do spraw Edukacji dla XXI wieku

Transkrypt

1 Wiktor Osuch KsztaŁtowanie kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii kandydatów na nauczycieli a kierunki i zalecenia raportu dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku W raporcie dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku zawarto nowe kierunki, zalecenia oraz wyzwania dla nauczycieli i edukacji w XXI wieku. Nauczyciel przyszłości to promotor zmian, orędownik wzajemnego zrozumienia i tolerancji. Powinien rozbudzać ciekawość, rozwijać samodzielność, spoczywać na nim będzie odpowiedzialność w kształtowaniu postaw i charakterów swoich uczniów (Delors 1998). Nauczyciel powinien nawiązać nowy rodzaj relacji z uczniem, przechodząc od roli solisty do roli akompaniatora, być odtąd nie tyle szafarzem wiadomości, ile przewodnikiem ucznia w jego poszukiwaniu, organizowaniu i posługiwaniu się wiedzą (Delors 1998, s. 150). Prezentowany artykuł jest częścią szerszych badań dotyczących praktycznego kształcenia nauczycieli geografii prowadzonych w Zakładzie Dydaktyki Geografii Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Badania dotyczyły głównie skuteczności kształcenia kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii w czasie studiów, w tym w czasie praktyk zawodowych w szkole. Badane kompetencje rozumiane są jako umiejętności. Przez kompetencje przedmiotowe autor niniejszej pracy rozumie te umiejętności, które studenci geografii mogą nabyć na zajęciach kameralnych z przedmiotów kierunkowych (geograficznych) i podczas ćwiczeń, tzw. praktyk terenowych. Natomiast kompetencje dydaktyczne dotyczą umiejętności, które studenci mają możliwość nabycia podczas zajęć z psychologii, pedagogiki, dydaktyki geografii oraz na praktykach zawodowych w szkole. Fragmenty badań ankietowych przeprowadzonych wśród 406 studentów geografii następujących uczelni: Uniwersytetu Łódzkiego (UŁ), Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK), Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie (UMCS), Uniwersytetu Śląskiego (UŚ), Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) oraz Akademii Pedagogicznej w Krakowie (AP), prezentuje tabela 1. Na podstawie zestawienia ocen poszczególnych kompetencji przedmiotowych sformułowano następujące wnioski:

2 542 Wiktor Osuch Tab. 1. Ocena kompetencji przedmiotowych studentów geografii studiów stacjonarnych sześciu wybranych uczelni Źródło: opracowanie własne

3 Kształtowanie kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii oceny poszczególnych kompetencji przez studentów są zróżnicowane, w zależności od stopnia trudności opanowania tych kompetencji; kompetencje w zakresie korzystania z planu i mapy oraz danych statystycznych są opanowane przez znaczną część studentów w stopniu bardzo dobrym (49,7 57,2%) i dobrym (39,5 46,1%); kompetencje w zakresie korzystania z literatury obcojęzycznej (wiersz 1c) i komputera (wiersz 1d) nie są opanowane w stopniu co najmniej dobrym przez aż 71,9% studentów (wiersz 1c) i 65,9% studentów geografii (wiersz 1d); 28,4% studentów nie potrafi korzystać z literatury obcojęzycznej, a 25,4% studentów geografii nie jest kompetentnych w posługiwaniu się komputerem; kompetencje w zakresie prowadzenia obserwacji bezpośredniej w terenie (wiersz 2) zostały opanowane przez studentów najczęściej na ocenę dobrą, a w zakresie dokonywania pomiarów i odczytów w ogródku meteorologicznym (wiersz 2d) dominują oceny bardzo dobre; kompetencje w zakresie orientowania się w przestrzeni geograficznej (wiersz 3) zostały wykształcone na ocenę bardzo dobrą i dobrą; kompetencje dotyczące rozpoznawania i klasyfikowania podstawowych minerałów skał (wiersz 4) rozpoznawania sposobu zalegania skał (wiersz 5) oraz rozpoznawania warstwowania, uławicenia, biegu, upadu warstw, spękań (wiersz 6) zostały opanowane przez znaczną część populacji studentów geografii na ocenę dobrą, choć w przypadku kompetencji w punkcie 6 aż 40,5% studentów tylko na ocenę dostateczną; kompetencje przedmiotowe dotyczące zagadnień z ochrony i kształtowania środowiska (wiersz 8, 9 i 10) zostały opanowane przez ponad 90% studentów na ocenę co najmniej dobrą; spośród kompetencji dotyczących geografii ekonomicznej (wiersz 11 16) najtrudniejsze do osiągnięcia były kompetencje w zakresie zrozumienia i oceny kierunku przemian w polskim rolnictwie i procesach prywatyzacji, restrukturyzacji polskiego przemysłu (wiersz 15), gdzie tylko 66,6% studentów geografii uzyskało tę kompetencję w stopniu co najmniej dobrym oraz kompetencje w zakresie zrozumienia zmian zachodzących w gospodarce Polski w związku z dostosowaniem do przepisów i standardów Unii Europejskiej (wiersz 16), gdzie z kolei 55,3% wykształciło w sposób co najmniej dobry, a 5,2% w ogóle nie uzyskało tej kompetencji. Autor niniejszego artykułu dysponuje szczegółowymi wynikami badań, z których wynika, że studenci uczelni pedagogicznej wyżej ocenili swoje kompetencje przedmiotowe niż studenci uniwersytetów. Jedną z niewielu słabości studentów geografii krakowskiej AP jest niska kompetencja w zakresie korzystania z komputera w porównaniu ze studentami uniwersytetów. Wyniki badań prezentujące oceny kompetencji dydaktycznych z zakresu psychologii i pedagogiki 306 studentów geografii wymienionych wcześniej uczelni prezentuje tabela 2. Na podstawie badań rysują się następujące wnioski: studenci stacjonarnych studiów geograficznych we wszystkich sześciu badanych

