Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński Instytut Slawistyki PAN Instytut Filologii Polskiej UMCS

Transkrypt

1 1 Rec_Kozdra_2013_2 Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński Instytut Slawistyki PAN Instytut Filologii Polskiej UMCS Recenzja rozprawy doktorskiej mgra Michała Kozdry Pojęcia aksjologiczne w dyskursie publicznym współczesnej Rosji na temat tożsamości kulturowej. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Anny Zielińskiej, profesora Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa 2013, maszynopis stron Mgr Michał Kozdra w podjął swojej rozprawie skomplikowany i trudny, a bardzo aktualny temat tożsamości narodowej współczesnych Rosjan, temat żywo dyskutowany także w innych krajach byłego Związku Radzieckiego i całej b. wspólnoty państw bloku wschodniego. Autor rozprawy postawił sobie ambitny cel podmiotową rekonstrukcję semantyki wybranych pojęć aksjologicznych (s. 7) i zbadanie, jak są one używane (profilowane) przez uczestników dyskursu publicznego określonego jako dyskurs etnocentryczny (s. 12). Zamierzeniem autorskim jest opisanie i zrozumienie procesów identyfikacyjnych współczesnej Rosji i sposobów kształtowania tożsamości narodowej przez współczesnych Rosjan. Jest to zadanie gigantyczne, z którym zmagają się od lat sami Rosjanie i rosjoznawcy, zadanie, którego podjęcie świadczy o odwadze i ambicji młodego autora. Przypomina się w tym kontekście słynne zdanie Einsteina: "Wszyscy wiedzą, że coś jest niemożliwe, ale przychodzi ktoś, kto o tym nie wie, i robi to. Czy mgr Michał Kozdra zrobił to, czego nie potrafią często zrobić sami Rosjanie? Czy zdefiniował w swojej pracy tożsamość Rosjan? To pytanie retoryczne. Można z całą pewnością powiedzieć tylko to, że wszedł na dobrą drogę prowadzącą w kierunku rozpoznania tego złożonego i wielostronnego fenomenu, jakim jest rosyjska tożsamość i co wnosi rosyjski tzw. dyskurs etnocentryczny, do zdefiniowania współczesnej rosyjskiej tożsamości narodowej. Na tej drodze zrobił krok metodycznie przemyślany i osiągnął wartościowe wyniki, które w znacznym stopniu przybliżają odpowiedź na postawione pytanie. 1

2 2 2. Co do zakresu tematycznego rozprawy: Tytuł rozprawy jest bardzo szeroki, pod trzema względami nawet za szeroki w stosunku do jej zawartości, przypomnę: Pojęcia aksjologiczne w dyskursie publicznym współczesnej Rosji na temat tożsamości kulturowej. W rzeczywistości autor omawia tylko wybrane pojęcia i nie w całym dyskursie publicznym, lecz tylko w jednej z form tego dyskursu, w komunikacji internetowej i ulicznej; przy tym nie chodzi o tożsamość tylko kulturową, ale (jak analizowany materiał pokazuje) też (i nawet bardziej) etniczną i polityczną. Z obowiązku recenzenta musze powiedzieć, że sam tytuł pracy zawiera niezręczne sformułowanie dyskurs na temat ; takiej składni nie zna język polski, nie odnotowała jej Dorota Brzozowska (Dyskurs i jego kolokacje, 2010), która zarejestrowała w polszczyźnie standardowej jedynie takie kolokacje, jak dyskurs o czymś, w czymś, czegoś, nad czym (o tym można znaleźć informację w samej rozprawie Michała Kozdry na s.53). Takj więc rozprawa mgra Kozdry w obecnej wersji stanowi jedynie cząstkowe przybliżenie bardzo rozległego tematu. Cząstkowe z dwóch szczegółowych względów, nie tylko z powodu ograniczenia się do materiałów internetowych i ulicznych (takie ograniczenia co do źródeł są w rozprawach naukowych rzeczą normalną), lecz przede wszystkim ze względu na wybór tylko 5 pojęć (konceptów) - MIGRANCI, ROSJA, JĘZYK ROSYJSKI, RUSSKIJ MIR, WŁADZA. Po pierwsze w przestrzeni rosyjskiego dyskursu publicznego zarówno dyskursów, jak ważnych pojęć aksjologicznych jest więcej. Obok dyskursu narodowego (nacjonalistycznego), funkcjonują przecież w Rosji także inne dyskursy tożsamościowe, bardziej otwarte na Europę i świat. Cytowana przez Kozdrę praca Jeleny Lewkijewskiej o współczesnym rosyjskim micie tożsamościowym ( E 12, 2000) wyznacza dominującą pozycję dwom mitom opartym na nostalgii za minioną przeszłością monarchistycznemu i komunistycznemu, potwierdza też istnienie wciąż jeszcze słabego mitu prozachodniego (tradycyjnie określanego mianem zapadniczestwa). W rozprawie Michała Kozdra te nurty nie znalazły dla siebie miejsca. Są jednak obecne w rosyjskim dyskursie tożsamościowym toczonym w otwartej przestrzeni medialnej, w prasie, radiu i telewizji. W rozprawie Michała Kozdry np. władza jest pokazana jedynie w aspekcie negacji i krytyki, władza jako okupant, podczas gdy w rzeczywistości społeczeństwo rosyjskie w wyborach prezydenckich w czerwcu roku 2012 w ogromnej swej masie władzę te poparło, uznało za swoją (choć wybory nie były do końca czestnyje, jak słusznie głosi opozycja (por. Irina Sedakova w E t. 25, 2013). Pytanie o pełne spektrum dyskursu czy dyskursów tożsamościowych pozostaje więc otwarte. 2

