O sylabie oraz sposobach jej naprawy w egipskim arabskim

Transkrypt

1 O sylabie oraz sposobach jej naprawy w egipskim arabskim Tematyka mojego dzisiejszego wystąpienia związana jest z moją pracą magisterską, która poświęcona była fonologicznemu porównaniu egipskiego arabskiego do brytyjskiego angielskiego. Skąd taki orientalny język w moich zainteresowaniach? Studiując na tym zacnym Uniwersytecie mediteranistykę przez dwa lata uczyłem się tego języka, a moim nauczycielem był egipski native speaker. Pozwolę po krótce, w ramach wstępu, omówić badany język. Egipski arabski jest lokalną odmianą współczesnego arabskiego. Jeśli chodzi o sam współczesny język arabski, jest on bezpośrednim spadkobiercą klasycznego arabskiego, języku Koranu. Oficjalnie jest on językiem 25 krajów i mową ojczystą dla ponad 300 mln osób. Jednakże ów język, zwany także współczesnym standardowym arabskim jest używany jedynie w sytuacjach formalnych, można usłyszeć go w wiadomościach w telewizji, programach dokumentalnych, w urzędach, bądź znaleźć w książkach czy czasopismach. Nikt jednak nie mówi tym językiem w sytuacjach dnia codziennego. W każdym z arabskich krajów istnieje dość osobliwa odmiana lokalna, używana na codzień w zwyczajnych rozmowach. Na ową mowę wpływ miały inne języki, głównie europejskich kolonizatorów. Mamy więc w tych krajach do czynienia z dyglosją. Nie zawsze jest ona zrozumiała dla rozmówców z innych arabskich krajów, mamy więc tu także do czynienia z kontinuum dialektów. Termin ten ukuty przez Leonarda Bloomfielda po raz pierwszy pojawia się w jego pracy z 1935 roku. Słowo to odnosi się do sytuacji, w której na pewnym obszarze geograficznym panuje jeden język, który nieznacznie różni się od strony gramatycznej, leksykalnej i fonologicznej na terenach przylegających bezpośrednio do siebie, jednakże im bardziej te tereny są od siebie oddalone, tym język staje się mniej zrozumiały dla wzajemnych rozmówców, aż w końcu praktycznie nie mogą się ze sobą porozumieć. Przypomina mi to pewną historię, opowiedzianą niegdyś przez mojego nauczyciela arabskiego, Egipcjania, który w Europie spotkał mieszkańca Algierii, a więc kraju, którego językiem oficjalnym jest także język arabski. Nie mogli się jednak ze sobą porozumieć we własnej mowie, więc zaczęli ze sobą rozmawiać po francusku. Pozwolę sobie pominąć historię standardowego języka arabskiego, oraz jego egipskiej odmiany, ze względu na ramy czasowe mojego wystąpienia, przechodząc do głównej tematyki, czyli sylaby. Po jej przedstawieniu przejdę do sposobów jej naprawiania. Zanim jednak przejdę do sylaby, opowiem słów kilka o tym, co buduje sylabę, a więc o dźwiękach występujących 1

2 w tym języku. Standardowy język arabski posiada 28 fonemów spółgłoskowych, w tym 4 spółgłoski emfatyczne, typowe dla języków semickich. Egipski arabski, w odróżnieniu od standardowego, nie posiada w swoim inwentarzu zębowych spółgłosek szczelinowych /θ/ i /ð/, które są wymawiane jako szczelinowe spółgłoski dziąsłowe /z/ i /s/. Miejsce artykulacji pozostałych spółgłosek, w tym emfatycznych, różni się nieco. Warto zauważyć, że emfatyczne spółgłoski często są w ogóle nie wymawiane przez młodsze pokolenia rodzimych użytkowników języka. Egipski arabski, podobnie jak standardowy, nie posiada bezdźwięcznej zwartej spółgłoski dwuwargowej /p/, natomiast dźwięczna zadziąsłowa spółgłoska zwartoszczelinowa /ʤ/wymawiana jest jako dźwięczna zwarta spółgłoska miękkopodniebienna /g/. Jest to osobliwa cecha egipskiego arabskiego, gdyż dźwięk ten nie występuje w żadnym innym dialekcie. Jeśli chodzi o samogłoski, egipski arabski posiada ich aż 6, czyli aż o połowę więcej niż język standardowy, który posiada tylko 3: otwarte gardłowe /a/, zamknięte podniebienne /i/, oraz labiowelarne /u/. Egipski natomiast posiada prawie otwartą przednią niezaokrągloną samogłoskę /æ/, przednią przymkniętą niezaokrągloną /i/, przednią półprzymkniętą niezaokrągloną /e/, przednią otwartą niezaokrągloną /a/, tylną przymkniętą zaokrągloną /u/ oraz tylną półprzymkniętą zaokrągloną /o/. Wszystkie wymienione spółgłoski posiadają także wersje długie. Mając takie podstawowe informacje dotyczące tego języka, można iść o krok naprzód, do właściwej budowy sylaby. W fonologii generatywnej istnieją dwa modele przedstawiania sylab. Jeden z nich teoria onset-rhyme, zwana także teorią X-slotów została rozwinięta z teorii CV, stworzonej przez McCarthy ego w 1979r. W teorii X-slotów, szkielet sylaby definiowany jest jako sekwencja pustych pozycji oznaczanych jako X. Szkielet zawiera w sobie elementy warstwy(poziomu, szczebla) segmentalnej, która jest skojarzona z elementami szkieletu, zapiywanymi jako CV. Druga teoria, teoria mor, opracowana przez Hayesa zakłada istnienie prawdziwych pozycji prozodycznych, czyli właśnie mor, przedstawionych na prozodycznym szablonie. Jedyne przedstawiane pozycje to te, które w X-slot theory są skojarzone z jądrami sylaby w językach dla których sylaby CV i CVC są lekkie i CVV ciężkie, oraz z jądrami i rymem w językach dla których sylaby CV są lekkie a CVV i CVC ciężkie. We wszystkich modelach w teorii mor krótkie samogłoski są przedstawiane jako jednomorowe, zapisywane jako μ, natomiast długie samogłoski posiadają dwie oddzielne mory. W teorii Hayesa geminizowane spółgłoski różnią się od pojedynczych tym, że te pierwsze są zasadniczo jednomorowe, a drugie 2

