niepełnosprawności ich dziecka? 10. Jaka jest zależność między zachowaniami zdrowotnymi a otrzymanym wsparciem społecznym

Transkrypt

1 Dr hab. prof. nadzw. Grażyna Nowak-Starz Specjalista w dziedzinie zdrowie publiczne Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kielce, Al. IX Wieków Kielc 19 Recenzja pracy doktorskiej mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł Subiektywna ocena stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych, niepełnosprawnych dzieci Zdrowie rozumiane holistycznie jako dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny (a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności), a także zdolność do pozytywnego przystosowania się pełnienia ról społecznych umożliwiają człowiekowi uczestnictwo w różnych formach funkcjonowania, np. edukacji i pracy. W ten sposób postrzegane zdrowie sprzyja zdobywaniu osiągnięć, rozwijaniu uzdolnień i zainteresowań oraz kreatywności, warunkuje dobrą dyspozycję i motywację do działań, również dobre relacje między członkami społeczności. Zdrowie stanowi podstawę i warunek wszechstronnego rozwoju człowieka i spełnia wiele ważnych funkcji zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i społeczeństwa. Osiągnięcie celu, jakim są działania na rzecz dobrego zdrowia wszystkich, jest przedmiotem troski Unii Europejskiej, której członkiem jest Polska. Jednym z najpoważniejszych problemów zaburzających zdrowie jest niepełnosprawność, która stanowi powszechny problem współczesnego świata. Dysfunkcja stawia człowieka w nieznanej sytuacji w wielu obszarach życia. Codzienne funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej i jej rodziny związane jest z dylematami wyboru i pozostaje w dysproporcji do możliwości człowieka zdrowego. Dane statystyczne wskazują, że na świecie żyje ponad 500 milionów osób niepełnosprawnych, w tym 11% w wieku do 30 lat. Oznacza to, że co dziesiąta osoba na świecie jest niepełnosprawna, zaś skutki niepełnosprawności odczuwa 40% populacji. Obecnie misją promowania zdrowia rekomendowaną przez WHO i skierowaną do niepełnosprawnych jest wspomaganie działań na rzecz osiągania optymalnych ogólnych zakresów normy reakcji w 1

2 życiu osobniczym i zdrowiu. Ważnym elementem kształtowania reaktywności i sił obronnych są wielokierunkowe działania z zakresu promocji zdrowia, a także badania prowadzone w ramach dziedziny nauki o zdrowiu, w tym badania nad zachowaniami zdrowotnymi rodziców i ich niepełnosprawnych dzieci w różnych okresach ontogenezy. Wpisuje się w te działania dysertacja autorstwa mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł pt. Subiektywna ocena stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych, niepełnosprawnych dzieci. Zdobywanie kultury zdrowotnej w wymiarze jednostkowym i społecznym to ważny potencjał zarówno rozwoju osobniczego, jak i społeczeństwa. Stanowi ono podstawę powodzenia wszelkich działań wychowawczych i prozdrowotnych. Duże znaczenie ma też wczesne rozpoznanie zaburzeń, chorób i wad rozwojowych u populacji w wieku rozwojowym, gdyż pozwala to na podjęcie skutecznych metod oddziaływania, korekcji i leczenia. Mgr Joanna Harzowska- Szczygieł tematem swojej pracy bardzo dobrze wpisuje się w ważność i aktualność podjętej problematyki. Opracowanie stanowi ciekawe studium nie tylko o charakterze poznawczym, ale także o walorach utylitarnych jako źródło cennych informacji dla rodziców niepełnosprawnych dzieci w różnych okresach ontogenezy oraz odpowiednich instytucji zajmujących się funkcjonowaniem rodzin niepełnosprawnych. Jak wiadomo, zachowania zdrowotne kształtują się przede wszystkim w dzieciństwie i młodości pod wpływem różnych czynników, wśród których rodzina wymieniana jest na pierwszym miejscu obok szkoły i grupy rówieśniczej. Zachowania te trudno korygować i modyfikować u osób dotkniętych niepełnosprawnością, czasami jeszcze trudniej u ich rodzin bądź faktycznych opiekunów. Skutki niedostatków zachowań prozdrowotnych i zachowań ryzykownych dla zdrowia rzutują na funkcjonowanie obydwu grup i w znacznym stopniu decydują o jakości życia w zdrowiu. Należy przy tym podkreślić małą podatność na oddziaływania edukacyjne. Wśród najczęstszych niedostatków w zakresie zachowań prozdrowotnych osób niepełnosprawnych wymienia się żywienie, które ma wpływ na wzrastanie i rozwój, niekorzystne dla zdrowia są wahania masy ciała, a problemem trudnym do opanowania jest bardzo niska aktywność fizyczna, często uwarunkowana zdrowotnie, ale i wieloczynnikowo. Wymienione powyżej zjawiska mają i będą miały poważny wpływ na rodzaj świadczonych usług promocyjno-medyczno-społecznych. Rozprawa doktorska mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł liczy razem z aneksem i streszczeniem 147 stron i obejmuje 30 rycin, 68 tabel, wykaz skrótów używanych w pracy, spis piśmiennictwa uwzględniający 124 pozycje oraz streszczenia w języku polskim i angielskim. Praca zawiera też 15-stronicowy aneks, w którym zawarto zastosowane narzędzia badawcze. 2

