METODA FORESIGHTU TECHNOLOGICZNEGO NARZĘDZIEM WYZNACZANIA KIERUNKÓW ROZWOJU STRATEGICZNYCH INSTYTUTÓW BADAWCZYCH

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe / Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 2012 nr Anna Sacio Szymańska Zespół Strategii Innowacyjnych Instytut Technologii Eksploatacji - PIB w Radomiu METODA FORESIGHTU TECHNOLOGICZNEGO NARZĘDZIEM WYZNACZANIA KIERUNKÓW ROZWOJU STRATEGICZNYCH INSTYTUTÓW BADAWCZYCH Streszczenie W artykule opisano autorski model technologicznego foresightu korporacyjnego do identyfikacji priorytetowych kierunków badań strategicznego instytutu badawczego. Zaprezentowano metodykę tworzenia modelu, podstawowe elementy modelu oraz pilotażową weryfikację opracowanego modelu w Instytucie Technologii Eksploatacji PIB w Radomiu. Przebieg weryfikacji modelu przedstawiono na przykładzie obszaru tematycznego dotyczącego technologii proekologicznych. Efekt implementacji modelu w ITeE PIB stanowi wygenerowanie tematyki badawczej programu strategicznego realizowanego w ramach POIG pn. Innowacyjne systemy wspomagania technicznego zrównoważonego rozwoju gospodarki. Summary The article describes an original model of technology foresight that would allow a strategic research institute in Poland to determine its priority directions of scientific research. The article presents the research method used in the process of model design, describes the main elements of the model and gives an overview of the model s pilot verification process carried out at the Institute for Sustainable Technologies National Research Institute (ITeE PIB). Verification methodology is described on the exemplary thematic area related to proecological technologies. The results from the model verification at ITeE PIB were used to generate a strategic scientific research programme Innovative systems of technical support for sustainable development of country s economy, which is being realised within the Operational Programme Innovative Economy. 1. Wprowadzenie Przewidywanie i wskazywanie trendów rozwoju technologii w perspektywie zarówno krótko-, średnio-, jak i długookresowej ma istotne znaczenie dla rozwoju

2 gospodarczego i społecznego. Do ważniejszych sposobów realizacji tych celów należą prace z wykorzystaniem foresightu rozumianego jako ogół działań ukierunkowanych na wskazanie wariantowych wizji przyszłości dzięki zastosowaniu odpowiednich metod prognostycznych. Foresight powinien być prowadzony zarówno na poziomie kraju czy regionu, jak i na poziomie organizacji, np.: przez strategiczne instytuty badawcze, mające kluczowy wpływ na długofalowe kształtowanie wybranej grupy zaawansowanych technologii, determinujących przyszłościowe kierunki prac badawczych w skali sektora lub ogólnokrajowej. Skuteczna realizacja foresightu zarówno na poziomie makro, jak i mikro jest możliwa dzięki każdorazowemu zastosowaniu indywidualnej metodyki uwzględniającej specyfikę konkretnej organizacji oraz problematyki. Rosnąca liczba realizowanych projektów foresight w Polsce kreuje potrzebę opracowania modelu umożliwiającego powiązanie i wykorzystanie rezultatów osiągniętych na poziomie narodowym, sektorowym oraz korporacyjnym. W odpowiedzi na tę potrzebę opracowano autorski model realizacji technologicznego foresightu korporacyjnego w strategicznym instytucie badawczym. W artykule zaprezentowano podstawowe pojęcia związane z foresightem technologicznym, opisano metodykę budowania modelu technologicznego foresightu korporacyjnego oraz przedstawiono efekty pilotażowej weryfikacji modelu w Instytucie Technologii Eksploatacji PIB. 2. Podstawowe pojęcia Foresight oznacza przewidywanie, patrzenie w przyszłość, przezorność. Terminu tego w kontekście prac badawczo-rozwojowych po raz pierwszy w 1984 r. użyli J. Irvine i B. Martin w publikacji Foresight in science: picking the winners [Kozłowski 2002]. Do początku lat 80. w odniesieniu do badań dotyczących przyszłości używano terminu prognozowanie. Rozszerzenie terminologii związane było ze zmianą zakresu takich badań: o ile prognozowanie dotyczy przewidywanej, jednej wizji przyszłości, o tyle termin foresight obejmuje swoim zakresem kilka wariantowych scenariuszy przyszłości oraz identyfikację działań, których podjęcie (lub zaniechanie) powinno doprowadzić do realizacji wybranego, najbardziej efektywnego w danych warunkach społeczno-gospodarczych, wariantu. Według B. Martina [2002] foresight to proces obejmujący systematyczne próby kreowania długookresowych wizji rozwojowych nauki, technologii, ekonomii i społeczeństwa,

