Growing up in a family system. Family factors associated with self-aggression and aggression among adolescents

Transkrypt

1 Review PAPERS Growing up in a family system. Family factors associated with self-aggression and aggression among adolescents Dorastanie w systemie rodzinnym. Rodzinne uwarunkowania zachowań autoagresywnych i agresywnych u młodzieży Katarzyna Sitnik-Warchulska, Ewa Stachowiak, Piotr Wieczorkowski, Witold Lukas Key words: self-aggression, aggression, family factors, adolescence, risk factors Słowa kluczowe: autoagresja, agresja, czynniki rodzinne, adolescencja, czynniki ryzyka Department of Psychology, Medical University of Silesia, Katowice Systemic Family Therapy and Psychological Help Center Diada, Gliwice Katarzyna Sitnik-Warchulska, MA Assistant Therapy and Psychoeducation Center Kompas, NZOZ, Czeladź Ewa Stachowiak, MA Head of the Kompas Center Prophylactic and Therapeutic Center for Management of Addictions, OPILU, Zabrze Piotr Wieczorkowski, MA Head of the Daily Care Psychoactive Drugs Therapy Department, OPILU Department of Family Medicine, Medical University of Silesia in Zabrze Prof. Witold Lukas, MD, PhD Head of the Department and National Consultant in Family Medicine CORRESPONDENCE ADDRESS: Katarzyna Sitnik-Warchulska Zakład Psychologii SUM ul. Medyków Katowice kintis@poczta.onet.pl RECEIVED: ACCEPTED: Abstract: Aggression and self-aggression are important problems in a population of adolescents. Searching for reasons of extreme aggressive and self-aggressive behaviours (violence, suicide attempts) during adolescence is an area of interest for psychologists, sociologists, philosophers, psychiatrists and pediatricians. Previous studies have shown that the interaction between youth and their family seems to be the most important risk factor of destructive behaviours in adolescence. In adolescence, decision making is always strongly associated with the family context. This article explains some mechanisms, connecting together aggression (violence), self-aggression (suicide), and some specific family factors (such as transmission, attachment, stress management, traumatic experiences, as well as parental competence). Authors also suggest some methods of supporting the family system, in order to decrease aggressive and self-aggressive behaviours among adolescents. Streszczenie: Zachowania destrukcyjne stanowią poważny problem w populacji współczesnej młodzieży. Poszukiwanie przyczyn podejmowania skrajnych zachowań agresywnych (przemoc) oraz autoagresywnych (próby samobójcze) w okresie dojrzewania jest obszarem zainteresowań badaczy i klinicystów zarówno z dziedziny psychologii, socjologii, filozofii, psychiatrii, jak i pediatrii. Badania wskazują, że spośród różnorodnych czynników ryzyka adolescencyjnych zachowań destrukcyjnych szczególne znaczenie wydaje się mieć interakcja pomiędzy dorastającym człowiekiem a jego najbliższym otoczeniem, jakim jest rodzina. Wszystkie bowiem wybory młodych ludzi związane są silnie z kontekstem rodzinnym. W artykule wyjaśniono mechanizmy łączące agresję (przemoc) i autoagresję (samobójstwo) z czynnikami rodzinnymi (tj. przekazy rodzinne, poziom przywiązania, sposoby radzenia sobie z napięciem, doświadczenia urazowe, kompetencje rodzicielskie). Autorzy proponują także metody wsparcia systemu rodzinnego, związane ze zmniejszeniem ryzyka agresywnych i autoagresywnych zachowań wśród młodych ludzi. Wstęp Wzrastający w ostatnich latach wskaźnik destrukcyjnych zachowań u dorastającej młodzieży, w ich skrajnej postaci, jaką stanowią próby