1. Ochrona praw i wolności

Transkrypt

1

2 1. Ochrona praw i wolności Jakie instytucje stoją na straży naszych praw? Czym się zajmuje RPO i jak się do niego zwrócić? Jakie są zadania Rzecznika Praw Dziecka? Gdzie mogą jeszcze szukać sprawiedliwości osoby pokrzywdzone? JAK OBYWATEL MOŻE BRONIĆ SWOICH PRAW? Nawet najpiękniej brzmiące i najbardziej precyzyjne zapisy mówiące o naszych prawach nie byłyby wiele warte, gdyby nie istniały mechanizmy wymuszające ich respektowanie. Prawa mówiące o tym, w jaki sposób można bronić swoich uprawnień, nazywane są prawami proceduralnymi. Określają one, co może uczynić człowiek, który uważa, że władze potraktowały go niesprawiedliwie. Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest w Polsce droga sądowa (patrz rozdział II Prawo i sądy ). Konstytucja RP przewiduje jeszcze dwie inne procedury. Obywatel może w razie naruszenia jego praw i wolności przez orzeczenie sądu lub decyzję organu administracyjnego wnieść skargę konstytucyjną bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego (zajmującego się badaniem zgodności stanowionego prawa z ustawą zasadniczą). Może też zwrócić się z prośbą o pomoc do Rzecznika Praw Obywatelskich. Gdy wszystkie te środki okażą się niewystarczające, poszkodowany może się zwrócić do międzynarodowych instytucji zajmujących się ochroną praw człowieka. CO GWARANTUJE NAM KONSTYTUCJA? Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Żadna ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77). Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki oraz tryb zaskarżania określa ustawa (art. 78). Mamy prawo wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego (art. 79 ust. 1) w sprawie zgodności z konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzeka ostatecznie o wolnościach lub prawach danej osoby albo o jej obowiązkach. Skargę może wnieść każdy, czyli i obywatel polski, i cudzoziemiec. Każdemu obywatelowi przysługuje prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 80). Do RPO składamy wniosek o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Tabela na sąsiedniej stronie przedstawia główne mechanizmy ochrony praw i wolności w Polsce. 164

3 CZYM SIĘ ZAJMUJE RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH? RPO stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w konstytucji. Jest niezależny od innych organów i niezawisły w działaniu. Powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat. RPO czuwa nad realizacją zasady równego traktowania wszystkich ludzi. Bada, czy wskutek działania lub zaniechania działania przez organy władzy, organizacje i instytucje nie nastąpiło naruszenie prawa lub zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Jeśli stwierdzi, że doszło do takiego naruszenia, podejmuje stosowne działania. Rzecznik sam nie wydaje ani nie uchyla wyroków sądu, może jednak poinformować poszkodowanego o przysługujących mu uprawnieniach albo interweniować w jego Instytucja Czym się zajmuje? Kto może się zwrócić? Gdzie szukać przepisów? Sądy powszechne rozpatrują sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego, gospodarczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych każdy obywatel osoby prawne prokurator Konstytucja RP Kodeks postępowania karnego Kodeks postępowania cywilnego Sądy administracyjne rozpatrują skargi na decyzje administracyjne (wydane przez organy i urzędy publiczne) każdy obywatel, który nie zgadza się z decyzją urzędu i uważa, iż wydając decyzję, urząd naruszył prawo każdy obywatel prezydent RP RPO marszałkowie Sejmu i Senatu premier 50 posłów, 30 senatorów oraz określone art. 191 konstytucji organy władzy, w tym władze organizacji społecznych, jeśli akt prawny dotyczy ich działalności każdy obywatel organy samorządowe organizacje polityczne i społeczne Konstytucja RP Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi Trybunał Konstytucyjny rozpatruje skargi konstytucyjne bada zgodność ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją, zgodność przepisów wydanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ustawami i umowami międzynarodowymi Konstytucja RP Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z 1997 r. Rzecznik Praw Obywatelskich bada, czy w toku działalności różnych instytucji nie naruszono praw lub wolności obywateli Konstytucja RP Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 1987 r. Rzecznik Praw Dziecka bada, czy działania różnych organów i instytucji nie naruszają praw dziecka każdy obywatel organy samorządowe organizacje polityczne i społeczne Konstytucja RP Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z 2000 r. 165

4 sprawie, np. przez zwrócenie się do instytucji naruszającej prawo, wszczęcie postępowania cywilnego albo wystąpienie z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego. JAK SIĘ ZWRÓCIĆ DO RPO? Każdy z nas ma prawo wystąpić do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Szczegółowe zasady określa Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Wynika z niej, że rzecznik działa: 1) na wniosek obywateli lub ich organizacji, 2) na wniosek organów samorządowych, 3) na wniosek Rzecznika Praw Dziecka, 4) z własnej inicjatywy. Wniosek do RPO można złożyć w swoim imieniu albo w imieniu osoby, której prawa lub wolności zostały naruszone. Powinien on zawierać: dane osoby składającej wniosek, określenie, kim jest osoba, której praw i wolności wniosek dotyczy, wyjaśnienie, jakie prawa i wolności zostały naruszone, przez kogo sprawa była rozpatrywana i z jakim skutkiem, informacje, dokumenty, dane uzasadniające złożenie wniosku. Małgorzata Kolankowska ul. Tysiąclecia 28/ Błaszki Pani Rzecznik Praw Obywatelskich prof. Irena Lipowicz aleja Solidarności" Warszawa Dotyczy: naruszenia prawa do prywatności i tajemnicy korespondencji Szanowna Pani Rzecznik! Jestem uczennicą liceum. W mojej szkole statut zabrania używania telefonów komórkowych w godzinach lekcyjnych. Złamałam ten zakaz na lekcji WOS i użyłam telefonu, żeby zaesemesować do koleżanki. Nauczyciel nie tylko zarekwirował mi telefon, ale przejrzał jego zawartość (treść mojej korespondencji przesyłanej drogą SMS). Uważam, że złamane zostało moje prawo do prywatności. Proszę o interwencję w mojej sprawie. Z wyrazami szacunku Wzór wniosku do RPO Po zapoznaniu się z wnioskiem rzecznik może: podjąć sprawę, poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania, przekazać sprawę odpowiedniej instytucji, nie podjąć sprawy zawiadamiając o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy. Spróbuj napisać wniosek do RPO w wymyślonej lub prawdziwej sprawie. Dodatkowe wskazówki znajdziesz na 166