3 prowadzący do zidentyfikowania obszarów badań o znaczeniu strategicznym i wschodzących technologii, które mają szansę przynieść jak największe korzyści społeczne i ekonomiczne. Charakterystyczne elementy tej definicji i jednocześnie cechy procesu foresight to po pierwsze: systematyczność umożliwiająca ciągłą weryfikację nowych rozwiązań, po drugie: nacisk położony na obszar nauki i technologii, po trzecie: długi okres prognozy (powyżej 5 lat) i po czwarte: korzyści (lub konsekwencje) społeczne i ekonomiczne. W literaturze stosuje się podział na foresight w sektorze publicznym oraz foresight w sektorze prywatnym [Ruff 2005]. Do pierwszej kategorii F. Ruff kwalifikuje projekty narodowe, regionalne, branżowe (realizowane przez instytucje publiczne); natomiast do drugiej grupy zalicza projekty realizowane przez przedsiębiorstwa i inne podmioty w sektorze biznesu. Ten podział stoi w sprzeczności z kolejną cechą foresightu, którą podkreśla się w publikacjach z dziedziny [np. J.C. Harper 2005] tj. aktywnego udziału w realizacji projektów foresight przedstawicieli wielu organizacji sfery badań i rozwoju, przemysłu, a także władz, organizacji pozarządowych, mediów oraz grup społecznych. Za K. Borodako [2009, s. 31] uzasadnione jest przyjęcie podziału na foresight realizowany na poziomie makro- (foresight narodowy), mikro- (foresight korporacyjny) i pośrednim mezo- (foresight regionalny oraz sektorowy). Przedstawiona klasyfikacja zakłada realizację wymienionych projektów przez podmioty reprezentujące zarówno sektor publiczny, jak i prywatny. Szczególnym rodzajem foresightu korporacyjnego jest jego implementacja w strategicznych instytutach badawczych. W odniesieniu do polskiej praktyki za takie można uznać jednostki badawczo-rozwojowe, posiadające status państwowych instytutów badawczych 1. Przyjęto definicję strategicznego instytutu badawczego tożsamą z definicją państwowego instytutu badawczego podaną w Ustawie o jednostkach badawczo-rozwojowych [1985], wg której jest nim: instytut naukowobadawczy, w którym są wykonywane w sposób ciągły zadania związane z prowadzonymi badaniami naukowymi lub pracami rozwojowymi, określonymi w statucie jednostki szczególnie ważne dla planowania i realizacji polityki państwa, w zakresie ustalanym przez Radę Ministrów w wieloletnich programach badawczych ( ). 1 Od 2004 r. jednym z Państwowych Instytutów Badawczych jest Instytut Technologii Eksploatacji PIB w Radomiu działający w obszarze wspomagania technicznego zrównoważonego rozwoju gospodarki.

4 Sformułowano autorską definicję foresightu korporacyjnego strategicznych instytutów badawczych: technologiczny foresight korporacyjny strategicznego instytutu badawczego to badanie przyszłości umożliwiające systematyczne monitorowanie i analizę trendów technologicznych, ekonomicznych, społecznych i środowiskowych w skali krajowej, regionalnej i globalnej w celu wyznaczenia priorytetów badawczo-rozwojowych o kluczowym znaczeniu dla samej jednostki oraz branży technologicznej, którą reprezentuje [Sacio- Szymańska 2010]. 3. Identyfikacja problemu badawczego Przegląd inicjatyw foresight podejmowanych w Europie wykazał, że zdecydowana większość realizowanych projektów dotyczy foresightu narodowego, regionalnego oraz sektorowego. W literaturze przedmiotu [Miles, Keenan i Kaivo-Oja 2003, UNIDO Technology Foresight 2006, Collection of EFMN 2008, 2009] nacisk położony jest na upowszechnianie aspektów teoretycznych i praktycznych wymienionych typów projektów, a informacje na temat sposobów prowadzenia foresightu korporacyjnego są ograniczone. W odniesieniu do dużych organizacji sfery B+R, należy podkreślić, że instytucje te często występują jako współrealizatorzy projektów foresight prowadzonych na poziomie kraju, regionu i branży, prowadząc takie badania incydentalnie w odniesieniu do prognozowania własnego rozwoju. Z uwagi na miejsce, jakie takie instytuty zajmują w krajowych systemach innowacyjności i znaczenie prowadzonych tam badań dla konkurencyjności gospodarki konieczne wydaje się uzyskanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób identyfikować priorytetowe kierunki rozwoju strategicznego instytutu badawczego oraz generować programy badawcze wspomagające potrzeby gospodarki w warunkach zrównoważonego rozwoju? Przyjęto tezę, iż wypracowanie hybrydowego modelu łączącego w sobie elementy technologicznego foresightu korporacyjnego, fortesightu narodowego oraz branżowego oraz jego wdrożenie w strategicznym technologicznym instytucie badawczym, pozwoli zarówno na wyznaczenie zindywidualizowanych kierunków rozwoju instytutu, jak i uaktualnienie, uzupełnienie i uszczegółowienie 2 analiz krajowych i branżowych. 4. Metodyka zastosowana do rozwiązania problemu badawczego 2 Wyniki foresightu narodowego oraz branżowego są formułowane na zbyt dużym poziomie ogólności, by mogły być bezpośrednio wykorzystane przez strategiczne instytuty badawcze do wyznaczania szczegółowych kierunków badań tych instytutów.