3 3 Po drugie otwarte też pozostaje pytanie o kanon narodowych wartości rosyjskich, bo przecież nie ogranicza się on do pięciu pojęć (konceptów) omawianych w rozprawie. Wie o tym zresztą doskonale sam autor, bo omawiając dorobek rosyjskiej lingwokulturologii wymienia szereg dalszych konceptów, jak (za Stepanowem): РОДНАЯ ЗЕМЛЯ, ЦИВИЛИЗАЦИЯ, ГРАЖ-ДАНСКОЕ ОБЩЕСТВО, СЛАВЯНОФИЛЫ и ЗАПАДНИКИ, ОБЩИНА, ЯЗЫК czy (za Stefańskim): ГЛАСНОСТЬ, ПЕРЕСРОЙКА, ГОСТЕПРИИМСТВО, ИСТИНА, ЛИЧНОСТЬ, МУДРОСТЬ, ПАМЯТЬ, РОДИНА, СПРАВЕДЛИВОСТЬ, ВИНА, СУДЬБА, УДОВОЛЬСТВИЕ. Niemniej materiał zebrany przez Michała Kozdrę jest bardzo wartościowy i daje wycinkowy wprawdzie, ale pogłębiony wgląd w treściową zawartość ważnego fragmentu rosyjskiej mentalności zbiorowej. 3. Kompozycja rozprawy. Główna jej część - złożona z czterech rozdziałów - została obudowana przez dwustronicowe Wprowadzenie (s. 5-6) i znacznie dłuższe Podsumowanie (s ) zakończone rozdziałem pt. Perspektywy badawcze (s ) oraz istotnymi w rozprawie doktorskiej dodatkami w postaci zestawu źródeł, bibliografii tekstów drukowanych i źródeł elektronicznych, literaturą przedmiotu (w j. polskim s , łącznie 336 pozycji i rosyjskim s , łącznie 134 pozycje), zarówno drukowaną w wersji papierowej, jak elektronicznej, ściągniętej z Internetu (20 plików, s. 250); do tego dołączono resumé po polsku, po rosyjsku i po angielsku (s ). Szczególnym fragmentem jest 15-stronicowy pakiet kolorowych zdjęć ilustracji, pokazujących plakaty oraz slogany i hasła noszone przez antyrządowych i nacjonalistycznych manifestantów na ulicach Moskwy. Cztery zasadnicze rozdziały poświęcono kolejno omówieniu (1) celu, metody, procedury badawczej, charakterystyce materiału źródłowego, stanowi badań i strukturze pracy; (2) teoretycznym podstawom pracy, (3) analizie pojęć aksjologicznych, (4) podsumowaniu wyników badan nad 5 pojęciami wybranymi do analizy (MIGRANTY, VLAST, RUSSKIJ MIR, RUSSKIJ JAZYK, ROSSIJA). Kompozycję rozprawy można uznać za poprawną, zrównoważoną pod względem partii teoretyczny i analitycznych, odpowiadającą standardom rozpraw doktorskich, a nawet po części ponadstandardową. Autor wykazał chwalebną ambicje dotrzymywania kroku nowym mediom, które politykujące grupy społeczne wykorzystują w walce politycznej. 4. Uwagi do stanu badań. W rozprawach doktorskich obowiązuje zasada rzeczowego odniesienia się autora do zastanego stanu badań, odnotowania najważniejszych dokonań i ustaleń przyjętych jako standard na danym, określonym etapie badań. Mgr Michał Kozdra ten wymóg spełnia zarówno z części teoretycznej, jak - w mniejszym jednak stopniu - 3