samobójcze oraz akty przemocy wobec innych, wzbudza silny niepokój środowisk terapeutycznych. Skala zjawiska rośnie z roku na rok, mimo coraz powszechniej stosowanych programów o charakterze profilaktycznym i interwencyjnym 1,2. Taka sytuacja rodzi wiele pytań, między innymi o naturę psychologicznych mechanizmów związanych z podejmowaniem przez młodych ludzi zachowań o charakterze destrukcyjnym. Z obserwacji klinicznych wynika bowiem, że młodzież (Probl Med Rodz 2010;4(33):29 34) objętą opieką specjalistyczną z powodu skrajnych aktów agresji (przemoc) lub autoagresji (próby samobójcze) charakteryzuje podobieństwo w zakresie doświadczeń życiowych (tzw. historii życia). Nasuwa się zatem refleksja o potrzebie integracji dotychczasowej wiedzy z obserwacjami klinicznymi oraz zwrócenia uwagi na jakiś nieodkryty albo niedoceniany wcześniej czynnik, który stanowi brakujący fragment całej układanki. Szczególne znaczenie w tym zakresie może mieć analiza nie tylko tego, co rozgrywa się w dorastającej jednostce, ale też tego, co dzieje się między nią a jej najbliższym otoczeniem. Kształtowanie adolescencyjnej tożsamości bowiem nigdy nie przebiega w izolacji. Jest to proces, którego celem jest efektywna indywiduacja i separacja od dotych- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4 29

2 czasowych wzorców rodzinnych. W konsekwencji, decyzje i wybory podejmowane przez dorastającą młodzież są silnie związane z kontekstem rodzinnym (m.in. więzi, przekazy rodzinne) 3. Fakt ten wydaje się jednak równie oczywisty, jak naukowo mało poznany. Adolescencja Zastanawianie się nad problematyką młodzieży wymusza na nas choćby chwilowe zatrzymanie się nad specyfiką niezwykle trudnego i bogatego w różnorodne zjawiska rozwojowe okresu adolescencji. Charakterystyczne dla tego etapu rozwoju sprzężenie przemian biologicznych, osobowościowych i społecznych określane bywa mianem zamętu tożsamościowego czy okresowej dezintegracji własnego JA. Pojawiające się wówczas konflikty, tj. wahanie między potrzebą bycia dobrą córką/synem a pragnieniem odrębności czy walka między osobistymi potrzebami i ambicjami a oczekiwaniami otoczenia, wywołują w dorastającej młodzieży gamę sprzecznych uczuć. Szczególnie intensywne przy tym okazują się takie doznania jak gniew, poczucie winy oraz skłonność do negowania siebie 4. Przy przedłużającej się trudności odnalezienia sensu własnego istnienia i dokonania satysfakcjonującej identyfikacji, czas dorastania może stanowić źródło pustki egzystencjalnej czy frustracji. Pojawiający się stres, przedłużający się kryzys wewnętrzny, narastający charakter nierozwiązanych konfliktów czy swoiste rozmycie współczesnego świata to najczęściej wskazywane czynniki, predysponujące młodych ludzi do łamania barier fizjologicznych, emocjonalnych czy społecznych. W obronie własnej tożsamości równie łatwo wówczas wystąpić przeciw światu (agresja), jak i przeciw sobie (autoagresja) 5,6. Młodzież przełomu XX i XXI wieku określana jest zatem mianem e-generacji, pokolenia prefiguratywnego, które żyje w sposób zwany schizofrenicznym i dla którego jedną z najbardziej powszechnych form zachowania jest szeroko rozumiana destrukcja. Pojęcie agresji i autoagresji Spośród różnych, nierzadko rozbieżnych prób zdefiniowania pojęcia agresji, najbardziej trafne wydaje się stwierdzenie, że zachowanie agresywne to: zamierzone, lecz mogące też być emocjonalnym i popędowym, działanie mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty albo bólu 7. Tego rodzaju tendencje (tzw. agresywne) zakorzenione są głęboko w każdym człowieku i