5 CO ROBI RZECZNIK PRAW DZIECKA? Tak jak obok Konwencji Praw Człowieka istnieje Konwencja o Prawach Dziecka (patrz s. 143), tak obok Rzecznika Praw Obywatelskich działa Rzecznik Praw Dziecka. Wniosek do Rzecznika Praw Dziecka może złożyć każdy obywatel i każda jednostka prawna, czyli np. szkoła, kurator. Jeśli RPD uzyska informację o naruszeniu praw i dobra dziecka lub dostrzeże sam taki problem, zwraca się do właściwych organów władzy i instytucji: o wyjaśnienia i informacje; o podjęcie działań na rzecz dziecka; Zadaniem Rzecznika Praw Dziecka jest dbanie, by wszystkie dzieci były szczęśliwe, nie tylko na zdjęciu przedstawia im oceny i wnioski, jak zapewnić skuteczną ochronę praw i dobra dziecka. Rzecznik jest niezależny od innych organów państwowych, odpowiada jedynie przed Sejmem. Dzieci zasługują na szacunek, zaufanie i życzliwość. Janusz Korczak ( ), lekarz, społecznik Bicie dzieci jest głupie to akcja, którą prowadzi Rzecznik Praw Dziecka. Z ŻYCIA WZIĘTE Staś kilka dni po urodzeniu trafił do domu dziecka, gdyż sąd rodzinny uznał, że jego chorzy na schizofrenię rodzice nie są w stanie zapewnić mu należytej opieki. Jednak zarówno rodzice, jak i lekarze odwołują się od tej decyzji ojciec Stasia opiekuje się nim w ośrodku i walczy o powrót syna do domu. W sprawie tej interweniował Rzecznik Praw Dziecka, zwracając się do sądu z prośbą o przyspieszenie decyzji, bo każdy dzień pobytu w domu dziecka źle wpływa na rozwój noworodka. ( Gazeta Wyborcza, 28 maja 2009 r.) TRYBUNAŁ W STRASBURGU Wyczerpanie wszystkich krajowych możliwości odwoławczych nie oznacza jeszcze ostatecznej porażki obywatela, który chce dochodzić swoich praw i wolności. Każdy, kto uważa, że jego uprawnienia zostały naruszone na terytorium państwa, które podpisało Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz zgodziło się poddać orzeczeniom Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, może się zwrócić ze skargą do tego sądu. Od 1993 r. prawo to mają także mieszkańcy Polski. Od tego czasu co roku ponad tysiąc obywateli naszego kraju składa wnioski przeciwko polskim władzom. Choć sporo z nich zostało uznanych za bezzasadne, to jednak w wielu przypadkach Trybunał potwierdził, że rzeczywiście doszło do naruszenia istotnych uprawnień i zalecił rządowi 167

6 polskiemu naprawienie krzywd wyrządzonych obywatelom i wypłacenie odszkodowań. Szczególnie dużo skarg z Polski dotyczy wadliwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a zwłaszcza długotrwałości postępowań sądowych, która zdaniem Trybunału narusza prawo człowieka do sprawiedliwego sądu. Skarga do Trybunału w Strasburgu może dotyczyć jedynie praw zapisanych w konwencji (czy wiesz, jakie to prawa podaj ich przykłady) i jest rozpatrywana tylko wtedy, gdy składający udowodni, że wykorzystał już wszystkie możliwości dochodzenia sprawiedliwości w swoim kraju. Osoba pokrzywdzona musi przedstawić sprawę, wyjaśniając, Pałac Sprawiedliwości w Strasburgu tu mieści się jakie jej prawa zostały naruszone, a także określić, czego najważniejszy europejski sąd. domaga się od państwa (np. przyspieszenia postępowania, przeprosin, odszkodowania). Rozpoznając zarzuty stawiane różnym państwom, Trybunał orzeka w konkretnych sprawach osób pokrzywdzonych, ale równocześnie tworzy wspólne standardy w dziedzinie praw człowieka, które wszystkie państwa-strony zobowiązane są zapewnić jednostce w każdych warunkach. GENEWA I HAGA Osoby pokrzywdzone mogą szukać sprawiedliwości nie tylko w Strasburgu, ale i w Genewie, gdzie działa Komitet Praw Człowieka powołany na mocy uchwalonego przez ONZ Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (nie można jednak wystąpić w tej samej sprawie do Strasburga i Genewy). Głównym zadaniem Komitetu jest badanie sprawozdań poszczególnych państw na temat ich działań na rzecz ochrony praw i wolności. Komitet rozpatruje także skargi indywidualne. W swoim orzeczeniu ocenia, czy istotnie doszło do złamania praw człowieka, upublicznia tę informację i wzywa dane państwo do zaprzestania niewłaściwych działań. W 1998 r. podpisano konwencję powołującą stały Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze. Zajmuje się on sądzeniem sprawców ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych. Oskarżeni o popełnienie tych najcięższych przestępstw są ścigani w ponad 90 państwach, które podpisały konwencję, i w razie ujęcia przekazywani Trybunałowi w Hadze. W Hadze działa jeszcze jeden trybunał Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Sądzi zbrodnie wojenne popełnione na terytorium byłej Jugosławii od 1 stycznia 1991 r. (patrz ramka na s. 171). Mechanizmy ochrony praw człowieka przykłady krajowe europejskie światowe Podstawa prawna Instytucje Prawa i procedury 168 Konstytucja RP sądy, RPO, RPD pozew wniosek apelacja skarga kasacja Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu skarga do Europejskiego Trybunału Praw w Strasburgu Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka Komitet Praw Człowieka w Genewie skarga do Komitetu Praw Człowieka w Genewie

7 Podzielcie się na kilkuosobowe zespoły i zbierzcie informacje na temat spraw rozpatrywanych ostatnio przez cztery wymienione w tekście sądy międzynarodowe każda grupa zajmuje się jednym z nich. Wiadomości szukajcie we wszystkich dostępnych źródłach, np. w prasie, książkach, internecie. Z ŻYCIA WZIĘTE Wybrane orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Czy nastolatka można karać chłostą? (Tyrer przeciwko Wielkiej Brytanii, 1978 r.) W 1972 r. 15-letni Tyrer został skazany przez sąd dla nieletnich na karę chłosty. Kiedy sprawa trafiła do Trybunału, uznał on, że kary cielesne wymierzane nieletnim są sprzeczne z Europejską Konwencją Praw Człowieka, ponieważ naruszają prawo zakazujące tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania (art. 3). Tyrer został potraktowany jak przedmiot w rękach władzy, a jego kara była naruszeniem dokładnie tego, co jest celem art. 3, czyli ochrony godności i fizycznej integralności jednostki Czy w więzieniu można wziąć ślub? (P. J. przeciwko Polsce, 2010 r.) Skazany P. J. poznał M.H. osadzoną w tym samym zakładzie karnym. Przenoszony do innego zakładu złożył wniosek o zgodę na ślub z nią, jednak dyrekcja więzienia się nie zgodziła. P.J. nie dostał zgody nawet wtedy, gdy Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził niezasadność takiej decyzji. P.J. poskarżył się więc do Trybunału w Strasburgu, który zawyrokował, iż więzienie pozbawia osobę jej wolności oraz pewnych praw i przywilejów. Nie znaczy to jednak, że osoba przebywająca w areszcie nie może czy jedynie wyjątkowo może korzystać z jej prawa do małżeństwa. Źródło: ( Nie należy mylić Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dwoma innymi trybunałami: Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości instytucją Unii Europejskiej, która czuwa, by państwa członkowskie przestrzegały traktatów, kontroluje legalność unijnych aktów prawnych oraz daje ich wykładnie; Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości organem ONZ, który rozstrzyga spory prawne wniesione przez państwa i wydaje opinie prawne. WAŻNE SŁOWA konstytucja prawo proceduralne mechanizmy ochrony praw człowieka droga sądowa Rzecznik Praw Obywatelskich Rzecznik Praw Dziecka Europejski Trybunał Praw Człowieka Komitet Praw Człowieka SPRAWDŹ SIĘ SAM/A Jakie możliwości ochrony praw i wolności gwarantuje konstytucja? Czy potrafisz, korzystając ze wzoru, napisać skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich? Wyjaśnij, jak działa europejski i ONZ-owski system ochrony praw człowieka. Zinterpretuj wyrok Trybunału w Strasburgu w sprawie kary chłosty. Czy ma on jakieś znaczenie dla praw dzieci w Polsce? 169

