WYKORZYSTANIE SUROWCÓW SKALNYCH W POCZĄTKACH PAŃSTWA POLSKIEGO W GNIEŹNIE

Transkrypt

1 GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2013 Tom 8 Zeszyt 1 Janusz SKOCZYLAS Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań WYKORZYSTANIE SUROWCÓW SKALNYCH W POCZĄTKACH PAŃSTWA POLSKIEGO W GNIEŹNIE Streszczenie. Początki państwa polskiego związane są z Gnieznem, z Wzgórzem Lecha, gdzie co najmniej od VIII w. mieszkali ludzie. Tam właśnie pierwsi piastowscy władcy budowali swoje siedziby, wokół których rozwijał się gród i podgrodzie. Przyjęcie chrześcijaństwa spowodowało m.in. budowę nowych świątyń, i to z nowego naturalnego surowca, jakim był kamień. Do budowy fundamentów, a także murów świątyń, wykorzystywano głazy narzutowe, głównie jotnickie piaskowce kwarcytowe, granitoidy i gnejsy. Spajano je najczęściej gipsowymi zaprawami murarskimi, a później gipsowowapiennymi i wapiennymi. Sprowadzano także z odległości około 57 km piaskowce kwarcytowe występujące in situ w Brzeźnie koło Konina, które wykorzystywano do oblicowania np. otworów drzwiowych. Wykorzystywano także czwartorzędowe martwice wapienne i prawdopodobnie wapienie, które jednak nie zachowały się w materiale budowlanym. THE USAGE OF ROCK MATERIALS IN THE BEGINNINGS OF POLISH NATION IN GNIEZNO Summary. The beginnings of Polish nation are connected with Gniezno, with the Lech Hill, where, at least from the 8th century has lived people. This was the place where the first masters from the Piast dynasty built their abodes, around which developed cities and city boroughs. Introduction of Christianity caused the process of building new temples made of a new, natural material, which was stone. To build foundations and walls of temples were used boulders, mainly Jotnian quartz sandstones, granitoids and gneiss. They were usually cemented with gypsum mortar and later with gypsum-lime and lime mortar. There were also transported quartz sandstones existing in situ in Brzeźno next to Konin, 57 kilometres away, which were used to surround for example door openings. There were also used Quaternary lime sinters and probably limes, which have not preserved in the building materials.

2 102 J. Skoczylas 1. Wstęp W nawiązaniu do problematyki zastosowania nauk geologicznych, a szczególnie nauk o skałach w innych dziedzinach nauki i wiedzy o życiu, omawianej m. in. w artykule pt. Petrografia wobec wyzwań współczesnej turystyki i przemysłu kamieniarskiego (Górnictwo i Geologia, T. 6/2011, z. 4, s ) warto zwrócić uwagę na możliwości i perspektywy wykorzystania podstawowej niekiedy wiedzy geologicznej w badaniach nad początkami państwa polskiego. Badania geologiczne, a petrograficzne w szczególności, mają ten jeszcze dodatkowy walor, że z jednej strony bardzo wzbogacają naszą wiedzę o gospodarce w początkach państwa polskiego, głównie o gospodarce surowcem skalnym, z drugiej zaś nawiązują do interdyscyplinarnych badań nad przyrodniczymi uwarunkowaniami rozwoju wczesnośredniowiecznego osadnictwa. Tego typu badania geologiczne są wręcz niezbędne, skoro w ostatniej publikacji, pt. Przyrodnicza historia Gniezna plemiennego ośrodka kultu i centrum wczesnopiastowskiego państwa polskiego Civitas Schinesghe (2011), główną uwagę poświęcono badaniom paleobotanicznym, w niewielkim stopniu geomorfologicznohydrograficznym, a zupełnie pominięto jakiekolwiek uwarunkowania geologiczne. W niniejszym artykule całą uwagę skupimy na badaniach petroarcheologicznych, a więc na rozpoznaniu wykorzystanego i zachowanego surowca skalnego użytego do budowy pierwszych obiektów sakralnych na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie. 2. Wzgórze Lecha w Gnieźnie Wzgórze Lecha i większość wysoczyzny morenowej tworzą gliny morenowe o zmiennej miąższości. Cała rzeźba Gniezna i okolic ukształtowana została przede wszystkim przez lądolód bałtycki i jego wody roztopowe. W granicach miasta i w jego najbliższej okolicy przebiegają dwa ciągi spiętrzonych moren czołowych. W części południowej są to moreny fazy poznańskiej, a na północy z kolei oscylacji gnieźnieńskiej. Między nimi znajdują się fragmenty moreny płaskiej i falistej wysoczyzny morenowej, a także część sandru. Formy te porozcinane są głębokimi rynnami glacjalnymi o stromych zboczach (Nowaczyk B., 2000).