5 W celu uzyskania odpowiedzi na postawione pytanie badawcze przeprowadzono analizy podstaw teoretycznych metody foresightu technologicznego oraz analizy studiów przypadku zastosowania technologicznego foresightu korporacyjnego w przedsiębiorstwach i w strategicznych, europejskich instytutach badawczych. W wyniku przeprowadzonej diagnozy podstaw teoretycznych foresightu dokonano analizy metod i modeli wykorzystywanych w realizacji projektów foresight na poziomie kraju, sektora oraz organizacji. Wśród modeli proponowanych w literaturze przedmiotu [Becker 2002, Daheim i Uerz 2006, Pirttimäki 2006] nie stwierdzono istnienia modelu foresightu korporacyjnego dedykowanego do realizacji technologicznego foresightu korporacyjnego w strategicznych instytutach badawczych. Na kolejnym etapie prac badawczych przeprowadzono analizę przykładów realizacji technologicznego foresightu korporacyjnego w przedsiębiorstwach oraz w strategicznych instytutach badawczych. Na podstawie zdefiniowanych kryteriów analizą objęto firmy: Lunar Design, KPN Research, Technology Promotion Association of Thailand and Japan, Shell, Deutsche Telekom oraz wiodące, europejskie instytuty badawcze: Holenderską Organizację Badań Stosowanych TNO, Narodowe Centrum Badań Technicznych Finlandii VTT, Towarzystwo Fraunhofera Niemcy, szwedzki instytut Innventia 3. Zastosowanie metody studium przypadku pozwoliło dokonać m.in. identyfikacji głównych trendów dotyczących metodyki prowadzenia projektów foresight na poziomie organizacji oraz potwierdzić zasadność połączenia w modelu elementów foresightu korporacyjnego, branżowego oraz narodowego. 4 Rezultaty przeprowadzonych analiz oraz doświadczenia autorki dotyczące projektowania procedur operacyjnych i implementacji foresightu na poziomie mikro-, 3 W czasie, gdy prowadzono analizy instytut funkcjonował pod nazwą STFI-Packforsk. 4 W badanych instytutach technologicznych foresight korporacyjny integrowano z realizowanymi przez te ośrodki projektami branżowymi o zasięgu międzynarodowym.