8 2. Prawa człowieka wciąż naruszane Na czym polega łamanie praw człowieka? Jakie są przykłady łamania praw obywatelskich i politycznych? RZĄDY, KTÓRE ŁAMIĄ PRAWA Nie ma na świecie państwa, w którym nie byłyby naruszane prawa człowieka. Są państwa, w których zdarza się to sporadycznie, ale istnieją również rządy, które systematycznie i w drastyczny sposób łamią prawa człowieka. Oto kilka przykładów: W Chinach nie wolno organizować demonstracji przeciwko polityce rządu; prasa, radio i telewizja są poddane cenzurze, zakazane są strajki. Obywatele, którzy występują przeciwko polityce władz, są więzieni, torturowani, nie wolno im wyjeżdżać za gra- Czy domyślasz się, jakie prawa symbolizuje ten rysunek? nicę. 4 czerwca 1989 r. władze zmasakrowały uczestników demonstracji na placu Tiananmen w Pekinie. Szczególnie okrutnie prześladowani są Tybetańczycy domagający się autonomii. Na Kubie zakazana jest działalność partii opozycyjnych. Władze kontrolują prasę, wydawnictwa, radio i telewizję, zabraniają głoszenia innych poglądów niż oficjalne, obywatele nie mogą opuszczać kraju, a ci, którzy usiłują zrobić to nielegalnie, są pozbawiani własności. Wielu Kubańczyków jest przetrzymywanych w więzieniach bez wyroku sądowego. W Iranie sądy skazują na śmierć lub długoletnie więzienie osoby, które odważyły się publicznie krytykować muzułmańskich duchownych i zasady szariatu, czyli prawa koranicznego (np. obowiązek noszenia przez kobiety zasłon na twarzy). W Ghanie ludzie, którzy nie zgadzają się z polityką władz, są zamykani w więzieniach bez wyroku sądu, nie wolno działać partiom opozycyjnym, nie odbywają się wolne wybory, nie można krytykować władzy. W Korei Północnej przeciwnicy polityki rządu są więzieni bez sądu, torturowani, a nawet zabijani. Nie wolno głosić innych poglądów niż oficjalne, tworzyć opozycyjnych partii politycznych. Nie odbywają się wolne wybory. Mieszkańcy Korei Północnej nie mogą swobodnie podróżować po swoim kraju ani z niego wyjeżdżać. Na Białorusi opozycja polityczna jest represjonowana, za krytykę władz czy udział w demonstracjach grozi więzienie; więźniowie polityczni są okrutnie traktowani, a nawet torturowani. W Libii przez lata władze tłumiły jakąkolwiek działalność opozycyjną, a kiedy w 2011 r. wybuchło tam powstanie przeciwko reżimowi pułkownika Muammara Kaddafiego, tysiące buntujących się cywili zostało zabitych, a setki tysięcy ludzi musiało uciekać ze swoich domów. Ostatecznie jednak Libijczycy przy wsparciu krajów Zachodu pokonali reżim Kaddafiego; sam dyktator zginął w listopadzie 2011 r. Przykłady łamania praw obywatelskich i politycznych można by mnożyć. Donoszą o nich niemal codziennie media, przekazując informacje gromadzone czasem z nara- 170

9 żeniem życia przez naocznych świadków lub działaczy organizacji walczących o prawa człowieka. Most w Mostarze (Bośnia i Hercegowina) przez czterysta lat stanowił symbol pojednania Zachodu ze Wschodem. W 1993 r. zniszczony przez Chorwatów, po wojnie odbudowany. ODNOTOWAĆ, NAPIĘTNOWAĆ, UKARAĆ Wszelkie przypadki łamania praw człowieka powinny być odnotowywane i piętnowane, a sprawcy karani. Prawa człowieka nie są nam bowiem dane raz na zawsze, a ich respektowanie w dużej mierze zależy od polityki prowadzonej przez poszczególne państwa. Raporty, w których skrupulatnie odnotowuje się przypadki łamania praw człowieka, co roku sporządza międzynarodowa organizacja Amnesty International (patrz s. 190). Nad przestrzeganiem praw człowieka na świecie czuwa także m.in. Human Rights Watch, a w Polsce Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Prawa człowieka łamane są w sposób niezwykle drastyczny nawet blisko nas, w Europie. Na początku lat 90. XX wieku, po rozpadzie Jugosławii, krwawa wojna trwała tam przez trzy lata. W jej wyniku zginęło 200 tys. ludzi, a prawie 2 miliony stały się uchodźcami. Z ŻYCIA WZIĘTE Masakra ośmiu tysięcy Bośniaków w Srebrenicy w 1995 r. była zbrodnią przeciw ludzkości orzekł Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. Oznacza to, że jej sprawcy będą ścigani do końca życia. Srebrenica była miejscem największego ludobójstwa w Europie po II wojnie światowej. W 1995 r. zamieszkane przez bośniackich muzułmanów miasto zdobyli Serbowie pod wodzą gen. Ratko Mladicia* i rozstrzelali wszystkich mężczyzn, których uznali za zdolnych do walki. Nikt nie stanął w ich obronie. ONZ odmówiło wezwania sił NATO, a 200 holenderskich żołnierzy sił międzynarodowych wycofało się bez walki. Specjalny wysłannik ONZ, były polski premier Tadeusz Mazowiecki, na znak protestu przeciwko brakowi reakcji świata podał się do dymisji. (Dziennik.pl, 12 października 2007 r.) Dlaczego tym, którzy łamią prawa innych w nieludzki sposób, miałyby się należeć prawa człowieka? Bo każdy człowiek posiada jakiś element człowieczeństwa. Przestępcy kochają swoje matki, dzieci, odczuwają ból, odrzucenie i rozpacz. Pragną być kochani, rozumiani i doceniani. Odczuwają ludzkie emocje. To czyni ich istotami ludzkimi godnymi naszego szacunku. Bo pragnąc krzywdy przestępców, działamy przeciw sobie, gdyż w ten sposób sami stajemy się mniej godni szacunku. Bo nawet gdyby zdarzył się przestępca całkowicie pozbawiony ludzkich cech, to kto miałby to stwierdzić? Za pomocą jakich kryteriów? Czy ktoś niezdolny do miłości nie może być obiektem miłości? Pomyślcie, co by było, gdybyśmy się w naszym sądzie pomylili... oprac. na podstawie podręcznika Rady Europy Kompas * Ratko Mladić został ujęty dopiero w 2011 r. i zostanie osądzony przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. 171

