Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej"

Karolina Witek
7 lat temu
Przeglądów:

1 STRESZCZENIE Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej O wieku i genezie rzeźby polodowcowej Niziny Północnopodlaskiej na podstawie analizy geomorfologicznej i dat TL Autor przedstawił oryginalną koncepcję wieku i genezy rzeźby Niziny Północnopodlaskiej. W swoich badaniach stosował metody geomorfologiczne i geologiczne oraz oznaczenia wieku osadów polodowcowych metodą termoluminescencyjną (TL). Ze względu bowiem na niezgodności, na obszarze Niziny, wyników badań metodą pyłkową oraz metodami 14 C i TL, a także ze względu na wątpliwości co do wiarygodności części oznaczeń metodą pyłkową uznał za najbardziej przydatne do badań nad morfogenezą Niziny datowania metodą TL. W pracy wykorzystano 167 datowań opracowanych w laboratoriach w Warszawie, Gdańsku, Kielcach i Gliwicach. Według autora pracy rzeźbę glacjalną Niziny Północnopodlaskiej ukształtował lądolód zlodowacenia Warty i lądolód środkowovistuliański. Lądolód młodszy zajął całą środkową, obniżoną część Niziny. Na południu dotarł do okolic Kleszczel i Dołubowa oraz do doliny Bugu, pomiędzy Drohiczynem i Ciechanowcem, na zachodzie do najwyżej wznoszących się wyniesień w centralnej części Wysoczyzny Kolneńskiej, a na wschodzie do wyniesień wyznaczających zachodnią granicę Wzgórz Sokólskich. Lądolód środkowovistuliański był cienki i prawdopodobnie nie przykrył w całości starszych garbów morenowych Chraboł, Tykocina, Moniek i Rutek. Lądolód ten zanikał na dużych obszarach Niziny arealnie. Wielce problematyczna jest obecność ciągów morenowych, które, zgodnie z wcześniejszymi koncepcjami, miałyby wyznaczać zasięg stadiału północnomazowieckiego i stadiału Mławy zlodowacenia środkowopolskiego. Najlepiej wykształcona strefa form marginalnych przebiega w środkowej części Niziny, od Rutek przez Sokoły do Suraża i Doktorców, ale według datowań TL są to formy związane z lądolodem środkowovistuliańskim. Trudno ocenić rangę stratygraficzną tego ciągu, ponieważ zarówno po jego południowej jak i północnej stronie występują formy typowe dla powierzchniowego zaniku lądolodu, choć świadczące o pewnej odmienności przebiegu deglacjacji. Na południe od tego ciągu lądolód zanikał 128

2 TYTUŁ ROZDZIAŁU prawdopodobnie przez powolną ablację i pozostawił mało urozmaicone równiny morenowe, na północy dzielił się na wielkie bryły lodu, które długo wytapiały się w rozległych obniżeniach terenowych pozostałych po zlodowaceniu Warty. Dzisiaj są to obniżenia Kotliny Biebrzy, doliny Narwi poniżej Suraża i Jez. Zygmunta Augusta. 129

4 SUMMARY Morphogenesis of North Podlasie Lowland The age and genesis of glacial relief in North Podlasie Lowland in the light of geomorphological studies and TL dating Author has presented original view on the age and morphogenesis of North Podlasie Lowland based on detailed geomorphological and geological studies supported by dating of absolute sediments age. Because of numerous discrepancies between results of palynological, 14 C and TL methods, the author has used the dataset of most reliable 167 TL datings obtained in laboratory in Warszawa, Gdańsk, Kielce and Gliwice. Post-glacial relief of North Podlasie Lowland has been shaped during Wartanian and mid-vistulian glaciations. Younger glacier covered the middle, lowered part of Lowland. Glacier extended to the line Kleszczele - Dołubowo and the Bug River valley between Drohiczyn and Ciechanowiec on the south, on the west it stopped by highest elevated parts of Kolno Plateau, and on the east by the western part of Sokolka Hills. The mid-vistulian ice sheet was probably relative thin and did not cover entirely the older moraine hills of Chraboły, Tykocin, Mońki and Rutki. Surface melting likely played a governing role in glacier retreat and disappearance. A very controversial is a presence and genesis of end moraines that according to older concepts should delimit the north Mazovian and Mlawa Stadials of Wartanian glaciation. The well developed and preserved belt of marginal landforms runs in the middle part of Lowland from Rutki and Sokoły up to Suraż and Doktorce village. TL dating, however, showed a much younger age of these forms that should be related to mid-vistulian deglaciation. Stratigraphic rank of marginal forms remains unclear. On both, southern and northern sides of marginal belt there are landform characteristic for surficial ice sheet melting. Southern of glacial limit melting progressed slowly and formed mainly slightly undulating bottom morainic relief. On the northern side glacier split into few large blocks; their disappearance led to formation of vast melt-out depressions of Biebrza Basin, Narew valley downstream from Suraż and topographic low occupied by Zygmunt August Lake. 169