4 544 Wiktor Osuch Tab. 2. Ocena kompetencji dydaktycznych z zakresu psychologii i pedagogiki studentów geografii studiów stacjonarnych w wybranych sześciu uczelniach Źródło: opracowanie własne

5 Kształtowanie kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii uczelniach mają znaczne trudności w osiągnięciu wyróżnionych kompetencji dydaktycznych; w przypadku analizowania zachowania uczniów oraz zrozumienia motywów ich działania (wiersz 1) ponad 20% studentów przyznało, że nie wykształcili, bądź chyba nie wykształcili tej kompetencji, pozwalającej na kompetentne pełnienie funkcji nauczyciela i wychowawcy; kompetencje w zakresie dialogu edukacyjnego z uczniem (w tym umiejętności słuchania) (wiersz 2) wykształciło prawie 90% studentów w sposób pozwalający na kompetentne pełnienie funkcji nauczyciela i wychowawcy (odpowiedzi tak, chyba tak); kompetencji w zakresie definiowania sytuacji pedagogicznych (wiersz 3) nie wykształciło około 50% studentów geografii (odpowiedzi nie, chyba nie), co jest zjawiskiem niepokojącym; kompetencje dotyczące właściwej interpretacji sukcesów i niepowodzeń uczniów na tle ich możliwości podmiotowych i uwarunkowań społecznych (wiersz 4) wykształciło w sposób kompetentny ponad 65% studentów; kompetencje w zakresie rozpoznawania przyczyn niepowodzeń pedagogicznych oraz propozycji indywidualnych i zespołowych form ich likwidacji (wiersz 5) wykształciło prawie 55% studentów geografii, a w przypadku kompetencji w zakresie opracowania koncepcji pracy z uczniem, z klasą i rodzicami (wiersz 6) uzyskało ją około 73% studentów; kompetencje dotyczące zaplanowania organizacji lekcji, zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, spotkań z rodzicami (wiersz 7) wykształciło prawie 80% studentów geografii; natomiast kompetencje w zakresie dokonania wyboru dydaktyczno wychowawczej koncepcji własnej pracy, godząc preferencje osobiste, zespołu klasowego oraz oczekiwania środowiska lokalnego, w tym rodziców (wiersz 8) nabyło tylko 55% studentów geografii; słabsze wyniki uzyskali studenci w zakresie wykształcenia kompetencji ujętych w punktach 9 11 tabeli a dotyczących pozyskania uczniów i rodziców do realizacji planowanych działań (wiersz 9) tylko 33,6% odpowiedzi (tak, chyba tak), rozpoznawania typowych form zaburzeń rozwoju (nerwice, agresywność, używanie środków odurzających) oraz skierowania ucznia na fachową diagnozę i terapię (wiersz 10) tylko 31,4% studentów wykształciło tę kompetencję, podejmowania samodzielnych działań zapobiegających agresji i zachowań patologicznych wśród uczniów (wiersz 11) 37,6% odpowiedzi twierdzących. Z przedstawionej tabeli dotyczącej osiągnięć i ocen studentów geografii w wykształceniu kompetencji dydaktycznych w zakresie psychologii i pedagogiki wynika, że % populacji studentów geografii przyznaje, że niektóre kompetencje nie zostały wykształcone w sposób pozwalający na kompetentne pełnienie funkcji nauczyciela i wychowawcy. Z przykrością należy stwierdzić, że dotyczy to także studentów stacjonarnych szkoły pedagogicznej, którzy studiują geografię o specjalności nauczycielskiej. Należy domagać się od nauczycieli akademickich prowadzących

