podziale fizycznogeograficznym kraju mezoregionem o nazwie Dolina Górnej Narwi (Kondracki, 1972, 1978), natomiast dolina równoleżnikowa, od Siekierek Pogorzałek do okolic Tykocina, Wizny i dalej w kierunku Łomży, znajduje się w granicach Kotliny Biebrzańskiej (rys. 1). Poszczególne części doliny różnią się także pod względem naturalności i użytkowania. Dolina równoleżnikowa, mułowo-madowa, jest użytkowaną rolniczo doliną łęgową. Zmeliorowano tylko lokalnie występujące w niej torfowiska i duże torfowisko Bagno Filipy pod Surażem. Dolina południkowa, od Suraża do miejscowości Rzędziany, jest zabagniona, odznacza się dużym stopniem naturalności i wysokimi walorami przyrodniczymi, dlatego utworzono tu Narwiański Park Narodowy (H. Banaszuk red. 2004). Na północ od szosy warszawskiej dolina jest zmeliorowana. Koryto Narwi zostało uregulowane, nowe koryto poprowadzono od połączenia z Biebrzą w górę rzeki aż do miejscowości Rzędziany. Melioracje przeprowadzono w latach

2 Rys. 1. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej: WYSOCZYZNA BIAŁOSTOCKA mezoregiony; Kotlina Tykocina część składowa Kotliny Biebrzańskiej Wymienione części doliny są tak różne pod względem budowy geologicznej, morfologii i wykształcenia utworów dolinowych, a w ślad za tym gleb i pokrywy roślinnej, że odnosi się wrażenie, iż Narew połączyła oddzielne doliny, tym bardziej że każda część charakteryzuje się innym rozwinięciem koryta rzeki i ma od dłuższego już czasu odrębną historię rozwoju. Szczególnie interesująca, ale i trudna do odtworzenia jest historia tarasu zalewowego w dolinie południkowej, bagiennej. Historia tarasu rozpoczyna się w schyłkowych fazach plejstocenu. Dzisiaj taras ten modeluje rzeka wielokorytowa, określana w literaturze specjalistycznej mianem rzeki anastomozującej (S. A. Schumm 1977, 1981, J. C. Brice i in. 1978, A. K. Teisseyre 1991, 1992). Ale według dotychczasowych badań (Gradziński i in. 2000, 2003, 2004) gęsta sieć koryt ukształtowała się dopiero w młodszym holocenie, ponieważ powodem tego był powszechny rozwój torfów w dolinie. Jaka wobec tego rzeka, o jakim rozwinięciu koryta, kształtowała taras wcześniej przez około 7 8 tys. lat? Rozstrzygnięcie tej kwestii jest trudne, ponieważ osady i formy działalności tamtej rzeki ukryte są dzisiaj pod zwartą pokrywą torfową, ale rozstrzygnięcie to ma duży aspekt poznawczy. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej jest więc niezwykle interesującym, choć trudnym obiektem badań, ale ich wyniki mogą wzbogacić ogólną wiedzę na temat genezy i rozwoju dolin rzecznych 6

3 na obszarach polodowcowych i przyczynić się do uszczegółowienia przyrodniczej klasyfikacji rzek. Tematyka niniejszej pracy dotyczy doliny Narwi rozciągającej się od Suraża do połączenia z Biebrzą i do Łomży, a więc doliny południkowej bagiennej i doliny wykształconej na obszarze południowej części Kotliny Biebrzańskiej. 7