5 Zagadnienia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej STRESZCZENIE Późnoplejstoceńskie i holoceńskie fazy wydmotwórcze i gleby kopalne w wydmach Kotliny Biebrzańskiej Autorzy prowadzili badania gleboznawcze na wydmach Kotliny Biebrzańskiej przez wiele lat. Według nich rzeźba eoliczna tworzyła się w Kotlinie w schyłkowych fazach plejstocenu i w holocenie. Do wydłużenia procesów wydmotwórczych w starszym holocenie przyczyniały się pożary lasów, a od wczesnego okresu atlantyckiego działalność człowieka. Pierwsze gleby na wydmach powstawały w bölingu i allerödzie. Gleby holoceńskie są różnowiekowe. Tworzyły się po pożarach lasu i na wydmach, które nie były przekształcone przez człowieka, funkcjonują do współczesności, a na wydmach przekształcanych zachowały się jako gleby kopalne. Najstarsze badane gleby kopalne funkcjonowały według dat TL w czasie od 9,5 do 7,2 ka BP, a najmłodsze w czasie od 4,4 do 1,0 ka BP. W różnych fazach holocenu tworzyły się na wydmach podobne toposekwencje gleb: gleby bielicowo rdzawe na wyższych zboczach i wierzchołkach wydm, gleby rdzawe właściwe niżej i gleby bielicowe w położeniach najniższych. Gleby rdzawe właściwe nie są więc charakterystyczne dla okresu preborealnego, bielicowo-rdzawe dla okresu borealnego, a gleby bielicowe dla okresu atlantyckiego, jak to ma miejsce w odniesieniu do innych części kraju. Wykształcenie profilowe gleb było następstwem ich położenia w rzeźbie pola wydmowego i uwilgotnienia oraz intensywności wzrostu roślinności borowej, a nie zróżnicowania warunków klimatycznych w poszczególnych okresach holocenu. Warunki te, jak wynika z badań palinologicznych osadów dennych w Jeziorze Maliszewskim i w uroczysku Żurawisko, w całym holocenie były podobne. Genezy gleb rdzawych na wydmach nie można też wiązać z procesami wietrzenia fizycznego w okresie peryglacjalnym 170

6 SUMMARY Late Glacial and Holocene aeolian phases and fossil soils in dunes in Biebrza Basin The paper presents the results of long term investigations carried out on the dune filed in southern part of Biebrza Basin. A natural, widespread dune formation took place during the late Glacial and Holocene. Aeolian activity was prolonged in time by extensive forest fires and, from the beginning of Atlantic period, by human exploitation of environment, both leading to substantial loosening of vegetation cover. The oldest soils were formed in Bolling and Allerod. Post-glacial soils were formed in different stages of Holocene. In places, where soil formation was not disrupted by man-induced aeolian processes, soils survived to the present time. In dunes remodeled by wind soils have been buried. The oldest holocene soils have been dated to ka BP, while the youngest ones exhibited the age between 4.4 and 1.0 ka BP. We found that in different stages of Holocene soil formation progressed in similar way leading to development of characteristic toposequences with podzolic-rusty soils at the summit, rusty soils on the hillslope and podzolic soils in the lowest sites. Thus, particular soil types cannot be regarded as diagnostic horizons for specific chronozones, as it was reported from other dune areas in Poland. Soil profile characteristics reflected rather influence of local topography, fertility and hydrology, than long-term climatic changes occurring in millennia scale. Our results contradicted also a hypothesis that combines the origin of Bv horizon of rusty soils with weathering processes in periglacial environment. 130

Podobne dokumenty

Rys. 1. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej: WYSOCZYZNA BIAŁOSTOCKA mezoregiony; Kotlina Tykocina część składowa Kotliny Biebrzańskiej

Rys. 1. Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej: WYSOCZYZNA BIAŁOSTOCKA mezoregiony; Kotlina Tykocina część składowa Kotliny Biebrzańskiej Wstęp Narew jest największą rzeką na Nizinie Północnopodlaskiej. Jej obszar źródłowy znajduje się na Białorusi, na torfowisku Dzikie Bagno (Górniak 2006). Długość rzeki na Nizinie, licząc od granicy państwa