6 546 Wiktor Osuch Tab. 3. Ocena kompetencji dydaktycznych w zakresie dydaktyki geografii studentów geografii studiów stacjonarnych wybranych sześciu uczelni Źródło: opracowanie własne

7 Kształtowanie kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii zajęcia teoretyczne z psychologii i pedagogiki, aby przeanalizowali programy i metody zajęć z tych przedmiotów. Ważnym uzupełnieniem ocen kompetencji dydaktycznych są oceny studentów geografii osiągnięcia kompetencji dydaktycznych z zakresu dydaktyki geografii, prezentowane w tabeli 3. Z analizy tabeli 3 wynikają następujące uogólnienia: kompetencjami dydaktycznymi z zakresu dydaktyki geografii, które nie sprawiły studentom geografii trudności były: kompetencje w zakresie doboru i wykorzystania dostępnych środków dydaktycznych (wiersz 4), które wykształciło 97,1% ankietowanych studentów, kompetencje w zakresie doboru i układu treści geograficznych (wiersz 2), które wykształciło 95,4% studentów geografii, konstruowanie konspektu lekcji geografii (wiersz 9), które wykształciło 95,8% ankietowanych studentów geografii; kompetencje w zakresie formułowania celów w ujęciu operacyjnym (wiersz 1) nabyło 89,2% studentów geografii, a kompetencje w zakresie doboru i wykorzystania dostępnych metod kształcenia geograficznego (wiersz 3) wykształciło 91,8% studentów geografii; nieco słabsze wyniki uzyskali studenci geografii w następujących kompetencjach: w zakresie kształtowania pojęć i formułowania geograficznych prawidłowości (wiersz 5) gdzie 85,7% studentów nabyło tę kompetencję, w zakresie zastosowania zróżnicowanych sposobów kontroli osiągnięć uczniów (wiersz 6) 84% studentów wykształciło tę kompetencję, w zakresie projektowania obiektywnych sprawdzianów osiągnięć szkolnych (wiersz 7), gdzie 77,1% osiągnęło tę kompetencję. Procentowy udział nabytych przez studentów geografii kompetencji jest zróżnicowany. Wysokie wyniki w zakresie wykształconych kompetencji przedmiotowych uzyskali studenci studiów stacjonarnych, którzy najczęściej nabywają je w czasie zajęć teoretycznych i ćwiczeń (praktyk) terenowych oraz praktyk zawodowych w szkole. Zaskakująco niskie wyniki w zakresie kształtowania kompetencji dydaktycznych w zakresie psychologii i pedagogiki uzyskali studenci geografii studiów stacjonarnych wszystkich uczelni, biorących udział w badaniach. Te słabe wyniki wynikają z braku możliwości uzyskania kompetencji podczas zajęć teoretycznych w uczelni, a praktyka zawodowa w szkole jest często zbyt krótka dla nadrobienia zaległości teoretycznych i ich zweryfikowania. Studenci geografii opanowali w znacznie większym stopniu kompetencje dydaktyczne w zakresie dydaktyki geografii od kompetencji dydaktycznych w zakresie psychologii i pedagogiki. Na podstawie zaprezentowanych wyników badań ankietowych oraz kierunków i zaleceń raportu dla UNECSO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku należy sądzić, że w ciągu najbliższych lat od nauczyciela będziemy oczekiwali wiele, m. in. sprostania tym problemom i osiągania sukcesów tam, gdzie rodzice, instytucje religijne czy władze publiczne często doznały niepowodzeń. Konieczna jest ciągła aktualizacja wiedzy i doskonalenie umiejętności nauczycieli, w tym nauczycieli geografii, jak i zachowanie właściwej równowagi między kompetencjami w nauczanej

8 548 Wiktor Osuch dyscyplinie a kompetencjami dydaktycznymi. Kompetencje, profesjonalizm i oddanie, których wymaga się od nauczycieli, nakładają na nich ogromną odpowiedzialność żąda się od nich wiele, a potrzeby jakie muszą zaspokoić, wydają się prawie nie mieć granic. Konieczne jest zatem podniesieni statusu nauczyciela, nauczyciel powinien cieszyć się uznaniem społeczeństwa, mieć autorytet, odpowiednie warunki do pracy i godziwe wynagrodzenie adekwatne do wykształconych kompetencji. Literatura Edukacja: jest w niej ukryty skarb, 1998, [w:] J. Delors (red.) Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji ds. Edukacji XXI wieku [tłum. Wiktor Rabczuk], Warszawa, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich. dr Wiktor Osuch Instytut Geografii Akademia Pedagogiczna Kraków