4 Summary This book presents the history of the valley and fluvial system of the Narew River between Suraż and Łomża. The natural conditions along this stretch of the valley differ significantly. Its longitudinal part between Suraż and villages Rzędziany Pańki is covered by the mire and is characterised by a multi-channel river system. Formerly an anastomosing river system stretched downstream to the town of Tykocin, but it was destroyed following comprehensive reclamation works. The longitudinal part of the Narew River Valley developed within a depression in the morainic upland while the latitudinal part incised in the bottom of the Biebrza River Basin; they both are of the Warta Glaciation age. At the end of the glacial period, the depressions were occupied by stagnant ice blocks. During the Eemian interglacial the valley sensu stricto did not exist yet; the depression within the morainic plateau was filled by a shallow ice-dam lake, where sedimentation of gyttja occurred. The Northpodlasie Lowland was covered by the ice sheet during the subsequent middle Vistulian glaciation. In the late phase of the glacier retreat, both lowerings worked as a melt-out depressions, where kames, dead-ice moraines, ice and glaciofluvial terraces developed. However, they exhibited no morphological sign of river processes. The Narew River started to form its valley during the interstadial of Grudziądz when the river incised up to m into the underlying deposits. The transgression of the youngest Vistulian ice sheet, ka BP, led to substantial aggradation of the valley bottom. The river filled valleys with sand; in the vast Biebrza Basin the Narew R. accumulated an alluvial fan. Remnants of alluvial plain and fan surfaces build the modern-day over-flood terrace. The Narew started to cut its alluvium and create the modern floodplain during the retreat of young Vistulian ice sheet from the present-day lake district area. A character of erosional processes varied in different parts of the valley. In the longitudinal section, the cut-in-fill terrace was formed by the braided and subsequently anastomosing river. This fluvial system was maintained by a low terrain gradient and presence of broad basin-like segments of the valley bottom. Modern 133

5 terrace in its present form has been created at the turn of Pleistocene and Holocene. That age is indicated by the lacustrine sediments developed in shallow water bodies spread along the terrace, in places where a mass of ground ice occurred. There is a variety of evidence pointing that at that time, before the development of wetlands started, the Narew was an anastomosing river. The extensive sedentation of peat was another important event in the history of longitudinal Narew Valley. The oldest peat accumulated locally over the gyttja deposits, but a consistent peat cover started to grow ca. 3 ka BP. The flood-plain step within the Biebrza Basin was formed by the river characterised by a mixed, meandering-multi-channel system. The results of the accumulation-erosional activity of the river persisted in the Lower Biebrza Basin as the floodplain B. In the Tykocin Basin the river remodelled erosion remnants of late Vistulian age. A meandering-multi-channel fluvial system of the Narew River functioned up to the Bolling period, after that the river turned to a system of large meander-belt. In the Biebrza Basin the meandering river formed the terrace C (in Fig. 28), in the Tykocin Basin only a small remnants of this landform are to be found in the vicinity of Morusy village. Paleomeanders remained under the peat deposits on the valley margins. In the Lower Biebrza Basin, the Narew River remained meandering until today. The younger flood-plain step consists of segments of different age, specific morphology, and different dimension and geometry of meanders (terrace D1, D2, D3). In the Tykocin Basin the meandering river has transformed into a multi-channel one. The biggest lateral channels (Hermanka) developed as soon as in the Preboreal period, but the whole system emerged (as a result of enhanced avulsion) in the younger Holocene. The transformation of the river system was caused by both: natural and anthropogenic processes. In the recent 200 years, the highest fluvial dynamics characterised the valley stretched between Suraż and Uhowo and in the Tykocin Basin. In those places, it was an avulsion triggered rather by extreme flood events than a lateral channel migration. In the most paludified part of the valley, channels were quite stable. Natural hydrological processes were supported for many centuries by a low-intensive activity (fishing) of local inhabitants. However, in a substantial part of the valley, the river system was irretrievably destroyed by an extensive regulation of the river, and reclamation of the floodplain carried out in the 1970s. 134

Podobne dokumenty

KSZTAŁTOWANIE I EWOLUCJA DOLIN RZECZNYCH W DUŻYCH OBNIŻENIACH WYTOPISKOWYCH NA OBSZARZE NIZINY PÓŁNOCNOPODLASKIEJ

Prace i Studia Geograficzne 2009, T. 41, ss. 25 36 Henryk Banaszuk* Krzysztof Micun KSZTAŁTOWANIE I EWOLUCJA DOLIN RZECZNYCH W DUŻYCH OBNIŻENIACH WYTOPISKOWYCH NA OBSZARZE NIZINY PÓŁNOCNOPODLASKIEJ Formation