3 Wykorzystanie surowców skalnych w początkach Od okresu kształtowania się początków naszej państwowości następowało coraz intensywniejsze przeobrażanie rzeźby Góry Lecha, a także niektórych fragmentów rynny glacjalnej okalającej ją od północy. Krajobraz Gniezna już od czasów pogańskich ulegał przeobrażeniom na skutek intensywnej działalności człowieka. Wzgórze Lecha, zwane również Górą Lecha, zmieniało swoją budowę. Niektóre obszary zostały zasypane i jeszcze nadbudowane warstwami usypiskowymi oraz powstającymi warstwami kulturowymi. Góra Lecha sukcesywnie była nadbudowywana nasypami wałów obronnych drewnianoziemnych. Miąższość nasypów, akumulowanych do dnia dzisiejszego, jest zmienna i wynosi od jednego do kilku metrów. Są to najczęściej średnio- i drobnoziarniste piaski, niekiedy większe głazy, często gruz ceglany, fragmenty ceramiki, kawałki drewna i skóry. Spotyka się również detrytus roślinny i skorupki malakofauny. Niektóre fragmenty nasypu przedzielane są miejscami torfem, organicznym mułkiem lub soczewkami piasku (Nowaczyk B., 2000; Sawicki T., 2001, Janiak T., 2004). Liczne badania paleoekologiczne dostarczają współcześnie informacji o przekształcaniu krajobrazu przyrodniczo-kulturowego (Makohonienko M. i in., 2011). Także sukcesywnie prowadzone badania archeologiczne dostarczają nowych materialnych dowodów potwierdzających historyczne, przede wszystkim na poły legendarne przekazy o ważnym, może nawet dominującym w regionie znaczeniu gnieźnieńskiego ośrodka kultowego, potem chrześcijańskiego i świeckiego. 3. Rozwój osadnictwa Osadnictwo na tym terenie zaczęło się rozwijać prawdopodobnie na przełomie VI-VII w. Data założenia grodu i jego pierwotny kształt nie są jeszcze dokładnie ustalone i podlegają ciągłej weryfikacji. Przypuszcza się, że Gniezno swój miało początek w końcu VIII w. lub na przełomie VIII i IX w. Gród gnieźnieński pod względem strategicznym położony był bardzo dogodnie. Otoczony był jeziorami, które przed tysiącem lat tworzyły prawdopodobnie jeden wielki zbiornik okalający wzgórze. Gród książęcy i przylegające do niego podgrodzie zajmowało obszar prawie 6 ha. Otoczone było wałem drewniano-ziemnym o wysokości 10 do 12 m (Sikorska J., 2006). W obrębie grodu budowano budynki drewniane, m. in. siedzibę księcia, jego rodziny, dworu i drużyny wojów, a także duchowieństwa. Na podgrodziu mieszkali rzemieślnicy oraz osoby zajmujące się obsługą grodu.