ujawniają się w różnym stopniu, w zależności od czynników biologicznych, osobowościowych czy okoliczności życiowych. Samo zjawisko agresji wzbudza żywe zainteresowanie biologów, socjologów i psychologów, których dotychczasowe odkrycia przyczyniły się do rozpoznania i sklasyfikowania różnorodnych typów agresji. Termin agresja obejmuje szereg czynności od obrony przed zagrożeniem życia począwszy, a skończywszy na samobójstwie czy morderstwie. Niepokój badawczy wzbudza jednak fakt, iż niezależnie od wzrastającego poziomu wiedzy na temat zachowań agresywnych, skrajne akty destrukcji stanowią coraz częstszy niemal codzienny wybór współczesnych młodych ludzi. Szczególnie interesujące przy tym wydaje się zrozumienie, co zawiaduje kierunkiem podejmowanych działań destrukcyjnych o skrajnym charakterze, w których obiektem równie często jak świat zewnętrzny (przemoc) jest własna osoba (samobójstwo). Przemoc a uwarunkowania rodzinne Wzrastający w ostatnich latach wskaźnik zachowań o charakterze przemocowym wśród młodych ludzi (głównie pod postacią rozbojów, uszkodzeń ciała, gwałtu czy udziału w bójce, pobiciu, a nawet zabójstwie) czyni z agresywności młodzieży podstawowy problem społeczny współczesnych czasów 1,8. W języku potocznym i literaturze przedmiotu termin przemoc używany jest często zamiennie z pojęciem agresja. Właściwe wydaje się jednak uznanie przemocy za rodzaj skrajnego zachowania agresywnego, polegającego na zastosowaniu siły w celu zranienia lub zniszczenia osób lub przedmiotów bądź działania, które prowadzi do obrażeń cielesnych lub/i zagraża wolności osobistej. Prezentowana przez młodych ludzi przemoc jest przy tym zjawiskiem uwarunkowanym wielopłaszczyznowo. Do czynników ryzyka tego rodzaju zachowań zalicza się czynniki biologiczne (m.in. uszkodzenia organiczne; predyspozycje temperamentalne), czynniki egzogenne (m.in. środowiskowa deprywacja potrzeb; kryzys wartości autorytetów; kryzys młodego pokolenia; wzrastająca siła przekazu medialnego; konsumpcjonizm społeczeństwa; akceptacja dla agresji o charakterze obronnym; niepowodzenia szkolne; przynależność do dewiacyjnej grupy młodzieżowej; odrzucenie społeczne; dysfunkcjonalna rodzina) oraz czynniki osobiste (m.in. słaba struktura ego) 1,8,9. Sam związek funkcjonowania rodziny z zachowaniami agresywnymi młodzieży także można rozpatrywać na kilku płaszczyznach. Pierwszą z niech jest wpływ braku zaspokojenia podstawowych potrzeb rozwojowych dziecka na zaburzenie rozwoju emocjonalnego i społecznego. Zgodnie z koncepcją Ericha Fromma, doświadczany brak możliwości przyjaznego uścisku dłoni czy serdecznego kontaktu fizycznego 30 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4

3 zastępowany bywa często zadawaniem ciosów. Potrzeba więzi oraz identyfikacji staje się wówczas celem nadrzędnym, nawet za cenę okrucieństwa czy destruktywności 9. Adolescencyjną przemoc można także rozważać w kategoriach adaptacyjnych. W obliczu takich czynników stresowych jak przemoc ze strony rodziców czy nasilone konflikty rodzinne własna agresja bywa nierzadko jedyną, znaną formą radzenia sobie z napięciem. Sytuacja taka sprzyja przy tym utrwaleniu zachowań antyspołecznych, w tym także przemocy wobec innych ludzi i zwierząt 10. Z wielu badań wynika również, iż agresywność młodych ludzi jest w dużej mierze związana ze wzrastającymi trudnościami w realizacji przez rodzinę funkcji wychowawczych, zatem realizacji takich zadań jak nauka kontroli impulsów czy kształtowanie pożądanych społecznie postaw. Dystans uczuciowy, skrajne odrzucenie lub nadmierna kontrola, sfrustrowane