10 Polska również, niestety, pojawia się w raportach opisujących łamanie praw człowieka. W 2002 r. raport Human Rights Watch omawiający sytuację w krajach kandydujących do Unii Europejskiej wskazywał na udział Polski w handlu bronią z krajami rządzonymi przez reżimy, na brak prawnych regulacji dotyczących praw kobiet, dzieci i mniejszości, na odnotowywane przypadki handlu ludźmi. Od tego czasu w Polsce wiele się zmieniło. Ale jak podaje Amnesty International w raporcie za rok 2010 nadal nie zostały uchwalone ustawy dotyczące polityki antydyskryminacyjnej, łamane są prawa kobiet (np. poprzez nierówne traktowanie w pracy) i więźniów (przeludnienie w zakładach karnych), a uchodźcy mają utrudniony dostęp do opieki zdrowotnej i pomocy socjalnej. Więcej na stronach: Z ŻYCIA WZIĘTE Polska jako kraj przewodniczący Unii Europejskiej odniosła pewien sukces w dyskusjach na temat międzynarodowej ochrony imigrantów, zostało to jednak przysłonięte bezczynnością w kwestii współudziału państw europejskich w programie tajnych więzień CIA, w tym całkowitym brakiem postępu w śledztwie w sprawie tajnych więzień w Polsce, i mało ambitnym planem ochrony obrońców praw człowieka na Białorusi powiedział Nicolas Beger, dyrektor Biura Amnesty International w Brukseli. ( Rzeczpospolita, 29 października 2011 r.) PRAWO HUMANITARNE Międzynarodowe prawo humanitarne narodziło się w związku z konfliktami zbrojnymi. Jego postanowienia ewoluowały, lecz cel pozostawał ten sam: uśmierzanie skutków wojny. Prawo humanitarne zmierza przede wszystkim do ochrony osób cywilnych, które nie są zaangażowane w prowadzenie walk, a narażone są na cierpienia wojenne. Zasadniczą sprawą jest skrupulatne oddzielanie obiektów wojskowych od cywilnych. Podpisano liczne umowy międzynarodowe najważ- Brak wody może spowodować prawdziwą katastrofę humanitarną. niejsze z nich to konwencje: genewska i haska, które miały gwarantować ochronę osób cywilnych. A jednak podczas wojen prowadzonych w ubiegłym wieku w Europie i na całym świecie ludność cywilna traktowana była z wyjątkowym okrucieństwem. Dopuszczano się zbrodni ludobójstwa, ginęły miliony niewinnych ludzi. Czy można mieć nadzieję, że XXI wiek okaże się tu przełomowy? POMOC HUMANITARNA Pomoc humanitarna kierowana jest do społeczeństw krajów dotkniętych konfliktami i wojnami, katastrofami naturalnymi (powodzie, trzęsienia ziemi) czy ubóstwem, których rządy nie są w stanie zapewnić obywatelom korzystania z praw człowieka. Takiej pomocy społeczność międzynarodowa (rządy, organizacje międzynarodowe i pozarządowe) udzielała między innymi ofiarom konfliktów w Rwandzie i Sudanie, a także ofiarom kataklizmów trzęsienia ziemi na Haiti w 2010 r. czy w Japonii w 2011 r. 172

11 Główne cele pomocy humanitarnej to: ratowanie życia w trakcie konfliktów i katastrof oraz bezpośrednio po nich, udzielanie wsparcia ludności dotkniętej długotrwałym kryzysem, w tym pomoc w rozwiązaniu problemów wynikających z migracji ludności, odbudowa i rekonstrukcja infrastruktury, pomoc w przygotowaniu się na różnego rodzaju zagrożenia, budowa systemów wczesnego ostrzegania i interwencji. Jedną z najbardziej znanych w Polsce i Europie organizacji działających na tym polu jest Polska Akcja Humanitarna. Jej priorytety na najbliższe lata to zapewnianie: dostępu do wody, żywności i warunków sanitarnych, prawa do edukacji, prawa do życia w godnych warunkach oraz samostanowienia, a także ochrony życia i zdrowia podczas katastrof naturalnych i konfliktów zbrojnych. JANINA OCHOJSKA * Janka tak zwracają się do niej współpracownicy z Polskiej Akcji Humanitarnej, wolontariusze i wszyscy, którzy ją znają. Łatwiej się rozmawia i nie traci czasu na formułki, bo Janka pomimo niepełnosprawności jest zawsze zajęta, pełna energii. Powołanie do działalności humanitarnej odkryła we Francji, gdzie w 1984 roku była operowana. Podczas rekonwalescencji pracowała jako wolontariuszka dla EquiLibre organizacji prowadzącej pomoc medyczną i żywnościową dla szpitali i ośrodków dla chorych dzieci w Polsce. Po upadku komunizmu w 1989 roku, jeszcze w ramach Polskiej Fundacji EquiLibre, której była współzałożycielką, organizowała pomoc już nie tylko dla Polski, ale także dla Janina Ochojska ofiar wojny w byłej Jugosławii. Miarą człowieczeństwa jest to, ile możesz dać z siebie innym głosi dewiza Polskiej Akcji Humanitarnej, którą od 1994 roku prowadzi Ochojska. Fundacja reaguje na cierpienia, jakie dotykają ludzi na całym świecie, organizując zbiórki pieniędzy i darów dla ludzi dotkniętych klęską głodu (ostatnio w Somalii i Korei Północnej), różnego rodzaju kataklizmami (trzęsienie ziemi w Japonii czy Haiti), a także niosąc pomoc humanitarną dla ofiar konfliktów (ostatnio w Libii). Stara się także prowadzić działania, które angażują miejscową ludność i mają trwałe efekty remontuje studnie w Autonomii Palestyńskiej, buduje szkoły w zniszczonym przez wojnę Iraku czy Afganistanie. Od wielu lat PAH prowadzi też akcję dożywiania polskich dzieci Pajacyk. Z ŻYCIA WZIĘTE Czy potrafisz sobie wyobrazić, że w jednej chwili tracisz wszystko? Zostajesz bez środków do życia, schronienia, opieki medycznej, jedzenia, wody i perspektyw na ich zdobycie. W tej sytuacji znajdują się co roku miliony osób na całym świecie. Są to ofiary nagłych kryzysów humanitarnych wywoływanych m.in. przez kataklizmy naturalne czy konflikty zbrojne. (Polska Akcja Humanitarna, * Tekst opracowała Alicja Pacewicz. 173