3 są zasadniczo niemorowe. Ponieważ zasadniczo pojedyncze samogłoski nie mają wagi, muszą mieć przypisaną morę, kiedy zajmują kodę ciężkiej sylaby. Tak więc teoria mor przypisuje wagę jedynie elementom, które posiadają swoje wagę i są potencjalnie akcentowalne. Problemem są, jak wspomina Janet Watson, wybitna badaczka języka arabskiego, arabskie dyftongi, ponieważ : są one reprezentowane jako oddzielne dźwięki, dołączone do dwóch oddzielnych sąsiadujących ze sobą mor, nie zaś jako jednostki dyftongalne podłączone do dwóch mor 1. Wydaje się, że jeśli chodzi o język arabski, lepsza jest teoria mor, chociaż nie jest ona także idealna jak zostało wspomniane, problematyczne jest przedstawienie dyftongów, nie ma bowiem morowej różnicy między dyftongiem, a zbitką dwóch różnych spółgłosek. Egipski arabski, podobnie jak standardowy, ma bardzo ubogą strukturę sylaby, która zgodnie z fonologią języka może zostać utworzona. Dopuszczalne są sylaby o następujących strukturach : CV, CVV, CVC, (gdzie C oznacza spółgłoskę, a V samogłoskę). CV to sylaba lekka, natomiast dwie pozostałe to sylaby ciężkie. Spiętrzone grupy spółgłoskowe mogą mieć maksymalnie dwie spółgłoski. Warto zauważyć, że sylaba z dwoma samogłoskami na końcu, jak CVV, nie może występować w końcowej pozycji słowa. Jest to uwarunkowane historycznie, gdyż długie samogłoski na końcu słów w klasycznym arabskim zostały skrócone do krótkich, doprowadzając często do sytuacji, w której /i/ na końcu słowa wymawiane jest jak brytyjskie schwa. Minimalna sylaba jest jednomorowa, z obowiązkowym nagłosem. Maksymalna sylaba jest natomiast dwumorowa, bez rozróżnienia czy to CVV czy CVC, ponieważ obie są uznawane za równie ciężkie. Jedynie samogłoski i podwójne spółgłoski mają leksykalnie przypisane mory. Ciekawostką jest, że wszystkie arabskie słowa wywodzą się z rdzeni, składających się z trzech spółgłosek. Odpowiednie dodanie sufiksów, prefiksów oraz infiksów zmienia znaczenie słów, jednak zawsze związane jest ono z odpowiednim rdzeniem. Wydawać by się więc mogło, że samogłoski w arabskim nie mają zbyt dużego znaczenia, oprócz ułatwiania artykulacji spółgłoskowych rdzeni. Czasem, w wyniku różnego rodzaju procesów morfologicznych, zdarzyć się może, że omawiana struktura sylaby zostaje zachwiana. Wówczas zachodzi jeden z trzech procesów naprawy sylaby, do których należą: epenteza, proteza oraz skracanie zamkniętej sylaby. Pierwszy proces, epenteza, podobny jest do łączącego r w nierotycznych odmianach języka angielskiego. Jak zostało już powiedziane, fonologia arabska nie dopuszcza zbitek trzech bezpośrednio 1 Watson J. (2002). The Phonology and Morphology of Arabic. New York: Oxford University Press., s. 51 3