4 104 J. Skoczylas Podobnie jak niejasne są początki grodu na Wzgórzu Lecha, tak i forma najstarszych monumentalnych budowli w grodzie książęcym ciągle nie jest jednoznaczna i stanowi przedmiot ciągłej dyskusji. W grodzie książęcym położonym w północnej części Wzgórza Lecha, w rejonie dzisiejszego kościoła św. Jerzego natrafiono na destrukty prawdopodobnie najstarszej, później rozebranej do fundamentów budowli wczesnoromańskiej (Kurnatowska Z., 1991). 4. Materiał skalny kościołów Pod katedrą natrafiono na rozmaite fragmenty architektoniczne, które przez różnych badaczy są odmiennie interpretowane. Wciąż brak jest zgodności co do rekonstrukcji formy przestrzennej najstarszych wczesnoromańskich budowli. Najwyraźniej zachowały się pozostałości katedry romańskiej wybudowanej w połowie XI w., która ma formę trójnawowej bazyliki zamkniętej trzema absydami. Miała ona ozdobną posadzkę z płytek ceramicznych, a w XII w. wzbogacona została o odlewane spiżowe drzwi ze scenami z życia św. Wojciecha (Kurnatowska Z., 1991). Niezależnie jednak od różnych interpretacji przekazów pisemnych, także szczątków materialnych najczęściej w postaci budowlanego materiału skalnego, rola Gniezna w początkach formowania się państwa polskiego była znacząca. Świadczyć o tym może m.in. fakt, że najwcześniejszy, ze schyłku XI w., dokument, zwany Dagome iudex określa państwo polskie jako państwo gnieźnieńskie z przyległościami. Tutaj też została usytuowana siedziba pierwszego arcybiskupa polskiego i tu do dnia dzisiejszego rezyduje prymas Polski (Kurnatowska Z.,1991). To właśnie katedra gnieźnieńska położona na Wzgórzu Lecha, nieco na zachód od współczesnego rynku oraz na pierwszym podgrodziu sąsiadującym z palatium księcia, stanowi najważniejszy zabytek Gniezna. Obecna gotycka katedra z barokowym wieńcem kaplic spełnia oprócz funkcji religijnych, także rolę swoistego muzeum gromadzącego dzieła sztuki z różnych epok autorstwa znanych artystów (rys. 1). Analizując materialne pozostałości pierwszych piastowskich władców, bardziej jednak interesujące są dla nas podziemia katedry (rys. 2, 3). Na terenie grodu G. Mikołajczak (1972 r.) wyróżniła sześć różnych obiektów architektonicznych. W podziemiach Katedry Gnieźnieńskiej zachowały się relikty prawdopodobnie prostokątnej budowli z przełomu IX i X w. oraz trójnawowa budowla datowana na lata

5 Wykorzystanie surowców skalnych w początkach Rys. 1. Obecna, gotycka katedra gnieźnieńska na Wzgórzu Lecha. Widok od południa Fig. 1. The present, gothic cathedral in Gniezno on the Lech Hill, sight from the south Rys. 2. Fragment udostępnionego turystycznie podziemia katedry z elementami niektórych świątyń Fig. 2. A piece of the underground of the cathedral that is available for visitors and tourists with elements of some temples Pierwszym kościołem wzniesionym na terenie dzisiejszej katedry było prostokątne oratorium, prawdopodobnie miejsce kultu pogańskiego. Około 970 r. Mieszko I wzniósł na planie krzyża trójkonchowy kościół, zbudowany z głazów narzutowych. Prawdopodobnie w tej świątyni pochowano Dąbrówkę. Pod koniec X w. Bolesław Chrobry ufundował następny, prawdopodobnie prostokątny kościół, w którym spoczęły w 999 r. szczątki biskupa Wojciecha, a w 1000 roku odbył się Zjazd Gnieźnieński. W dniu 24 kwietnia 1018 roku pożar zniszczył kościół. Niemal natychmiast przystąpiono do odbudowy kościoła, również

6 J. Skoczylas 106 prostokątnego, zakończonego od wschodu trzema apsydami. Świątynia ta nie funkcjonowała długo, bowiem została zniszczona w trakcie najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1039 r. Rys. 3. Widok na próby wizualnej rekonstrukcji poszczególnych preromańskich i romańskich świątyń w podziemiach katedry Fig. 3. A sight on the attempts of reconstruction of particular pre-roman and Roman temples in the undergrounds of the cathedral W 1064 r. konsekrowano nową katedrę romańską, która powstała na dawnych fundamentach kościoła z X w. Właśnie w tym kościele około 1175 r. pojawiły się, wykonane z brązu, słynne dzisiaj drzwi gnieźnieńskie, przedstawiające żywot św. Wojciecha (rys. 4) oraz posadzkę z płytek ceramicznych (rys. 5). Rys. 4. Fragment drzwi gnieźnieńskich z XII w. z tympanonem we współczesnej katedrze Fig. 4. A part of the gnieźnieńskie doors from the 12th century with a tympanum in the present cathedral