6 mezo- oraz makro- 5 stanowiły podstawę do opracowania hybrydowego modelu wyznaczania kierunków rozwoju strategicznego instytutu badawczego łączącego w sobie elementy technologicznego foresightu korporacyjnego, foresightu narodowego oraz foresightu branżowego. 5. Model wyznaczania priorytetowych kierunków badań strategicznego instytutu badawczego Opracowany model stanowi oryginalne rozwiązanie metodyczne w sferze realizacji technologicznego foresightu korporacyjnego, dedykowane strategicznym instytutom badawczym, prowadzącym badania naukowe, prace rozwojowe oraz wdrożeniowe w danym obszarze technologicznym wspomagające zrównoważony rozwój gospodarki. Model integruje analizy prognostyczne prowadzone w przedmiotowym obszarze technologicznym na różnych poziomach agregacji: na poziomie mikro-, dotyczącym organizacji (technologiczny foresight korporacyjny); na poziomie makro-, dotyczącym krajowej sfery naukowo-badawczej (foresight narodowy) oraz na poziomie pośrednim, dotyczącym wybranego sektora gospodarki (foresight branżowy). Powiązania między wymienionymi typami analiz oraz operacyjny charakter prezentowanego modelu technologicznego foresightu korporacyjnego strategicznego instytutu badawczego, pozwalają na aktualizację, uszczegółowienie oraz wdrożenie wyników analiz krajowych i branżowych w formule wyznaczonych kluczowych krótko, średnio- i długookresowych kierunków badań instytutu. Na rys. 1 przedstawiono ogólną strukturę modelu. 5 Autorka artykułu uczestniczyła w realizacji foresightu narodowego, regionalnego i branżowego. W Narodowym Programie Foresight Polska 2020 wzięła udział w pracach realizowanych w ramach Panelu Pola Badawczego Zrównoważony Rozwój Polski, a także uczestniczyła w pracach Grupy Wsparcia przy Komitecie Sterującym Programu. Współpracowała w charakterze eksperta w foresightcie regionalnym Monitorowanie i prognozowanie priorytetowych innowacyjnych technologii dla zrównoważonego rozwoju województwa mazowieckiego. Była współautorem metodyki i współrealizatorem foresightu branżowego Zaawansowane technologie przemysłowe i ekologiczne dla zrównoważonego rozwoju kraju. Ponadto prowadziła prace analityczne (jako korespondent krajowy), realizowane w ramach Europejskiej Sieci Monitorowania Projektów Foresight (EFMN).

7 Rys. 1. Model wyznaczania priorytetowych kierunków badań strategicznego instytutu badawczego z wykorzystaniem metody technologicznego foresightu korporacyjnego Źródło: opracowanie własne Model składa się z dwóch podstawowych modułów: technologicznego foresightu korporacyjnego strategicznego instytutu badawczego oraz foresightu branżowego (sektorowego). Technologiczny foresight korporacyjny strategicznego instytutu badawczego obejmuje modelowy system działań ukierunkowany na wyznaczanie priorytetowych kierunków badań w celu wsparcia bieżących działań operacyjnych oraz okresowej aktualizacji portfolio prac badawczo-rozwojowych instytutu. Wybór priorytetowych kierunków badań jest determinowany przez potencjał badawczy instytutu oraz dotychczasowy zakres i tematykę prac badawczych realizowanych dla partnerów przemysłowych i naukowych instytutu; a także przez kierunki rozwojowe wykreowane w strategicznych dokumentach i programach krajowych i sektorowych. Foresight branżowy obejmuje natomiast modelowy system działań, mający na celu wyznaczenie strategicznych kierunków badań w danym obszarze technologicznym oraz ich uszczegółowienie w stopniu umożliwiającym wykorzystanie w pracach badawczych strategicznego instytutu badawczego i innych jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową i aplikacyjną w obszarze stanowiącym przedmiot ich statutowej działalności. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na dokonanie wyboru kluczowych obszarów badań są wyniki narodowych programów foresight, determinujące przyszłościowe szczegółowe kierunki i programy badawcze. Kluczowymi elementami modelu są metody oraz modele operacyjne stosowane do wyznaczania priorytetowych kierunków badań w ramach technologicznego foresightu korporacyjnego oraz foresightu branżowego. Zaproponowany zestaw metod obejmuje: metody jakościowe (benchmarking, SWOT, STEEPV, budowanie scenariuszy), metody semi-ilościowe (kluczowe technologie, roadmapping technologiczny, analiza słabych sygnałów informacyjnych), metody ilościowe (krzyżowa analiza wpływów 6, bibliometria, analiza patentów). 6 M. Godet [1994] zalicza metodę krzyżowej analizy wpływów do grupy metod ilościowych, podczas gdy R. Popper [2007] kwalifikuje ją jako metodę semi-ilościową.