3 Konstrukcja pracy jest klarowna, praca ma typowy układ metodologiczny, składa się z rozdziałów przedstawiających założenia i cel pracy, problem w świetle piśmiennictwa, materiał i zastosowane metody badawcze, wyniki badań, dyskusję, wnioski, streszczenia i bibliografię. Zarówno układ pracy, jak i dobór, znajomość, a także ujęcie literatury przedmiotu (i to z kilku dziedzin), umiejętność kojarzenia i operowania faktami oraz pojęciami, dobór metod i narzędzi badawczych świadczą o bardzo dobrym przygotowaniu metodologicznym Autorki, jednocześnie o poprawnym warsztacie naukowo-badawczym. Edytorska strona rozprawy jest prawidłowa. Dysertacja składa się z części teoretycznej i empirycznej. W części teoretycznej (podrozdziały 1-4) Autorka wykazała doniosłość tematu swojej pracy i badań realizowanych w konwencji nauk o zdrowiu, ale nawiązujących do innych dziedzin nauki, w tym medycyny, pedagogiki, psychologii oraz auksologii. Z pozycji recenzenta sugerowałabym zapoznanie się z wynikami badań przeprowadzanych w Zjednoczonym Królestwie przez The National Study of Health and Growth, które ukazują między innymi trendy sekularne korelacji nadwagi i otyłości z występowaniem chorób. Walorem tej części jest bardzo dokładna analiza sytuacji dziecka niepełnosprawnego w rodzinie w Polsce i na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł międzynarodowych. Autorka dysertacji zwróciła uwagę na możliwości wsparcia społecznego rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym. Jednocześnie w sposób merytoryczny ukazała liczne uwarunkowania zdrowia, znaczenia subiektywnej oceny dla jednostki, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań zdrowotnych niepełnosprawnych i ich rodzin. Pragnę podkreślić niezwykle cenne uwzględnienie przez Doktorantkę roli kobiet w kształtowaniu zachowań zdrowotnych rodziny, decydują one o szeroko pojętej polityce rodzinnej i mają największy wpływ na kształtowanie zachowań zdrowotnych rodziny. Stąd ich zdrowie i wchodzące w jego skład zachowania zdrowotne są ważnym wyznacznikiem funkcjonowania rodziny, zwłaszcza z dzieckiem niepełnosprawnym. Należy podkreślić, że opracowanie jest syntetyczne i komunikatywne, ukazuje najczęstsze tendencje w omawianym zakresie problematyki na wybranym terenie. Rozważania Autorki są wyczerpujące i bardzo dobrze wyrażone, opierają się na właściwie dobranych materiałach źródłowych. Doktorantka wykazała dużą staranność i wnikliwość oraz umiejętność sprawnego posługiwania się cytowanym piśmiennictwem. Walorem zbioru piśmiennictwa jest znaczący udział najnowszych obcojęzycznych pozycji medycznych związanych z tematem dysertacji. Część empiryczną poprzedza omówienie założeń metodologicznych i organizacyjnych badań. Głównymi przesłankami Autorki pracy było założenie, że przyjście na świat dziecka niepełnosprawnego wiąże się z zaburzeniem funkcjonowania rodziny, w tym znacznego obciążenia 3

4 ze strony matki, które ma wpływ na ich stan zdrowia. Wynika to z konieczności przejęcia nowych obowiązków, zapewnienia dziecku ciągłej opieki, licznych wizyt u lekarzy, terapeutów i rehabilitantów. Wśród wielu możliwości realizacji postawionych zadań Autorka wybrała badanie grupy matek i ich dzieci, z uwzględnieniem matek wychowujących dziecko niepełnosprawne, ale i wychowujących dziecko zdrowe. Celem pracy było poznanie subiektywnej oceny stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych dzieci niepełnosprawnych i matek dorosłych dzieci zdrowych. W kolejnym rozdziale pracy Autorka dysertacji prezentuje problemy badawcze, które są konstruowane nie w zwyczajowo przyjętym układzie: problem główny, problemy szczegółowe, jednakże w ocenie zawartości merytorycznej są starannie i poprawnie skonstruowane. Problemy badawcze przyjmują następujące brzmienie: 1. Jaka jest subiektywna ocena stanu zdrowia matek dorosłych dzieci niepełnosprawnych i matek dorosłych dzieci zdrowych? 2. W jakim stopniu niepełnosprawność dziecka ma wpływ na występowanie w grupie badanych matek problemów w funkcjonowaniu fizycznym, psychologicznym i społecznym oraz w różnych sferach życia? 3. Jaka jest zależność między subiektywną oceną stanu zdrowia badanych a rodzajem i stopniem niepełnosprawności ich dziecka? 4. Jaka jest zależność między subiektywną oceną stanu zdrowia a wiekiem badanych? 5. Jaka jest zależność między subiektywną oceną stanu zdrowia a otrzymywanym wsparciem społecznym badanych? 7. Jakie zachowania zdrowotne prezentują badane matki? 8. Jaka jest zależność między subiektywną oceną stanu zdrowia a zachowaniami zdrowotnymi badanych? 9. Jaka jest zależność między zachowaniami zdrowotnymi badanych a rodzajem i stopniem niepełnosprawności ich dziecka? 10. Jaka jest zależność między zachowaniami zdrowotnymi a otrzymanym wsparciem społecznym badanych? 11. Jaka jest zależność między zachowaniami zdrowotnymi a wiekiem badanych? W kolejnym rozdziale przedstawione zostały hipotezy badawcze, Autorka dysertacji zaproponowała to w następujący sposób: 1. Subiektywna ocena stanu zdrowia matek dorosłych niepełnosprawnych dzieci jest niższa w porównaniu z grupą matek dzieci zdrowych. 4