12 Ważnym wydarzeniem dla rozwoju współczesnej idei humanitaryzmu było powołanie w 1863 r. Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Jego inicjator, Szwajcar Henri Dunant, znalazł się na polu bitwy pod Solferino i z przerażeniem odkrył, że po walce nikt nie zajmuje się rannymi żołnierzami, którzy umierają pozbawieni pomocy. MCK został powołany, by nieść pomoc wszystkim potrzebującym, niezależnie od tego, po której stronie walczyli. PRAWA CZOWIEKA, CZYLI... PRAWA MĘŻCZYZN * Cała historia zachodniej kultury naznaczona jest dyskryminacją kobiet. W starożytnych Atenach kolebce demokracji kobiety były pozbawione praw obywatelskich, nie brały np. udziału w Zgromadzeniu Ludowym. Arystoteles uważał kobiecość za rodzaj deformacji i twierdził, że w naturalny sposób kobieta jest podporządkowana mężczyźnie. Średniowiecze uznawało kobietę za istotę gorszą, a w niektórych ujęciach w naturalny sposób grzeszną. W kolejnych stuleciach kobiety z wyjątkiem panujących, jak w Polsce królowa Jadwiga, królowa Anna Jagiellonka, w Anglii królowa Elżbieta I, a w Rosji caryca Katarzyna nie brały udziału w życiu publicznym, rzadko zajmowały się też nauką czy sztuką. John Locke ( ), choć był wielkim obrońcą równości, uważał, że podporządkowanie żon mężom jest wynikiem sprawiedliwości naturalnej, a Jean Jacques Rousseau ( ) pisał, że kobieta została stworzona wyłącznie po to, by podobać się mężczyźnie. Nawet Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789 r.) stanowiła prawa tylko dla mężczyzn. W czasie rewolucji francuskiej pojawiła się jednak pierwsza europejska feministka Olimpia de Gouges, która ogłosiła Deklarację Praw Kobiety i Obywatelki. Domagała się m.in. przyznania kobietom prawa do edukacji i rozporządzania własnością, honorów i funkcji równych mężczyznom, równości płci w rodzinie i w Kościele. Pisała: Kobieto! Obudź się i poznaj swoje prawa! Kobiety, kiedy przestaniecie być ślepe?! Coście skorzystały na rewolucji? ( ) jakiekolwiek bariery was ograniczają, jest w waszej mocy je pokonać. Wystarczy chcieć. W 1793 r. Olimpia de Gouges została zgilotynowana. PRZECIW PODDAŃSTWU KOBIET W XIX wieku wielki zwolennik społeczeństwa obywatelskiego Georg Wilhelm Hegel ( ) twierdził, że kobieta tak się ma do mężczyzny jak roślina do zwierzęcia. Wyjątkowe poglądy na ten temat miał John Stuart Mill. W napisanej wspólnie z żoną Harriet Taylor pracy O poddaństwie kobiet (1869) nie znalazł dla podporządkowania kobiet żadnego argumentu poza wstrętnym źródłem, jakim jest przewaga siły : Znikła niewola mężczyzn u wszystkich chrześcijańskich narodów, a niewola kobiety z biegiem czasu została cokolwiek złagodzona. Ale zależność, jaka przetrwała do dni naszych, nie jest wynikiem dojrzałego namysłu, pochodzącego z poczucia sprawiedliwości i użytku społecznego. Jest to stan pierwotnego niewolnictwa, które trwa, przechodząc wiele zmian i modyfikacji, zawdzięczając je tym samym przyczynom, jakie wpływały na stopniowe ogładzenie szorstkich obyczajów, poddając w pewnej mierze wszystkie uczynki ludzkie pod kontrolę sprawiedliwości i pojęć bardziej humanitarnych. Plama jednak brutalnego jej pochodzenia nie została zatartą. Nie posiada zatem istniejący porządek na obronę swoją nic legalnego. John Stuart Mill ( ), angielski filozof i politolog 174 * Tekst opracowała Alicja Pacewicz.

13 John Stuart Mill był też pierwszym w dziejach posłem domagającym się dla kobiet prawa głosowania. Kobiety zyskały je dopiero w XX wieku, po dziesięcioleciach walk tzw. sufrażystek, przy czym niepodległa Polska była, wraz z rewolucyjną Rosją i Niemcami, jednym z pierwszych krajów świata, w którym zrównano pod względem prawa kobiety z mężczyznami (kobiety uzyskały prawa wyborcze 28 listopada 1918 roku). W USA kobiety otrzymały prawo głosu w 1920 r., we Francji w 1944 r., a w Szwajcarii dopiero w 1971 r. W STRONĘ RÓWNYCH PRAW KOBIET I MĘŻCZYZN Po II wojnie światowej społeczność międzynarodowa w wielu dokumentach deklarowała równość płci, ale rzeczywistość społeczna jest wciąż inna. Mimo wielu zmian kobiety wciąż zarabiają w Unii Europejskiej o kilkanaście procent mniej niż mężczyźni, trudniej im awansować i wykonują ogromną większość prac domowych (czasem mówi się, że wiele kobiet pracuje na dwa etaty). Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) stanowiła, że każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w Deklaracji (patrz s. 140) bez względu na jakiekolwiek różnice w tym: bez względu na różnice płci. We względnie nowym dokumencie, jakim jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (patrz s. 142), zagadnieniu równości mężczyzn i kobiet poświęcono cały artykuł 23. Zgodnie z jego pierwszym zdaniem należy zapewnić równość mężczyzn i kobiet we wszystkich dziedzinach, w tym w sprawach zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia. CZY W POLSCE LEPIEJ ŻYJE SIĘ KOBIETOM CZY MĘŻCZYZNOM? Czy rozumiesz angielski tekst na koszulce tej kobiety? Pierwszym międzynarodowym dokumentem prawnym zakazującym dyskryminacji ze względu na płeć i zobowiązującym rządy do podjęcia działań służących zapewnieniu kobietom równości jest Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet ( Kobieca Konwencja"). Została przyjęta w 1979 r. i weszła w życie w 1981 r. Od kilkudziesięciu lat rozwija się światowy ruch feministyczny, który stawia sobie za cel faktyczne równouprawnienie kobiet w życiu publicznym, zawodowym i rodzinnym, a także zapewnienie kobietom tzw. praw reprodukcyjnych, czyli swobodnego dostępu do środków antykoncepcyjnych i możliwości przerywania ciąży. Ogół badanych 36% 46% 5% 13% Mężczyźni 26% 55% 5% 13% Kobiety 44% 37% 5% 13% Lepiej mężczyznom Tak samo mężczyznom i kobietom Lepiej kobietom Trudno powiedzieć Źródło: Kobiety w społeczeństwie równouprawnienie czy dyskryminacja, raport CBOS z grudnia 2006 r. 175