8 Z grupy omawianych w literaturze przedmiotu modeli operacyjnych realizacji foresightu [Becker 2002, Daheim i Uerz 2006, Pirttimäki 2006] wyodrębniono dwa Collecting Post oraz Observatory oraz zaproponowano ich połączenie celem prowadzenia technologicznego foresightu korporacyjnego w strategicznych instytutach badawczych. Zaproponowana struktura realizacyjna zakłada realizację badań metodami foresight zarówno przez ekspertów wewnętrznych, jak i we współpracy z ekspertami zewnętrznymi. 6. Zastosowanie opracowanego modelu do wyznaczenia priorytetowych kierunków badawczych na przykładzie Instytutu Technologii Eksploatacji Państwowego Instytutu Badawczego Opracowany model poddano pilotażowej weryfikacji w Instytucie Technologii Eksploatacji Państwowym Instytucie Badawczym (ITeE PIB) w Radomiu, ośrodku naukowym, w którym prowadzone są badania podstawowe oraz prace wdrożeniowe w zakresie zaawansowanych technologii budowy i eksploatacji maszyn wspomagających zrównoważony rozwój gospodarki. W ramach weryfikacji modelu proces technologicznego foresightu korporacyjnego Instytutu skorelowano z realizowanym i koordynowanym przez ITeE PIB foresightem branżowym 7. Procesem identyfikacji priorytetowych kierunków badawczych ITeE PIB objęto następujące obszary technologiczne: zaawansowane technologie materiałowe i nanotechnologie oraz systemy techniczne wspomagające ich projektowanie i aplikacje, specjalizowana aparatura badawcza i testowa, technologie mechatroniczne i systemy sterowania do wspomagania procesów wytwarzania i eksploatacji, technologie proekologiczne, racjonalizacja zużycia surowców i zasobów oraz odnawialne źródła energii, technologie bezpieczeństwa technicznego i środowiskowego. Założono, że typowane kierunki badawcze powinny spełniać następujące kryteria [Stan wiedzy 2009]: 7 Tematyka projektu pn. Zaawansowane technologie przemysłowe i ekologiczne dla zrównoważonego rozwoju kraju realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka jest spójna z zakresem działalności statutowej ITeE PIB w obszarze wspomagania technicznego zrównoważonego rozwoju gospodarki.

9 aplikacyjny potencjał wyników badań umożliwiający ich zastosowanie do opracowania innowacyjnych technologii w horyzoncie czasowym 5-15 lat, interdyscyplinarność rozwiązań i ich potencjalny wpływ na zrównoważony rozwój gospodarki, poziom naukowy i technologiczny rozwiązań, odpowiadający najwyższym standardom światowym. Badania prowadzono według autorskiej metodyki technologicznego foresightu korporacyjnego programowania działalności strategicznego instytutu badawczego, która zakładała zastosowanie podejścia uwzględniającego zarówno skalę mikro, czyli wygenerowanie kierunków prac badawczych prowadzonych w jednostce naukowobadawczej statutowo odpowiedzialnej za przedmiotową problematykę w skali ogólnokrajowej, jak i skalę makro poprzez uwzględnienie kierunków strategicznych na poziomie kraju, inspirowanych miedzy innymi wynikami strategicznych programów badawczych i narodowego programu foresight oraz na poziomie europejskim dzięki uwzględnieniu strategicznych dokumentów Unii Europejskiej, w tym rządowych strategii wspomagania innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, wyników projektów foresight zrealizowanych w innych krajach oraz wyników projektów międzynarodowych (rys 2). Rys. 2 Struktura procesu identyfikacji kierunków badawczych Źródło: opracowanie własne Pierwszy etap prac objął analizę projektów badawczych realizowanych w ITeE- PIB i we współpracujących jednostkach, ze szczególnym uwzględnieniem programów o krajowym poziomie oddziaływania. W rezultacie analizy kilkuset projektów, prowadzonych w ramach Programu Wieloletniego PW-004 8, projektów międzynarodowych oraz prac realizowanych na bezpośrednie zlecenie jednostek gospodarczych i organów administracji państwowej, sporządzono zestawienia zadań (I) dla każdego uwzględnionego obszaru technologicznego. Stanowiły one podstawę sformułowania uogólnionych, wiodących kierunków prac badawczych realizowanych w ITeE-PIB (II). 8 W latach ITeE PIB koordynował realizację Programu Wieloletniego PW-004 Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji.