7 Wykorzystanie surowców skalnych w początkach Rys. 5. XII-wieczna posadzka ceramiczna w podziemiach katedry Fig. 5. Coming from the 12th century ceramic floor in the underground of the cathedral Makroskopowym badaniom petrograficznym poddano zachowane mury właśnie tej świątyni, które obecnie można podziwiać w podziemiach katedry gnieźnieńskiej. Zachowane elementy skalne preromańskiej, prostokątnej katedry wykonane zostały z głazów narzutowych, głównie z piaskowca kwarcytowego jotnickiego (37,2%, a także z gnejsów (33%) i granitów (15,4%). Wyodrębniono również piaskowiec kwarcytowy z Brzeźna (15,4%). Z kolei zachowanych elementach, w opisywanej już trójnawowej, katedrze z XI w. wybudowanej również z głazów narzutowych, stwierdzono, że najwięcej zachowało się skał granitoidowych (28%), piaskowców kwarcytowych jotnickich (27,7%), gnejsów (16,6%), amfibolitów (4,2%), diorytów (1,4%). Ponadto zanotowano obecność piaskowców kwarcytowych z Brzeźna (18,4%), a także nieco martwicy wapiennej (2,8%) (rys. 6, 7, 8). Rys. 6. Tzw. stypes, czyli podstawa ołtarza wykonana z głazów narzutowych Fig. 6. So-called stypes, namely a basis of the altar made of boulders

8 108 J. Skoczylas Rys. 7. Przykład zastosowania piaskowca z Brzeźna Fig. 7. An example of usage of the sandstone from Brzeźno Rys. 8. Przykład obecności martwicy wapiennej w murach oddzielających nawę główną od nawy bocznej Fig. 8. An example of usage of lime sinters in wall separating nave from aisle

9 Wykorzystanie surowców skalnych w początkach Budowlane surowce skalne spojone były najczęściej zaprawą gipsową, gipsowowapienna lub wapienną. 5. Uwagi końcowe Głównym materiałem budowlanym fundamentów i murów kamiennych sakralnych budowli w Gnieźnie z początków państwa piastowskiego były głazy narzutowe, przede wszystkim piaskowce kwarcytowe jotnickie, granity i gnejsy. Pozyskiwane były one z okolicznych pól i lasów. Ze względu na liczne postoje lądolodu na tym obszarze głazów tych powinno być pod dostatkiem. Nie wiemy jednak, czy eksploatacja głazów narzutowych miała charakter powierzchniowego zbieractwa, czy też może bardziej korzystano z rozgrzebisk, naturalnych odsłonięć czy sztucznych odkrywek. Pozostaje także otwarty problem organizacji poszukiwań tych głazów, sposobu ich transportu na wzgórze, a także sama organizacja budowy świątyń. Lica narożników ścian najczęściej wykonane były z piaskowców kwarcytowych z Brzeźna (rys. 7). Podobnie jak w przypadku innych świątyń z Poznania, Giecza i Ostrowa Lednickiego, a także Strzelna, Mogilna i Kruszwicy piaskowce te eksploatowano w Brzeźnie koło Konina i stamtąd drogą prawdopodobnie częściowo wodną transportowano na miejsce wykorzystania (Skoczylas J., 1990, 1994, 1995). Odległość w linii prostej z Brzeźna do Gniezna wynosi około 57 km (rys. 9). Stosunkowo mało zachowało się martwicy wapiennej jako materiału budowlanego głównie elementów architektonicznych, a także oblicowań oraz otworów okiennych i wejściowych. W porównaniu z odpowiednimi budowlami Poznania lub Ostrowa Lednickiego zauważamy stosunkowo małą ilość martwicy wapiennej, mimo iż z okolic Trląga, skąd prawdopodobnie przywożono tę skałę, jest bliżej do Gniezna niż np. do Poznania czy Ostrowa Lednickiego. Odległość z okolic Trląga od Gniezna w linii prostej wynosi około 40 km (rys. 8, 9). Nie zachowały się zupełnie elementy architektoniczne wykonane z wapieni, mimo że na późniejszych etapach budowy świątyni były powszechnie stosowane. Można domniemywać, że elementy wapienne nie zachowały się prawdopodobnie dlatego, że chętnie wykorzystywano je później jako materiał do zapraw murarskich dla następnych kościołów. Najbliżej wychodnie wapienia jurajskiego znajdują się w rejonie Piechcin-Barcin, a więc w odległości, w linii prostej, około 50 km. Na podstawie doświadczeń z badań innych