potrzeby czy zbyt surowe kary to czynniki wywołujące lęk, złość, poczucie pokrzywdzenia, a w konsekwencji potęgujące zachowania o charakterze przemocy 11. Niezależnie jednak od przyjętej perspektywy, kluczowe znaczenie dla zrozumienia przemocowych wyborów młodych ludzi wydaje się mieć poznanie mechanizmu zawiadującego powiązaniem pomiędzy jednostkowym zachowaniem a czynnikami rodzinnymi. Pewnej wiedzy w tym zakresie dostarcza kilka teorii psychologicznych i socjologicznych, z których każda zwraca uwagę na nieco inne obszary funkcjonowania człowieka oraz jego interakcji z otoczeniem. Przykładowo, w teorii anomii Roberta K. Mertona zachowania dewiacyjne rozumiane są jako jedno z narzędzi służących zaspokajaniu potrzeb, uzyskiwaniu pozycji społecznej i potwierdzaniu poczucia wartości. Pojawiają się one wówczas, gdy nie ma możliwości realizacji swych dążeń w systemie rodzinnym w legalny sposób. Wzrasta wówczas prawdopodobieństwo zwrócenia się ku środkom nielegalnym, co w przypadku młodzieży w rodzinie wiąże się nierzadko z zejściem na drogę przestępstwa 12. Z kolei według teorii zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda część społeczeństwa zorientowana jest na wartości przestępcze, a część na wartości, których treścią jest przestrzeganie prawa. Rodziny niewłaściwie realizujące funkcje wychowawcze, a w szczególności rodziny dysfunkcyjne są często jednym z czynników kształtujących postawy swoich dzieci w kierunku akceptacji przemocy jako środka do uzyskiwania własnych korzyści, wpływania na innych ludzi, rozwiązywania konfliktów 13. Zgodnie z teorią społecznego uczenia się Alberta Bandury natomiast, przyswojenie przemocowego zachowania zachodzi poprzez obserwację i modelowanie. Dzieci, obserwując zachowania dorosłych, mogą zacząć odtwarzać agresywne działania rodzica, ze względu na spostrzegane korzyści (tj. posiadanie kontroli, zaspokojenie własnych potrzeb, pozostawanie bezkarnym). Zjawisko to widoczne jest również podczas pracy terapeutycznej z młodzieżą używającą przemocy. Nierzadko pojawiają się w ich ustach wypowiedzi sugerujące, że przemoc jest czymś normalnym, jedynym znanym układem odniesienia i sposobem funkcjonowania społecznego 12. Teorie systemowe, wprowadzające rozumienie człowieka i rodziny jako systemu wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, zwracają przy tym uwagę na znaczenie wcześniejszych pokoleń w procesie rodzinnego przekazywania wzorców agresji (przekaz transgeneracyjny). Jeśli styl, w jakim dziadkowie i rodzice wychowują swoje dzieci, cechuje się niekonsekwencją i stosowaniem bodźców negatywnych, jeśli dziadkowie reagują w domu w sposób wybuchowy, a rodzice zachowują się w sposób antyspołeczny, wzmocnieniu ulegają agresywne i odrzucające zachowania dzieci 14. Zgodnie z tym rozumieniem, neurotyczne wybuchy złości czy ciągłe odtwarzanie przykrych doświadczeń młodocianego sprawcy przemocy okazują się jedyną formą rozprawienia się z duchem przeszłości. Równie często motywem działań o charakterze skrajnej agresji może być zarówno silne pragnienie doznań, jak i chęć zemsty za doznane krzywdy i doświadczenia bólowe. Tendencja ta może być szczególnie silna, gdy świat dorastającej jednostki uległ załamaniu, a jedynym możliwym sposobem na utrzymanie integracji własnego JA jest niszczenie wszystkiego wokół siebie 9. Szersza analiza tego zjawiska doprowadziła Geralda Pattersona do przekonania, iż kształtowanie tendencji do przemocowych zachowań u młodzieży opiera się na dwóch mechanizmach. Pierwszy z nich stanowi wynik kształtowania interakcji dziecko