10 W tabeli 1 przedstawiono wyniki realizacji metodyki dla przykładowego obszaru tematycznego Technologie proekologiczne, racjonalizacja zużycia surowców i zasobów oraz odnawialne źródła energii. Tabela 1. Fragment tabeli zawierającej szczegółowe i uogólnione kierunki prac badawczych prowadzonych w ITeE PIB na przykładzie wybranego obszaru technologicznego Technologie proekologiczne, racjonalizacja zużycia surowców i zasobów oraz odnawialne źródła energii Projekty badawcze Kierunki prac badawczych ITeE PIB ITeE PIB I Fulerenowe nanostruktury węglowe jako modyfikatory nietoksycznych i biodegradowalnych środków smarowych Smar plastyczny na bazie modyfikowanego oleju rzepakowego dla małych i średnich przedsiębiorstw branży spożywczej Niskotemperaturowy nietoksyczny smar plastyczny Modyfikowane oleje roślinne jako baza olejowa smarów plastycznych Specjalistyczny smar plastyczny o wysokiej trwałości i jakości przeznaczony do zastosowań w warunkach działania zmiennych wymuszeń cieplnych Środki smarowe otrzymywane na bazie surowców naturalnych oraz fizyko-chemiczne podstawy ich komponowania Naturalne surowce odpadowe z rafinacji olejów roślinnych do komponowania ekologicznego środka smarowego Oleje obróbkowe na bazie ekologicznych produktów pozyskanych z frakcji glicerynowej Ekologiczny, nietoksyczny środek smarowy przeznaczony do wysoko obciążonych przekładni zębatych pokrytych powłoką przeciwzużyciową Technologia oczyszczania i uszlachetniania estrów metylowych oleju rzepakowego jako biopaliwa na potrzeby małych agrorafinerii Technologia wytwarzania komponentów paliw z odpadowych płynów eksploatacyjnych i tworzyw sztucznych II Technologie wytwarzania biodegradowalnych, nietoksycznych smarów plastycznych przeznaczonych do urządzeń przemysłu spożywczego Technologie wytwarzania ekologicznych przemysłowych płynów eksploatacyjnych Technologie wytwarzania paliw z surowców odnawialnych i alternatywnych Źródło: opracowanie własne na podstawie Stan wiedzy [2009] Kolejny etap prac stanowiła analiza zbieżności wytypowanych kierunków badawczych realizowanych w ITeE-PIB z kierunkami prac prowadzonych w poszczególnych obszarach technologicznych przez jednostki krajowe i zagraniczne oraz wskazanie, w szerszym ujęciu, kierunków, w których zawierają się prace realizowane przez ITEe-PIB. W tym celu przeprowadzono analizę stanu wiedzy uwzględniającą następujące źródła wiedzy: strategiczne dokumenty kreowania polityki przemysłowej w kraju oraz obowiązujące dokumenty Unii Europejskiej;

11 tematykę oraz wyniki krajowych i międzynarodowych projektów foresight; publikacje z listy filadelfijskiej prezentowane w czasopismach Elseviera i Springera; materiały konferencyjne wybranych, znaczących konferencji branżowych; sprawozdania z działalności wiodących instytutów technologicznych oraz katalogi produktów sporządzane dla firm europejskich; bazy danych zawierające informacje o patentach. Prowadzona analiza stanu wiedzy pozwoliła na wyłonienie istotnych, nie uwzględnionych uprzednio kierunków badawczych, co umożliwiło przeprowadzenie weryfikacji zbioru kierunków priorytetowych. Przeprowadzona analiza wykazała, że kierunki realizowanych w ITeE-PIB prac badawczych w obszarze technicznego wspomagania zrównoważonego rozwoju odpowiadają najwyższym standardom prac prowadzonych w kraju i na świecie (III). Na ich podstawie sformułowano zintegrowane grupy kierunków badawczych (IV), w obszarze przedmiotowej tematyki (przykład tab. 2) Tabela 2. Kierunki prac badawczych w skali kraju i świata na przykładzie wybranego obszaru technologicznego Technologie proekologiczne, racjonalizacja zużycia surowców i zasobów oraz odnawialne źródła energii Kierunki prac badawczych kraj / świat III Technologie wytwarzania biodegradowalnych płynów eksploatacyjnych oraz smarów plastycznych Technologie wytwarzania biokomponentów płynów eksploatacyjnych Technologie wytwarzania nowoczesnych materiałów biopolimerowych oraz polimerów i kompozytów o podwyższonej biodegradacji Technologie uzdatniania, regeneracji i utylizacji płynów eksploatacyjnych Technologie zmniejszające zużycie wody w przemyśle Technologie zagospodarowania odpadów tekstylnych i włókienniczych Technologie wykorzystania odpadów naturalnych Biotechnologiczne przetwarzanie odpadów Technologie energetycznego wykorzystania odpadów i produktów ubocznych z procesów technologicznych Technologie utylizacji obiektów technicznych Technologie wytwarzania metalopolimerowych kompozytów o specjalnych właściwościach użytkowych Zintegrowane grupy kierunków prac badawczych IV Technologie wytwarzania materiałów eksploatacyjnych o podwyższonych walorach ekologicznych Technologie wydłużania cyklu życia produktów Technologie recyklingu i utylizacji odpadów Niskoodpadowe technologie wytwarzania i regeneracji maszyn i urządzeń