4 następujących po sobie spółgłosek. Jeśli taka sytuacja miała by mieć miejsce, zachodzi proces epentezy, w wyniku którego pojawi się samogłoska /i/ między drugą a trzecią spółgłoską, aby je rozbić. Ze względu na występująca w niektórych kontekstach harmonię samogłoskową, jeśli w pierwszym słowie występuje samogłoska /u/, jest wysoce prawdopodobne, że epentetyczna samogłoska zostanie zrealizowana także jako /u/, nie zaś /i/. Widoczne jest to na następujących przykładach: (oni) [kullu hum] wszyscy كل هم oni [hum] هم + każdy [kull] كل Syrii [ aˤbi sur ] ludzie سوريا شعب Syria [sur ] سوريا + ludzie [ aˤb] شعب dziewczyna [b nti l tˤ f ] miła بنت لطيفة miła [l tˤ f ] لطيفة + córka [b nt] dziewczyna, بنت Często proces epentezy związany jest z procesem synkopy, czyli zanikania samogłosek, która pojawia się często jako rezultat tego pierwszego. Jednakże, aby samogłoska mogła zupełnie zaniknąć, musi być krótka, ponieważ w przeciwnym razie zostanie ona skrócona, albo w ogóle nie ulegnie zmianie. Omawiane procesy ilustrują poniższe przykłady: 1) epenteza: dziewczyna [b nti kabi:r ] duża بنت كبيرة duża [kabi:r ] كبيرة + dziewczyna [b nt] بنت 2) synkopa: kbi:r ] [b nti kabi:r ] [b nti بنت كبيرة Powyższe może także zostać zauważone na poziomie mor: epenteza: 4

5 synkopa: epenteza+synkopa: Sam proces synkopy jest bardzo popularną alternacją fonologiczną w arabskim, który nie wymaga procesu naprawy sylaby do zaistnienia. Jeśli jednak z niego wynika, zawsze musi nastąpić jako druga, w przeciwnym razie mogłoby dojść do utworzenia sekwencji sprzecznej z fonologią języka: kbi:r ]* [b nt بنت كبيرة [kabi:r ] كبيرة + [b nt] بنت Powyższy przykład, w którym proces synkopy wystąpiłby jako pierwszy, stworzyłby sekwencję trzech bezpośrednio występujących po sobie spółgłosek (tkb), co jest niedopuszczalne. Kolejny proces - proteza nie występuje bardzo często. Ponieważ wszystkie egipskie sylaby potrzebują nagłosu, większość morfemów jakie występują w początkowej pozycji zdań posiadają zasadniczą początkową spółgłoskę, więc warunek jest spełniony. Niektóre często używane słowa zaczynające się od samogłoski, takie jak słowo أنا [ n ] "ja", czy ال [ l] rodzajnik określony,nie spełniają takiego warunku. W takiej sytuacji ma miejsce proces protezy, w wyniku którego na początek sylaby dodawana jest minimalna bezdźwięczna zwarta spółgłoska krtaniowa / /. Ostatni z procesów naprawczych, skracanie samogłoski w zamkniętych sylabach występuje, gdy w wyniku procesów morfologicznych, wewnątrz jednego słowa (frazy) po sylabie o strukturze CVVC następuje morfem zaczynający się od spółgłoski. W takiej sytuacji dochodzi do skrócenia długiej samogłoski, aby uniknąć niezgodnej z fonologią języka zakończeniowej sylaby CVVC. Samogłoski są skracane w następujący sposób : 5

6 /a:/ /a/ /e:/ / / /i:/ / / /o:/ / / /u:/ / / Proces może być zaobserwowany na następujących przykładach: [babk m] wasze drzwi بابكم wasz. [k m] كم + drzwi [ba:b] باب dzień [j mh ] jej يومها jej [h ] ها + dzień [jo:m] يوم Proces ten jest uwarunkowany historycznie. Wywodzi się od rdzeni CVVC, do których dodawane były sufiksy rozpoczynające się od spółgłosek. Podsumowując, egipski arabski jest bardziej bogaty w samogłoski niż standardowy, jednak uboższy w spółgłoski. Fonologia języka dopuszcza bardzo małą liczbę sylab, oraz ściśle określa w jakiej pozycji słowa, bądź zdania mogą się one znaleźć. W wyniku wielości zmian morfologicznych, które pogwałcają zasady fonologii, wszystko ratują trzy procesy odbudowy sylaby, które stoją na straży właściwego brzmienia i znaczenia poszczególnych elementów wypowiedzi. Najważniejszym z takich procesów jest epenteza, która dodaje epentetyczną samogłoskę /i/ lub /u/ celem rozbicia zbitek spółgłoskowych. Piotr Wójcik 6