10 110 J. Skoczylas wczesnośredniowiecznych budowli w Wielkopolsce nie można wykluczyć, szczególnie wśród materiału ruchomego, przedmiotów wykonanych z wapienia kredowego, którego wychodnie znane są z okolic Uniejowa i Dąbia. W linii prostej odległość do Gniezna jest znaczna i dochodzi do 100 km (rys. 9). Z kolei dosyć obficie, szczególnie w początkowych fazach budowy, zaprawa gipsowa powstawała na bazie gipsu, którego jedyne wychodnie w Wielkopolsce występują w miejscowości Wapno, jako czapa gipsowa wysadu solnego, w odległości około 40 km od Gniezna (rys. 9). Rys. 9. Kierunki dystrybucji surowców skalnych we wczesnym średniowieczu użytych do budowy romańskiej trójnawowej katedry w Gnieźnie: 1 Wychodnie wapieni mezozoicznych, 2 wapienie, 3 martwica wapienna, 4 piaskowce kwarcytowe, 5 gips Fig. 9. The directions of distribution of rock materials in the early Medieval used to build a Roman, three-nave cathedral in Gniezno: 1 Outcrops of Mesozoic limestone, 2 limestone, 3 lime sinters, 4 quartz sandstone, 5 gypsum BIBLIOGRAFIA 1. Janiak T.: Problematyka wczesnych faz kościoła katedralnego w Gnieźnie, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce. Wydawnictwo Muzeum Początków Państwa Polskiego, Gniezno 2004, s

11 Wykorzystanie surowców skalnych w początkach Kurnatowska Z.: Wczesnośredniowieczna zabudowa Gniezna, [w:] Przewodnik z 62 Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Naukowego, Poznań 1991, s Makohonienko M., Kara M., Koszałka J.: Przyrodnicza historia Gniezna plemiennego ośrodka kultu i centrum wczesnopiastowskiego państwa polskiego Civitas Schinesghe. Landform Analysis, vol.16, 2011, s Mikołajczyk G.: Początki Gniezna. Studia nad źródłami archeologicznymi, Warszawa- Poznań, Nowaczyk B.: Rozwój rzeźby Gniezna i okolicy w vistulianie i holocenie, [w:] Geologia i ochrona środowiska Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Poznań 2000, s Sawicki T.: Wczesnośredniowieczny zespół grodowy w Gnieźnie, [w:] Kurnatowska Z. (red.): Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Poznań, s Sikorska J. (red.): Skąd się Polska zaczęła... Od kruszwicy do Poznania. Rzecz o szlaku piastowskim. Wydawnictwo Mirex, Bydgoszcz Skoczylas J.: Użytkowanie surowców skalnych we wczesnym średniowieczu w północno-zachodniej Polsce. Seria Geologia nr 12. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań Skoczylas J.: Użytkowanie surowców skalnych w początkach państwa polskiego w Wielkopolsce, [w:] Użytkowanie surowców skalnych w początkach państwa polskiego, Poznań 1994, s Skoczylas J.: Wykorzystanie dróg wodnych w średniowieczu w Wielkopolsce, ze szczególnym uwzględnieniem Warty w rejonie Poznania. t. 1, Poznań 1995, s Skoczylas J.: Petrografia wobec wyzwań współczesnej turystyki i przemysłu kamieniarskiego. Górnictwo i Geologia, t. 6, z. 4, 2011, s Abstract The management of raw rocks in the course of humanity, although common, is still not sufficiently discovered. On the basis of the research of raw rocks from the churches built on the Lech Hill in Gniezno in the time of the first rulers from the Piast dynasty, discovered in the course of archaeological works and available for tourists, thanks to conservatory works under the present cathedral, it is possible to present the scale and scope of the usage of rocks in the beginnings of our nation. To build the foundations and walls of temples were used mainly boulders. Their amount in the area of oscillation of the ice sheet near Gniezno was quite considerable. That is the reason why this basic building material was near the building site. The material most often included Jotnian quartz sandstone, granitoids and gneiss. These rock formations were joined with the use of mortar. First this was gypsum mortar and later gypsum-lime and lime mortar. The closest to the earth surface was gypsum from Cechsztyn area, which, as a gypsum cap of a salt plug, can be found in Wapno near Wągrowiec. In a straight line this is around 50 kilometres from Gniezno. There have also been noticed lime sinters, of which natural outcrops are located in the area of Trlaga near the Pakoski Reservoir, which, in turns, is around 40 kilometres from Gniezno. The distance between Brzeźno near Konin, where sandstone was exploited to build Roman churches, is around 57 kilometres. The author thinks that Jurassic limestone from the area of Piechcin-Barcin the distance 40 kilometres, and maybe also Cretaceous limestone from the area of Poddębice Uniejów the distance almost 100 kilometres, were also used to create architectural details. The issue of the role and meaning of raw rock materials in the beginnings of Polish Country involves further interdisciplinary investigation.