4 4 analitycznej. Rozdział nt stanu badań został co prawda formalnie zminimalizowany jako podpunkt rozdziału I (s ), ale odwołań do opracowań szczegółowych jest w rozprawie sporo. W rozdz Stan badań autor daje krótkie, ale treściwe zestawienie najważniejszych prac dotyczących pojęć aksjologicznych, wykazuje bardzo dobre rozeznanie zarówno w literaturze naukowej polskiej, jak rosyjskiej. Dokonując przeglądu stanu badań, autor pokazał, że rosyjska lingwistyka antropologiczno-kulturowa podejmująca na różny sposób kwestie narodowej tożsamości, ma bogaty dorobek, jest uprawiana pod nazwą semantyki, etnolingwistyki, lingwokulturologii; słusznie zwraca uwagę zawłaszcza na bardzo interesujący słownik Stiepanowa Konstanty. Słowar russkoj kul tury (1997). W innym miejscu (rozdz Wartości i wartościowanie w świetle badań językoznawczych, s ) obszernie referuje problemy aksjologiczne, słusznie eksponując zwłaszcza prace Jadwigi Puzyniny i Elżbiety Laskowskiej, do których nawiązuje w późniejszych analizach. W rozdz Dyskurs publiczny jako przedmiot badan lingwistycznych (s ) daje przegląd badań nad dyskursem z odwołaniem do prac Howartha 2008, Doroty Brzozowskiej 2010 Kałkowskiej 1999, Labochy 2008, van Dijka 2001, Grabiasa 1994, Czachura 2010, na koniec Anny Duszak Dodam od razu, że rozdział o dyskursie jest bogaty w informacje, ale dziwnie nieuporządkowany, bo swobodne przeskakiwanie od prac późniejszych do wcześniejszych i na odwrót nie tłumaczy się żadną czytelną linią tematyczną ani przejrzystym tokiem rozumowania. Wydaje się, że w lepiej było zastosować klasyczny układ chronologiczny, pozwalający przynajmniej śledzić rozwój refleksji nad dyskursem od łączenia go z jednostkowymi wypowiedziami (tekstami) po traktowanie go jako wieloaspektowej i wielotworzywowej komunikacji osadzonej w zmiennym kontekście. Słusznie wyróżnioną pozycję przyznał mgr Kozdra van Dijkowi jako twórcy szkoły discourse analysis, który dał syntetyczne, spójne ujęcie dyskursu. Dodam na marginesie, że nierespektowanie następstwa chronologicznego przy referowaniu stanu badań, grozi zawsze pomieszaniem oryginalnych opracowań wnoszących nowe problemy, pytania i inspirujące propozycje, z epigońskimi przyczynkami, ba, stawianie tych ostatnich na piedestale, tylko dlatego, że autorowi pracy zdarzyło się sięgnąć do nich w pierwszej kolejności. Takie postępowanie grozi zniekształceniem obrazu rzeczywistego procesu badawczego przez odnotowanie oryginalnego, twórczego wkładu w te badania poszczególnych autorów. 4

5 5 Rozdz Tożsamość w badaniach naukowych (s ) jest skonstruowany bardziej przejrzyście, akcentuje kulturowy i językowy charakter tożsamości narodowej, sięga do autorów najważniejszych, jak Antonina Kłoskowska i Andrzej Szpociński, pokazuje różne koncepcje teoretyczne. 5. Materiałem źródłowym rozprawy mgra Kozdry są teksty i obrazy zebrane z portali Internetowych w latach wedle klucza tematycznego. Taki sposób gromadzenia danych materiałowych jest coraz częściej przez młodych badaczy stosowany, pozwala zgromadzić materiał aktualny, świeży. To cenne novum pracy. Jest mi trudno ocenić reprezentatywność tego materiału dla całości rosyjskiego dyskursu narodowego, który obejmuje przecież także inne, tradycyjne formy komunikacji medialnej, jak prasa, TV i radio. Materiał tą drogą gromadzony ma też pewne niedomogi, bo specyfika artykułów, komentarzy i wypowiedziana forach internetowych polega na ich anonimowości. Metryki źródłowe tekstów cytowanych pracy nie mają atrybucji autorskiej (autor część i wpisów identyfikuje pod względem autorskim, s , ale tylko część). Anonimowość wpisów stanowi niewątpliwą przeszkodę w ich metatekstowej charakterystyce, utrudniająca rekonstrukcję obrazu podmiotów (nadawców). Wartościową część bazy dokumentacyjnej stanowią ilustracje. 6. Co do teorii i metody. Założenia teoretyczne i metodologiczne rozprawy nawiązują do rozwijającej się intensywnie w ostatnich latach w Polsce i w Rosji aksjolingwistyki oraz etnolingwistyki kognitywnej. Mgr Kozdra korzysta przed wszystkim z aksjolingwistycznych koncepcji Jadwigi Puzyniny (typologia wartości) i Elżbiety Laskowskiej (model opisu wartości), klasyków polskiej aksjologii, ale nie bez satysfakcji stwierdzam, że autor uznał za przydatne do swoich celów narzędzia wypracowane przez bliską mi etnolingwistykę o ukierunkowaniu kognitywno-antropologicznym. Jej aparat pojęciowy okazał się przydatny zwłaszcza w tej jego części, która dotyczy sposobów rekonstrukcji wyobrażeń (konceptów) bazowych i ich profilowania. Autor opanował instrumentarium od strony zarówno teoretycznej, jak praktycznej, w sposób poprawny rekonstruuje struktury kognitywne badanych pięciu konceptów. Posłużył się umiejętnie pojęciami takimi jak służący nadrzędnej kategoryzacji hiperonim, jak punkt widzenia, aspekt i perspektywa oglądu świata. Odróżnił wyobrażenia bazowe i wyróżnił ich warianty dyskursywne (profile) powstające poprzez wybór aspektów i odpowiedni sposób ich treściowego wypełniania określonymi charakterystykami przedmiotu. Dzięki takiej procedurze prezentowane w części analitycznej 5