12 Technologie wytwarzania biopaliw Proekologiczne technologie wytwarzania energii Źródło: opracowanie własne na podstawie Stan wiedzy [2009] Po wytypowaniu priorytetowych, zintegrowanych grup kierunków badawczych kolejny etap prac stanowiło wskazanie powiązań obszarów technologicznych objętych foresightem korporacyjnym i foresightem branżowym z priorytetowymi kierunkami badawczymi wygenerowanymi w Narodowym Programie Foresight Polska 2020 [Mazurkiewicz i Poteralska 2010]. Wykazano, że wygenerowane priorytety prac badawczych pokrywają się w pełni w obszarze zagadnień dotyczących zrównoważonego rozwoju kraju ze wskazanymi w Narodowym Foresighcie (rys. 3). Rys. 3. Powiązania obszarów technologicznych objętych foresightem korporacyjnym i branżowym z priorytetowymi kierunkami badawczymi Narodowego Programu Foresight Polska Obwolutą zaznaczono obszar technologiczny prezentowany szczegółowo w artykule. Źródło: opracowanie własne Na finalnym etapie analiz ogólne kierunki prac badawczych w skali kraju i świata (III) oraz zintegrowane grupy tych kierunków (IV) poddano ocenie ekspertów zewnętrznych obejmujących przedstawicieli: nauki, przemysłu i administracji państwowej. Uwzględnienie uwag ekspertów zewnętrznych pozwoliło na zmodyfikowanie i rozszerzenie zaproponowanych kierunków badawczych, a w konsekwencji wytypowanie nowych, przyszłościowych kierunków prac badawczych ITeE PIB (II) oraz na ich bazie szczegółowych priorytetów badawczych i technologicznych Instytutu (I) Implementacja wyników foresightu Wytypowane priorytety badawczo-technologiczne zostały przyporządkowane do dwóch grup technologii: przyrostowych 10 oraz wyłaniających się 11. Pierwsza grupa 9 Osiągnięty w ten sposób efekt sprzężenia zwrotnego przedstawiono na rys Technologie przyrostowe (ang. incremental technologies) rozumiane są jako technologie ukierunkowane na stopniowe doskonalenie istniejących rozwiązań poprzez systematyczne wdrażanie innowacyjnych produktów bazujących na nowej wiedzy [Mazurkiewicz 2006].

13 priorytetów ukonstytuowała krótko- oraz średniookresową tematykę prac badawczych i rozwojowych Instytutu, natomiast drugą grupę priorytetów włączono do założeń długookresowej strategii badań ITeE PIB. Celem realizacji krótko- oraz średniookresowej strategii rozwoju działalności badawczej Instytutu przygotowano wnioski projektowe w ramach programów krajowych i unijnych, których zakres tematyczny obejmował wytypowane kierunki badań. W szczególności, wygenerowane w wyniku pilotażowej weryfikacji modelu priorytety badawczo-technologiczne ITeE PIB o charakterze przyrostowym zdeterminowały tematykę badawczą projektu strategicznego pt.: Innowacyjne systemy wspomagania technicznego zrównoważonego rozwoju gospodarki zgłoszonego przez ITeE-PIB i przyjętego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Z kolei priorytety badawczo-technologiczne o charakterze wyłaniającym się zostaną uwzględnione w planowanym do przygotowania w perspektywie kilkuletniej, kolejnym programie strategicznym Zaawansowane technologie przyszłości dla zrównoważonego rozwoju kraju. 8. Podsumowanie W wyniku podjętych prac badawczych został zbudowany, z wykorzystaniem metody foresightu, model identyfikacji priorytetowych kierunków badań strategicznego instytutu badawczego. Główną przesłanką do podjęcia zadania opracowania modelu była zidentyfikowana potrzeba jego zastosowania w polskim instytucie badawczym pełniącym rolę strategicznej jednostki badawczej w obszarze badań naukowych i prac rozwojowych technicznego wspomagania zrównoważonego rozwoju gospodarki, w szczególności w zakresie budowy i eksploatacji maszyn. Zaproponowana kompleksowa metoda badań z wykorzystaniem technologicznego foresightu korporacyjnego obejmowała: opracowanie modelu i metodyki identyfikacji priorytetowych kierunków badań strategicznego instytutu badawczego, zweryfikowanie modelu i metodyki do wyznaczenia krajowych priorytetów badawczych w obszarze działalności strategicznego instytutu badawczego, 11 Pod pojęciem technologii wyłaniających (ang. emerging technologies) rozumiane są nowatorskie innowacje techniczne, które cechuje skokowy rozwój w danym obszarze wiedzy i praktyki stwarzający możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej [Soares i in. 1997].