rodzic głównie poprzez bodźce negatywne i brak konsekwencji w stosowanych metodach wychowawczych. Wpływa to na osłabienie więzi, co wiąże się z niemożnością zaakceptowania przez dziecko wartości społecznych i wytworzenia wewnętrznych mechanizmów samokontroli (tzw. teoria kontroli). Drugi mechanizm z kolei zakłada, że członkowie rodziny mogą ćwiczyć dziecko w zachowaniach antyspołecznych. Dzieci uczą się takich zachowań jako sposobu przeciwstawiania się wrogości i przemocy ze strony innych członków rodziny. Wyuczona agresywność jest, w tego rodzaju środowisku, cechą umożliwiającą przetrwanie (tzw. teoria społeczno-interakcyjna) 14. Warto jednak zaznaczyć, że współczesne badania wskazują, iż w wielu rodzinach, z których pochodzi młodzież stosująca przemoc wobec innych, nie stwierdza się wyraźnej patologii w strukturze czy funkcjonowaniu systemu rodzinnego. Można zatem domniemywać, że także dzieci i mło- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4 31

4 dzież wychowujące się w rodzinach skupionych wokół wartości pozytywnych, pod wpływem różnorodnych czynników zachowują się w sposób agresywny. Z drugiej strony, skłonność do agresywnych zachowań nadal przypisywana jest dorastającym jednostkom, u których na skutek wczesnodziecięcego deficytu miłości i bezpieczeństwa, nierozwiązanej problematyki separacyjnej czy doświadczeń o rodzinnym charakterze urazowym kształtuje się osobowość nacechowana wrogością, mściwością, poczuciem krzywdy, skłonnością do zaprzeczania uczuciom i niskim poziomem empatii. Znaczenie czynników rodzinnych w procesie kształtowania przemocowych wyborów młodych ludzi wydaje się zatem niepodważalne. Uwzględnienie tych wskaźników może być nie tylko pomocne w zrozumieniu agresywnych zachowań dorastających dziewcząt i chłopców, ale i zwiększać szanse na skuteczną prewencję tego rodzaju działań. Samobójstwo a uwarunkowania rodzinne Zjawisko samobójstwa, będące najbardziej krańcową, a jednocześnie najmniej akceptowaną formą agresji skierowanej przeciw sobie (in. autoagresji; autodestrukcji), towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Sam termin autodestrukcja najogólniej oznacza działania przemieszczone, w których obiektem ataku (niejako zastępczym) jest własna osoba. Przypisuje się im zarówno formę bezpośredniego, fizycznego natarcia, jak i przekaz pośredni, poprzez wrogie myśli, sny i uczucia. Samo samobójstwo w literaturze przedmiotu najczęściej definiuje się jako zachowanie autodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej jednostki. Ujmuje się je przy tym jako synonim skrajnego aktu autoagresji, samozniszczenia czy nienawiści do siebie. Istotne znaczenie ma przy tym fakt, że zachowania o charakterze suicydalnym (in. samobójczym) tworzą pewne kontinuum począwszy od myśli samobójczych, przez plany samobójcze, usiłowanie samobójstwa aż po samobójstwo dokonane. W takim ujęciu narkomania, przejadanie się, skłonność do wypadków czy zaniedbania zdrowotne stanowią przykład powolnego samobójstwa, u podstaw którego nierzadko leży nieświadome pragnienie zaszkodzenia swemu życiu 7. Samobójstwo jest zatem zjawiskiem wieloczynnikowym, obejmującym zróżnicowane grupy osób, spośród których szczególnym ryzykiem obarczeni są młodzi ludzie. W Europie z powodu samobójstw umiera rocznie około 150 tys. osób, z czego ponad 10% stanowią osoby poniżej 24 roku życia 15. Według danych statystycznych Komendy Głównej Policji w samym 2009 roku liczba prób samobójczych wśród młodzieży poniżej 19 roku życia wyniosła 405 osób. Zdecydowana większość z nich (356) dotyczyła młodzieży