14 Poprawa sytuacji kobiet wymaga jednak nie tylko formalnej równości praw, ale też zmiany całej patriarchalnej (tj. zdominowanej przez mężczyzn) kultury, w tym tradycyjnego podziału ról, zgodnie z którym kobiety przeznaczone są do troski o tzw. ognisko domowe, w tym opiekę nad dziećmi i starzejącymi się rodzicami. Jak wskazują sondaże, z tej dyskryminacji zdają sobie sprawę nawet mężczyźni, choć kobiety są jej bardziej świadome. SYTUACJA KOBIET W POLSCE W Polsce w okresie intensywnej transformacji ustrojowej po 1989 r. prawa kobiet długo nie były przedmiotem publicznej debaty, a ruch kobiecy nie miał znaczącego wpływu na życie społeczne. Równość praw gwarantuje w Polsce wiele przepisów, w tym Konstytucja RP. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Konstytucja RP precyzuje, że kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo: do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego, do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń (art. 33 ust. 2). Życie społeczne wygląda jednak inaczej. Choć kobiety są w Polsce średnio lepiej wykształcone niż mężczyźni, wykonują gorzej płatne zawody, na takich samych stanowiskach zarabiają mniej, rzadziej też zostają szefowymi. W grupie wiekowej lata pracuje tylko 24 proc. Polek najmniej w Europie, nie licząc Malty. Średnia Na III Europejskim Kongresie Kobiet w Warszawie we wrześniu 2011 r. nie zabrakło też panów na inauguracji obecny był przewodniczący Parlamentu Europejskiego Jerzy Buzek, a nagrodę kongresu Oldze Krzyżanowskiej wręczył premier Donald Tusk. w UE wynosi 39 proc. (dane z 2010 r.). To wszystko przekłada się na dramatycznie niskie emerytury kobiet. Przełomem w polskim ruchu kobiecym stały się organizowane od 2009 r. Kongresy Kobiet. W 2010 r. zebrano ponad 130 tys. podpisów pod tzw. ustawą parytetową, domagając się równej liczby mężczyzn i kobiet na listach do Sejmu. Ostatecznie parlament przegłosował kwotę minimum 35 proc. miejsc dla kobiet. W 2011 r. na listach wyborczych znalazło się ich nawet więcej, ale poza Platformą Obywatelską partie umieszczały swoje kandydatki na dalszych, gorszych miejscach. W efekcie w Sejmie znalazło się tylko 24 proc. kobiet, choć to i tak więcej niż w poprzednich kadencjach. Obecnie ruch kobiecy stawia sobie za cel m.in. wprowadzenie zasady równej płacy za równą pracę oraz ułatwienie kobietom łączenia pracy zawodowej z macierzyństwem. W różnych krajach Europy 20-50% kobiet pada ofiarą przemocy domowej. Jedna kobieta na pięć w jakimś okresie swego życia doznaje przemocy seksualnej. Około 27 mln dzieci i kobiet na świecie zmuszanych jest do prostytucji i niewolniczej pracy. 176

15 Czy jest już jakiś postęp w ograniczaniu naruszeń praw człowieka? Ogromny! Pomyślcie o zniesieniu niewolnictwa, o prawie wyborczym dla kobiet, o upadku apartheidu, czyli systemu segregacji rasowej w RPA, o zniesieniu kary śmierci w wielu krajach, o uwalnianiu więźniów sumienia pod wpływem międzynarodowych nacisków. Oczywiście, wiele zostało jeszcze do zrobienia oprac. na podstawie podręcznika Rady Europy Kompas W Polsce co roku odbywa się międzynarodowy festiwal filmowy Watch Docs. Prawa człowieka w filmie. To drugi co do wielkości festiwal filmów o prawach człowieka na świecie! Więcej o nim na stronie: Jak sądzisz, czy można poprzez rozmaite media i teksty kultury filmy, książki czy komiksy doprowadzić do większego poszanowania prawa człowieka na świecie? WAŻNE SŁOWA ludobójstwo prawa humanitarne pomoc humanitarna dyskryminacja kobiet kultura patriarchalna feminizm kwoty wyborcze wolność wyznania SPRAWDŹ SIĘ SAM/A Na czym polega łamanie praw i wolności w krajach niedemokratycznych? Na czym polega pomoc humanitarna? Czy w Polsce także dochodzi do naruszania praw człowieka? Podaj przykłady. Jakie przypadki łamania praw człowieka dostrzegasz w swoim otoczeniu? 177

16 3. Przeciw dyskryminacji Dlaczego prawo chroni mniejszości? Jak zapewnić wolność sumienia i wyznania? W czym przejawia się rasizm, a w czym ksenofobia? Do czego może prowadzić antysemityzm? Jak zwykły obywatel może przeciwstawić się dyskryminacji? MNIEJSZOŚCI TEŻ MAJĄ PRAWA W każdym, nawet pozornie jednolitym społeczeństwie żyją grupy ludzi odmienne od dominującej większości pod jakimś względem uznawanym za istotny przez nich samych i/lub przez ogół społeczeństwa. Określamy je mianem mniejszości. Obok katolików żyją w Polsce wyznawcy prawosławia, islamu czy judaizmu, świadkowie Jehowy, a także ateiści. Obok Polaków jest mniejszość narodowa ukraińska, niemiecka czy czeska, a także mniejszości etniczne Łemków czy Romów. Można też mówić o mniejszości ludzi starych lub ubogich. Kilka milionów liczy mniejszość osób niepełnosprawnych. Obok osób heteroseksualnych żyją w Polsce osoby homoseksualne i transseksualne. Powiada się czasem, że demokracja to rządy większości. W demokratycznych wyborach władzę zdobywają przecież partie, które otrzymały największe poparcie, czyli wyrażają poglądy większości obywateli. Jak już jednak z pewnością wiecie, współczesna demokracja liberalna (niektórzy wolą określenie konstytucyjna) to rządy większości sprawowane jednak z zachowaniem praw mniejszości. Więc nawet, gdy przewaga większości pod pewnym względem jest ogromna jak w przypadku osób wyznania katolickiego i narodowości polskiej jakość demokracji poznaje się po tym, na ile respektowane są prawa mniejszości. Wyzwaniem dla każdego społeczeństwa jest zaprowadzenie takiego porządku prawnego i ukształtowanie takich postaw społecznych, by ludzie odmienni od większości nie byli w najmniejszym stopniu dyskryminowani. Oznacza to także tworzenie klimatu społecznego, w którym nikt swej odmienności nie musi ukrywać w obawie przed agresją, potępieniem czy choćby wyśmianiem, a jeśli jakiś akt nietolerancji się zdarzy, zostaje ukarany przez system sprawiedliwości i/ lub potępiony przez opinię publiczną i otoczenie społeczne. PRAWA MNIEJSZOŚCI W POLSKIM PRAWIE Polska konstytucja ujmuje to jasno. W Polsce wszyscy są równi wobec prawa i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 ust. 2 Konstytucji RP). Z jakiejkolwiek przyczyny oznacza w szczególności zakaz dyskryminacji ze względu na: płeć wyznanie rasę kolor skóry 178