14 zastosowanie modelu i metodyki do wyznaczenia szczegółowych, priorytetowych kierunków badawczych i technologicznych w obszarze działalności strategicznego instytutu badawczego Instytutu Technologii Eksploatacji PIB. Osiągnięte rezultaty merytoryczne (lista wiodących kierunków badań) zdeterminowały tematykę badawczą projektu strategicznego, którego realizację podjęto w ramach funduszy strukturalnych. Ważny rezultat niematerialny podjętych działań weryfikacyjnych stanowi zaproponowana struktura organizacyjna, obejmująca ekspertów wewnętrznych kluczowych ekspertów w dziedzinach objętych technologicznym foresightem korporacyjnym oraz metodyków foresightu umożliwiająca skuteczne wdrażanie rezultatów projektu oraz aktualizację wytypowanych priorytetów z zastosowaniem metod foresight. Istotne znaczenie ma ponadto ukonstytuowanie się grupy ekspertów zewnętrznych przedstawicieli kilkudziesięciu instytucji współpracujących z Instytutem oceniających wytypowane kierunki badań. Udział ekspertów zewnętrznych w pracach analitycznych w szczególności przedstawicieli sektora przemysłu potwierdził występowanie zapotrzebowania rynkowego na realizację prac w ramach wytypowanych kierunków badawczych. Podtrzymanie współpracy z ekspertami zewnętrznymi w perspektywie długookresowej zwiększa szanse na wdrożenie w gospodarce wyników prac badawczorozwojowych w wyznaczonych obszarach technologicznych.

15 Fig.1

16 Fig. 2

17 Fig. 3.

18 Literatura Becker P. [2002], Corporate Foresight in Europe: A First Overview, Institute for Science and Technology Studies, University of Bielefeld, Bielefeld. Borodako K. [2009], Foresight w zarządzaniu strategicznym, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. Collection of the European Foresight Monitoring Network Briefs, Part 1. [2008] Part 2. [2009], European Commission, Directorate-General for Research Cooperation, Bruksela. Daheim C., Uerz G. [2006], Corporate Foresight in Europe: Ready for the Next Step?, Second International Seminar on Future-Oriented Technology Analysis: Impact of FTA Approaches on Policy and Decision-Making, Seville. Godet M. [1994], From anticipation to action. A handbook of strategic prospective, UNESCO Publishing, Paris. Kozlowski J. [2002], Adaptation of Foresight. Exercises in Central and Eastern European Countries, w: International practice in technology foresight, UNIDO, Vienna. Martin B. [2002], Technology foresight in a rapidly globalizing economy, w: International Practice in Technology Foresight, United Nations Industrial Development Organisation, Vienna. Mazurkiewicz A.[2006], Mechanisms of knowledge transformation in the area of advanced technologies of surface engineering. Proceedings of the 15th IFHTSE & SMT 20 International Federation for Heat Treatment and Surface Engineering Congress, Vienna. Mazurkiewicz A., Poteralska B. [2010], Zrównoważony rozwój Polski. W: Narodowy Program Foresight Polska 2020: Dyskusje założeń scenariuszy. Komitet Prognoz Polska 200 Plus Polska Akademia Nauk, Warszawa. Miles I., Keenan M., Kaivo-Oja J. [2003], Handbook of Knowledge Society Foresight, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (EUROFOUND), Dublin. Pirttimäki A. [2006], Foresight in a Research and Technology Organisation, Helsinki University of Technology, Espoo. Popper R., Keenan M., Miles I., Butter M., Fuenta G. [2007], Global Foresight Outlook 2007, Mapping Foresight in Europe and the rest of the World, European Foresight Monitoring Network. Ruff F. [2005], Society and Technology Foresight in the Context of a Multinational Company, w: Proceedings of the EU Advanced Summer Course in Integrated Assessment Methodology, Maastricht. Ustawa z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych Dz.U z poźn. zm. Sacio-Szymańska A. [2010], Metoda foresightu technologicznego narzędziem wyznaczania kierunków rozwoju strategicznych instytutów badawczych, praca doktorska. Soares O. D. D, Martins da Cruz A., Costa Pereira G., Reis A.J., [1997], Innovation and technology: Strategies and policies, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Stan wiedzy w wytypowanych dziedzinach w zakresie zrównoważonego rozwoju, [2009], red. A. Mazurkiewicz, Instytut Technologii Eksploatacji PIB, Radom, maszynopis.