w środkowej fazie adolescencji, pomiędzy 15 a 19 rokiem życia. Blisko połowa z tych zamachów (170) zakończyła się zgonem. Wśród czynników ryzyka zachowań suicydalnych u młodych ludzi najczęściej wskazuje się na czynniki kliniczne oraz czynniki natury psychospołecznej. W grupie młodzieży obciążonej wysokim ryzykiem samobójstwa wymienia się dorastających w depresji, osoby uzależnione od środków psychoaktywnych, doświadczających traumy (głównie molestowania seksualnego), jednostki chorujące psychotycznie (głównie na schizofrenię) czy osoby z zaburzeniami zachowania i osobowości (głównie cechy z pogranicza; zachowania antyspołeczne; próby samobójcze w przeszłości) 15. Badania polskie wskazują jednak, że stosunkowo niewielka liczba nastoletnich pacjentów po próbach samobójczych przejawia zaburzenia psychiczne. Wydaje się, że bardziej istotne (jeśli nie podstawowe) znaczenie dla wyborów podejmowanych przez młodych ludzi ma interakcja między zmieniającym się światem jednostkowych przeżyć (osobowość) a najbliższym otoczeniem (głównie rodzinnym) 16. Badania wskazują, iż dziewczęta przejawiające skłonności samobójcze pochodzą z rodzin charakteryzujących się dysfunkcjonalnym sposobem funkcjonowania oraz trudnościami w społeczno-formalnej sytuacji rodziny. Wskazuje się przy tym na: niski status społeczno-ekonomiczny rodziny, adopcję, utratę jednego z rodziców, brak wsparcia społecznego, przekaz wielopokoleniowy zachowań depresogennych i suicydalnych, problemy emocjonalne u rodziców (głównie matki), niski poziom akceptacji kobiecości, brak atmosfery sprzyjającej efektywnej separacji, nagromadzenie stresujących sytuacji w życiu rodziny, kłopoty w komunikacji rodzinnej oraz dysfunkcje rodzinne (tj. przemoc, alkoholizm) 6,16. Rodzaj więzi oraz wzorców rodzinnych bywa wskaźnikiem, który może wiązać się nawet z kilkakrotnym zwiększeniem ryzyka próby samobójczej w okresie dorastania. Analizy przeprowadzone przez zespół Roselind Lieb wskazują, że przejawiane na zewnątrz zachowania suicydalne matki okazują się często wzorcem dla suicydalności jej potomków, zarówno w sferze poznawczej (myśli samobójcze), jak i behawioralnej (próby samobójcze). Mechanizm tego przekazu opiera się przy tym prawdopodobnie zarówno na czynnikach genetycznych, jak i procesie modelowania zachowań w systemie rodzinnym 17. Kolejne próby wyjaśnienia mechanizmu powiązań pomiędzy adolescencyjnymi zachowaniami samobójczymi a czynnikami rodzinnymi doprowadziły Nadine Melhelm i współpracowników do przekonania, że ryzyko suicydalne w okresie dorastania związane jest z nagromadzeniem w historii życia rodziców doświadczeń o charakterze 32 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4

5 urazowym. Wpływają one na wystąpienie trudności emocjonalnych i osobowościowych, wiążących się z kłopotami w nawiązywaniu efektywnej relacji z dzieckiem, realizacji ról rodzicielskich oraz impulsywnością i powielaniem traumatyzujących wzorców zachowań z przeszłości 18. W suicydologii spotkać się można także z poglądem, iż silnie stresujące wydarzenia rodzinne (tj. choroby, samobójstwo lub utrata jednego z rodziców) mogą wiązać się z przeżywaniem przez dorastające dzieci silnego stresu, poczucia winy, osamotnienia czy konfliktu wewnętrznego o charakterze impasu. Pojawiająca się wówczas autodestrukcja rozumiana bywa jako próba realizacji pragnienia połączenia się z osobą, do której nie ma fizycznie lub/i emocjonalnie dostępu 19. Współczesne obserwacje badawcze sugerują także związek pomiędzy zachowaniem suicydalnym u adolescentów a rozbiciem domu rodzinnego z różnych