6 6 koncepty MIGRANTY, WLAST, RUSSKIJ JAZYK, RUSSKIJ MIR, ROSSIJA zostały opisane metodycznie, w porównywalny sposób i dały się przejrzyście podsumować w zwięzłej formie zestawień tabelarycznych. 7. Uwagi ogólne Analizowane w rozprawie Michała Kozdry pojęcia (koncepty) aksjologiczne: MIGRANTY, WLAST, RUSSKIJ JAZYK, RUSSKIJ MIR, ROSSIJA - dają bardzo interesujący wgląd w zawartość poznawczą rosyjskiego dyskursu etnocentrycznego. Szczególnie ciekawa dla obserwatorów zewnętrznych jest koncepcja określana jako RUSSKIJ MIR (s i syntetycznie na s ). Wydawało się, że jest konstrukt archaiczny, XIX-wieczny, imperialny, jako że polegał na anachronicznym nałożeniu na siebie równocześnie trzech wyznaczników etnicznych, politycznych i religijnych (wspólnota pochodzenia, języka, kultury i religii; Rosjanin = prawosławny), okazuje się jednak, że współcześnie zostaje odnowiony i staje się oficjalnie lansowanym projektem aspirującym do zasięgu globalnego. Pojecie russkij mir ma wyrazisty wymiar geopolityczny i narodowo-religijny, a u jego podłoża leży mit o sakralnej i eschatologicznej misji narodu rosyjskiego, mit Trzeciego Rzymu Wywody autora świadczą o jego rozległych horyzontach poznawczych, dużym oczytaniu. Bibliografia liczy łącznie 470 pozycji drukowanych (336 pozycje w języku polskim i językach zachodnich, 134 pozycje w języku rosyjskim) i 20 internetowych. Cennym materiałem sa ilustracje podane w postaci 15-stronicego pakietu kolorowych zdjęć. Zarówno publikacje, jak ilustracje są obficie wykorzystywane w toku autorskich wywodów i komentowane Materiał tekstowy rosyjski jest podawany z wielką filologiczną starannością Świetny jest fragment pracy dotyczący pojęć aksjologicznych w obrazach, wprowadzający pojęcie fraz precedensowych. Nie można tego powiedzieć o sposobie posługiwania się terminami pojęcie i koncept, który autor używa wymiennie, przechodząc do porządku nad ich semantycznym zróżnicowaniem. Wysuwam ten problem do dalszej szczegółowej dyskusji Dobrym pomysłem było dołączenie do zasadniczej rozprawy rozdziału 5 Perspektywy badawcze (s. 185 i nast.), w którym autor podkreśla, że zebrany przez niego materiał otwiera dalsze perspektywy badawcze i to w kilku kierunkach, m in. w kierunku badań językowo-kulturowego obrazu świata dyskursu, aksjolingwistyki i runetfolklorystyki. Sądzę, że mgr Michał Kozdra ma wszelkie predyspozycje, by takie 6

7 7 badania w przyszłości prowadzić i wypada mu życzyć wytrwałości w kontynuowaniu rozpoczętego, niezwykle doniosłego tematu. 8. Ocena ogólna pracy jest wysoce pozytywna. Uważam rozprawę mgra Michała Kozdry za spełniającą wymogi stawiane rozprawom doktorskim. Wnoszę o jej przyjęcie i o dopuszczenie autora do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Lublin, 7 maja