17 Konstytucyjny zakaz dyskryminacji wspierają stosowne ustawy: Art Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot zawierając treść określoną w 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej. 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. 4. W razie skazania za przestępstwo określone w 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy. Art Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Kodeks karny Art Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy jest niedopuszczalna. Kodeks pracy ZAKAZ DYSKRYMINACJI W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM Polska nie podpisała do tej pory protokołu nr 12 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który wprowadza generalny zakaz dyskryminacji (wszedł on w życie 1 kwietnia 2005 r.). Sama konwencja w art. 14 zakazuje tylko dyskryminacji w dostępie do praw, które konwencja gwarantuje. Protokół 12. precyzuje, że nikt nie może być dyskryminowany przez jakiekolwiek władze polityczne z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn. ŚWIAT BARDZIEJ TOLERANCYJNY Każda mniejszość powinna mieć możliwość prowadzenia działalności, zakładania stowarzyszeń i instytucji w celu swobodnego wyrażania m.in. swej odrębności i zabiegania o pełne respektowanie swoich praw. Społeczeństwo otwarte i tolerancyjne dostrzega w różnorodności wartość, bo sprawia ona, że życie społeczne staje się bogatsze i ciekawsze. Polski socjolog Zygmunt Bauman ma nadzieję, że właśnie w Europie, gdzie różnorodność była zawsze codziennym sąsiedzkim doświadczeniem, może dokonać się prawdziwa fuzja kulturowych horyzontów", czyli pełne wzajemnego szacunku współistnienie różnych grup. 179

18 Trzeba dodać, że polskie społeczeństwo w wyniku zbrodni nazistowskich, zmiany granic oraz polityki prowadzonej przez państwo komunistyczne stało się niemal wyjątkowo homogeniczne, czyli jednolite narodowo, etnicznie, językowo i kulturowo. Wystarczy porównać współczesną Polskę z II RP: przed 1939 r. wśród mieszkańców Polski było 64 proc. Polaków, 16 proc. Ukraińców, 10 proc. Żydów, 6 proc. Białorusinów i 4 proc. Niemców. Dziś mniejszości narodowe i etniczne stanowią zaledwie 1,44 proc. mieszkańców naszego kraju takie wyniki przyniósł spis powszechny w 2011 r. Ponad 91,6 proc. ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 2,17 proc. osób posiada zarówno polską, jak i inną niż polska tożsamość narodowo-etniczną, a ponad 4 proc. nie przyznało się do żadnej narodowości. RÓŻNI W WIERZE Straszną namiętnością ludzką jest owa pycha, która każe nam zmuszać innych ludzi, aby myśleli tak jak my; a już szczytem szaleństwa jest sądzić, iż nakłonimy ich do uznania naszych dogmatów, oburzając ich ustawicznymi i najokrutniejszymi kalumniami, prześladując, wlokąc ich na galery, na szubienicę, na koło, na stos pisał w Traktacie o tolerancji pisarz i filozof Wolter ( ). Konflikty między wyznawcami różnych religii w przeszłości bywały niezwykle gwałtowne, długotrwałe i wyniszczające (jak choćby wojna trzydziestoletnia w XVII wieku). Pierwsza Rzeczpospolita była na tym tle chlubnym wyjątkiem. W 1573 r. szlachta wywalczyła sobie gwarancję wolności wyznania: My, rady koronne, duchowne i świeckie i rycerstwo wszytko i stany insze jednej a nierozdzielnej Rzeczypospolitej ( ) oznajmujemy wszytkim ( ) to poprzysiąc: pokój pospolity między rozerwanemi i różnemi ludźmi w wierze i w nabożeństwie zachowywać ( ). Zabiegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi [bunt] jaka szkodliwa nie wczęła, którą po inszych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie ( ), iż którzy jesteśmy dissidentes de religione [różniący się {z Rzymem} w sprawach wiary], pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech krwie nie przelewać, ani się penować confiscatione bonorum [ani się karać konfiskatą dóbr]. Konfederacja warszawska, 1573 r. Współczesny świat nie jest wolny od sporów na tle religijnym. Tym bardziej warto docenić prawo do wolności wyznania jest ono nie tylko jedną z podstawowych wolności człowieka, ale także jedną z najważniejszych gwarancji pokoju społecznego. Prawo gwarantuje wolność wyznania na dwa sposoby: przez gwarację wolności sumienia i wyznania, oraz definiując ramy działania instytucji wyznaniowych i ich relacje z państwem. Zacznijmy od punktu pierwszego. Konstytucja RP zapewnia każdemu wolność sumienia i religii. To znaczy, że każdy może przyjmować i wyznawać religię według własnego wyboru, może też praktykować religię, modlić się, uczestniczyć w obrzędach i nauczać publicznie lub prywatnie. Ludzie wierzący mają też prawo do posiadania świątyń i innych miejsc kultu w zależności od swych potrzeb, mają prawo do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (np. w szpitalu). Nikomu nie można zabronić uczestniczenia w praktykach religijnych, nikogo też nie można do nich zmusić. 180

19 Rodzice mają prawo do wychowania i nauczania moralnego i religijnego dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami, nie naruszając jednak przy tym praw dziecka. Jak rozumiesz sformułowanie konstytucji, że prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także jego wolność sumienia i wyznania oraz przekonań? Na zdjęciu bazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie. To tu znajdują się słynne witraże i freski Stanisława Wyspiańskiego. Jak wygląda kwestia nauczania religii w szkołach? Religia Kościoła lub innego związku wyznaniowego (o uregulowanej sytuacji prawnej) może być przedmiotem nauczania w szkole, jednak nie może być przy tym naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Nikt nie może być zobowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Teraz punkt drugi. Zgodnie z Konstytucją RP (art. 25) Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione. Władze Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych swoich obywateli, zapewniając im swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Ponadto w Rzeczypospolitej Polskiej stosunki między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania. 2. Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. 3. Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Art. 1 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania Zasady sformułowane w konstytucji doprecyzowane są w Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (1989 r., ostatnia nowelizacja 2005 r.). Nawiązuje ona do ustawy zasadniczej, lecz także do zasad zawartych w dokumentach międzynarodowych, o których już wspominaliśmy: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Akcie końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań. Ponadto ustawa nawiązuje do godnego trwałego szacunku kontynuacji tradycji tolerancji i wolności religijnej oraz potwierdzającej ją współpracy Polaków różnych wyznań i światopoglądów w rozwoju i pomyślności Ojczyzny. 181