powodów. Z klinicznego punktu widzenia jednak, traktowanie dezintegracji systemu rodzinnego jako bezpośredniego czynnika młodzieżowej autodestrukcji wydaje się zbyt dużym uproszczeniem. Nie każda dorastająca jednostka podejmująca decyzję o targnięciu się na własne życie pochodzi z niepełnej czy rekonstruowanej rodziny. Wydaje się, że to nie sam fakt destabilizacji systemu z powodu czynnika traumatycznego (tj. strata), a raczej rodzaj więzi emocjonalnej łączącej poszczególnych członków rodziny ma znaczenie dla suicydalnych wyborów młodych ludzi. Brak rodzicielskiej świadomości przeżyć, jakie mają miejsce u dorastającego dziecka, a w konsekwencji brak uważności na sygnały presuicydalne oraz deficyt ciepła po wydarzeniu krytycznym mogą być odbierane jako skrajne odrzucenie czy całkowita dewaluacja adolescencyjnego JA. Z drugiej strony, odpowiednie wsparcie czy bliska więź w relacji dziecko rodzic mogą stanowić istotny czynnik ochronny, zabezpieczający przed nasileniem autodestruktywnych zachowań w okresie dorastania 20. Wart podkreślenia jest przy tym fakt, że większość doniesień badających kwestię wpływu i znaczenia czynników rodzinnych w podejmowaniu działań zmierzających do odebrania sobie życia przez dorastające jednostki opiera się na ich subiektywnych opisach. Pomimo jednak, że czasem znacząco różnią się one od obiektywnej rzeczywistości, to użyteczność tych doniesień wydaje się niezwykle istotna. Obraz rodziców, do jakiego przywiązana jest młoda, wrażliwa na świat osoba, stanowi główną składową percepcji siebie i otoczenia, w konsekwencji zatem wszelkich zachowań nawet tych najbardziej destrukcyjnych. W tym kontekście adolescencyjna próba samobójcza stanowi formę komunikatu, bywa próbą stabilizacji systemu rodzinnego, a czasem jest swoistym wołaniem o pomoc do swoich najbliższych 7,9,19. Profilaktyka i postępowanie W radzeniu sobie z problemem przemocy oraz samobójstw młodzieży pomocne mogą być interwencje skierowane zarówno na środowisko, jak i do samych młodych ludzi. Szczególne znaczenie ma wrażliwość społeczna na omawiane zjawiska, ich sygnały i występowanie oraz odwaga w podejmowaniu działania. Ze względu na omawiane podobieństwa w zakresie uwarunkowań, także rodzinnych, problemu skrajnej agresji (przemoc) i autoagresji (próby samobójcze) profilaktyka oraz interwencja w przypadku ich wystąpienia ma częściowo podobny charakter. Istotne przy tym wydaje się wspieranie rodziny w jej funkcjach wychowawczych i opiekuńczych. Znaczenie pozytywnego wpływu rodziców, zdrowych relacji między nimi a dzieckiem, a także konsekwencji w egzekwowaniu wymagań potwierdza fakt, że wówczas gdy rodzice wprowadzają bardziej konsekwentne i pozytywne oddziaływania wychowawcze, aspołeczne zachowania ich dzieci niemal zawsze ulegają znacznemu osłabieniu. Skuteczne tym samym okazują się różnorodne treningi umiejętności rodzicielskich i wychowawczych (tj. trening posługiwania się nagrodami i karami, komunikowania się czy trening w zakresie umiejętności udzielania odpowiedniego wsparcia). W przypadku nasilonych zachowań przestępczych szansę na rozwiązanie problemu daje skojarzenie działań zmierzających do wzmocnienia umiejętności lepszego kierowania rodziną przez rodziców z dbałością o poprawę wyników młodego człowieka w nauce, jego zdolności społecznych oraz modyfikację kręgu rówieśników. Z kolei w profilaktyce i interwencji wobec młodzieżowych prób samobójczych wielkie znaczenie ma nawiązanie profesjonalnej relacji odznaczającej się dyskrecją, zaufaniem i skutecznością w zapewnieniu pomocy. Gdy tylko dojdzie do rozpoznania zamiaru samobójczego, należy ocenić wiążące się z nim ryzyko śmierci. Narasta ono wraz z pojawieniem się w umyśle młodego człowieka planu obejmującego czas, miejsce i metodę, który może prowadzić do skutecznego osiągnięcia zamierzonego celu. W odniesieniu do obu omawianych zjawisk adolescencyjnej agresji i autoagresji w kontekście rodzinnym znaczenie mogą mieć również krótkie interwencje oparte np. na zasadach wywiadu motywującego, prowadzone w trakcie codziennej praktyki lekarza rodzinnego. Czasem krótka rozmowa może zaowocować dużą zmianą lub stać się początkiem drogi, która do tej zmiany doprowadzi. PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4 33

6 References: 1. Biel K. Przestępczość dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania. Wydawnictwo WAM: Kraków, Shain B, CoA. Suicide and suicide attempts in adolescents. Pediatrics 2007;120(3): John-Borys M. Spójność jako wymiar funkcjonowania rodziny [w:] Spójność rodziny a jej obraz w oczach dorastających dzieci (red. John-Borys M). Wydawnictwo UŚ: Katowice, Szczukiewicz P. Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Wydawnictwo UMCS: Lublin, Hoffman B. Postawy buntu w procesie przemian pokoleniowych młodzieży. Edukacja 2005;1(89): Steele M, Doey T. Suicidal behaviour in children and adolescents. Part 1: Etiology and risk factors. Can J Psychiatry 2007;52(6 Suplement 1):21S 33S. 7. Suchańska A. Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośredniej autodestruktywności. Wydawnictwo Naukowe UAM: Poznań, Pastwa-Wojciechowska B. Psychospołeczne uwarunkowania zachowań aspołecznych nieletnich sprawców przestępstw z użyciem agresji [w:] Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka (red. Urban B). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków, Kubacka-Jasiecka D. Agresja i autodestrukcja z perspektywy obronno-adaptacyjnych dążeń Ja. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków, Patterson G, De Baryshe B, Ramsey E. A developmental perspective on antisocial behavior. American Psychologist 1998;44(2): Kowalczyk-Jamnicka M. Wykolejenie obyczajowoprzestępcze nieletnich dziewcząt w świetle czynników osobowościowych i środowiskowych [w:] Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka (red. Urban B). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków, Błachut J, Gaberle A, Krajewski K. Kryminologia. Wyd. Arche, r. VI, 1: Gdańsk, Siemaszko A. Granice tolerancji: o teoriach zachowań dewiacyjnych. PWN: Warszawa, Patterson G, Crosby L, Vuchinich S. Predicting risk for early police arrest. J Quant Criminol 1992;8(4): Gmitrowicz A. Uwarunkowania zachowań samobójczych młodzieży. Suicydologia 2005;1(1): Oquendo MA, Baca-Garcia E, Mann JJ, Giner J. Issues for DSM-V: Suicidal behavior as a separate diagnosis on a separate axis. Am J Psychiatry 2008;165: Lieb R, Bronisch T, Höfler M, Schreier A, Wittchen H-U. Maternal suicidality and risk of suicidality in offspring: Findings from a community study. Am J Psychiatry 2005;162: Melhelm N, Brent D, Ziegler M, Iyengar S, Kolko D, Oquendo M, Birmaher B, Burke A, Zelazny J, Stanley B, Mann J. Familial pathways to early-onset suicidal behavior: Familial and individual antecedents of suicidal behavior. Am J Psychiatry 2007;164: Pilecka B. Osobowościowe korelaty prób samobójczych u młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków, Slap G, Goodman E, Huang B. Adoption as a risk factor for attempted suicide during adolescence. Pediatrics 2001;108:e PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, DECEMBER 2010, VOL. XII, No. 4