20 Dzięki zapewnieniu każdemu obywatelowi wolności sumienia i wyznania wierzący i niewierzący mają równe prawa w życiu: państwowym, polityczny, gospodarczym, społecznym, kulturalnym. Z ŻYCIA WZIĘTE Szukaliśmy uprzedzeń, które ludzie często skrywają, twierdząc, że są przecież tacy tolerancyjni". Dlatego nie pytaliśmy wprost o poglądy, lecz o to, na jakiego szefa zgodziliby się Polacy". Odpowiadając, badani dokonują tzw. projekcji przypisują innym własne postawy. Dyskryminacja na szczęście niemal nie dotyczy kobiet 90% badanych twierdzi, że Polacy zgodziliby się na szefową. Ale szefa na wózku akceptowałoby tylko 69%, czyli prawie jedna trzecia go nie chce. Jeszcze się taki zaklinuje w windzie, nie podjedzie na krawężnik i trzeba będzie szefa podnosić... Godność urzędu pryska, wstyd dla firmy. Wiara szefa wydawałoby się rzecz prywatna. Ale nie w Polsce. Na szefa świadka Jehowy godzi się ledwie 41%. Tyle samo na szefa ateistę. Prawie dwie trzecie jest przeciw! Polonusa akceptuje 73%, jeśli urodził się w USA. A jeśli polski obywatel urodził się w Afryce? No, nieee... Na ciemnoskórego szefa godzi się tylko 45%, a na polskiego Żyda 50%. Jeszcze gorzej, gdy Polak ma pochodzenie romskie lub arabskie. Aż trzy czwarte z nas takich szefów sobie nie życzy i już. I jeszcze jeden bolesny wynik trzy czwarte rodaków skreśla jako szefa osobę po siedemdziesiątce. Przygnębia poziom homofobii. Tylko 16% Polaków dopuszcza geja lub lesbijkę jako szefa, 84% sobie tego nie życzy. ( Gazeta Wyborcza, 16 listopada 2007 r.) RÓŻNE OBLICZA DYSKRYMINACJI. RASIZM To pogląd, że ludzie dzielą się na rasy, które mają różną biologiczną, społeczną czy intelektualną wartość. Wyznawcy tego poglądu zakładają, że oni sami należą do tej lepszej rasy. Na przykład naziści wierzyli w istnienie rasy niemieckiej" ( nordyckiej"), która miała być lepsza od rasy żydowskiej" i słowiańskiej". Ponure doświadczenia II wojny światowej Stowarzyszenie Nigdy Więcej prowadzi sprawiły, że wszelkiego rodzaju dyskryminację m.in. kampanię Wykopmy rasizm ze stadionów i antyrasistowski program na tle rasowym uważa się w Polsce za przestępstwo. Kodeks karny z 1997 r. opisuje przestęp- edukacyjny na Euro 2012 Respect Diversity (tłum. Szanuj Różnorodność). stwo polegające na propagowaniu faszyzmu i nawoływanie do nienawiści na tle różnic rasowych. Ponadto w kodeksie ustawodawca zapisał też przestępstwo polegające na znieważeniu grupy ludności albo konkretnej osoby z powodu jej przynależności rasowej. 182

21 Z ŻYCIA WZIĘTE Organizacja Nigdy Więcej walczy z rasizmem podczas meczów piłkarskich. Współpracuje z dziennikarzami sportowymi, piłkarzami i organizacjami społecznymi, a także wspiera antyrasistowskie inicjatywy kibiców. Ma nadzieję, że uda się w ten sposób ograniczyć rasistowskie i szowinistyczne zachowania, tak częste wśród kibiców piłkarskich. MARTIN LUTHER KING * Martin Luther King walczył o równość czarnych obywateli USA. Podróżował po kraju, nawołując do pokojowej walki o prawa obywatelske. 28 sierpnia 1963 r. w Waszyngtonie na 250-tysięcznej manifestacji wygłosił słynną mowę I have a dream, w której opisywał Amerykę swoich marzeń jako kraj sprawiedliwości, wolności i równości dla wszystkich ludzi, niezależnie od koloru skóry. W tym czasie w USA, zwłaszcza w południowych stnach, obowiązywała segregacja rasowa: czarni obywatele zmuszeni byli do korzystania z innych niż biali szkół, ławek parkowych, pociągów czy miejsc w restauracjach. Martin Luther King w 1964 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. W 1968 r. zginął zastrzelony przez zamachowca. Miałem sen, że pewnego dnia czworo moich małych dzieci będzie żyło w społeczeństwie, które nie będzie ich osądzało wedle koloru skóry, lecz wedle ich charakterów. Martin Luther King ( ), amerykański działacz na rzecz praw obywatelskich Według definicji ONZ dyskryminacja rasowa oznacza rozróżnianie, wykluczanie, restrykcje lub nieuzasadnione przywileje na podstawie rasy, koloru skóry albo narodowego lub etnicznego pochodzenia, które mają na celu lub powodują niweczenie, umniejszanie uznania oraz ograniczanie praw ludzkich i podstawowych wolności w polityce, ekonomii, w sferze socjalnej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego. Jak widać, dyskryminacja rasowa jest tu rozumiana bardzo szeroko jej podstawą mogą być wszelkie różnice narodowe, etniczne, koloru skóry itp. Wspomniany wcześniej sondaż wskazuje na rozpowszechnioną nadal w Polsce tendencję do dyskryminacji rasowej m.in. wobec Romów, Arabów, Żydów czy czarnoskórych obywateli Polski. Rasy? Jakie rasy? Ludzi różniących się wyglądem łączy czasem więcej wspólnych cech niż tych, którzy z pozoru są do siebie podobni. Badania nad ludzkim DNA nie wskazują, żeby pośród ludzi współczesnych istniały osobne podgatunki (rasy) twierdzą badacze ludzkiego genomu. Chociaż można zidentyfikować geny odpowiedzialne za cechy fizyczne pojedynczego osobnika, na przykład za kolor skóry lub włosów, to nie ma szablonu genetycznego pozwalającego na odróżnienie jednej rasy od innej. Podobnie nie ma genetycznej podstawy do rozróżnienia przynależności etnicznej. * Wykorzystano tekst autorstwa Tomasza Merty, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona. Cz. I, Warszawa 2008, s