5 2. Stopień i rodzaj niepełnosprawności dziecka zwiększa częstość występowania u ich matek problemów w funkcjonowaniu fizycznym, psychologicznym i społecznym oraz w różnych sferach życia. 3. Samoocena stanu zdrowia matek dorosłych dzieci niepełnosprawnych jest zależna od rodzaju i stopnia niepełnosprawności dziecka, otrzymanego wsparcia społecznego, pozytywnych zachowań zdrowotnych i wieku. 4. Matki dorosłych dzieci niepełnosprawnych prezentują niższy poziom pozytywnych zachowań zdrowotnych zarówno w zakresie ogólnym, jak i we wszystkich podskalach w porównaniu z matkami dzieci zdrowych. 5. Na pozytywne zachowania zdrowotne matek dorosłych dzieci niepełnosprawnych mają wpływ subiektywna ocena stanu zdrowia, stopień i rodzaj niepełnosprawności dziecka, otrzymane wsparcie społeczne i wiek. Przyjęty przez Autorkę tok postępowania metodologicznego jest poprawny, aczkolwiek budzi pewną niewiedzę, dlaczego w dysertacji problemy badawcze, w oparciu o które możemy dopiero zakładać hipotezy badawcze, nie zawsze są kompatybilne. Stawiając pytanie, zakładamy stosowną hipotezę (patrz liczba problemów i hipotez oraz np. zgodność merytoryczna 4, 5 problemu i hipotez badawczych). Badaniem objęto 139 matek, w tym 75 wychowujących dziecko niepełnosprawne i 66 wychowujących dziecko zdrowe. Badane pochodziły z Krakowa, Kłaju i Niepołomic. Autorka wykazała się dużą starannością w skompletowaniu zgody na badania zarówno matek, jak i dyrektorów wymienionych grup i instytucji wsparcia dla rodziców wychowujących dzieci niepełnosprawne. Z pozycji recenzenta pragnę podkreślić działania niezwykle porządkujące przebieg badań, mam na myśli prezentację kryteriów włączenia do grupy badanej oraz kryteriów włączenia do grupy porównawczej. Na przeprowadzenie badań uzyskano pisemną zgodę Komisji Bioetycznej UJ CM (Nr KBET/128/B/2013 z dnia 6 czerwca 2013 roku). Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny. Do zebrania danych wykorzystano 3 standaryzowane narzędzia badawcze: Nottingham Health Profile (NHP), Skalę Wsparcia Społecznego, Skalę Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla kobiet oraz autorski kwestionariusz ankiety. W zakresie doboru materiału i metody wykorzystano zasady statystyki klasycznej, dobór mierników siły związku między zmiennymi uzależniono od skali, na jakiej zostały zmierzone zmienne. Miarą korelacji dla danych mierzonych na skali porządkowej był współczynnik U Manna-Whitneya oraz Kruskala-Wallisa (znak współczynnika wskazuje na kierunek zależności, a jego wartość bezwzględna ukazuje siłę związku). W przypadku danych nominalnych Autorka badała związek między zmiennymi, a istnienie istotnego związku wykazała, używając 5

6 testu nieparametrycznego chi². Po stwierdzeniu takiego związku określiła jego siłę za pomocą współczynnika Spearmana. Dla zmiennych z dwiema grupami został zastosowany test chi², z analizą rozkładu zmiennej w porównaniu z wartościami oczekiwanymi. Obliczenia statystyczne wykonano przy użyciu pakietu statystycznego R Należy podkreślić oryginalność dobranych metod i narzędzi badawczych, a także przeprowadzonych analiz statystycznych. Część empiryczna, którą stanowią wyniki badań, obejmuje 65 stron dysertacji. Wyniki badań własnych przedstawiono w postaci zarówno tabelarycznej, jak i graficznej, co ułatwia przekaz i odbiór treści. W wynikach badań Doktorantka, zgodnie z wytyczonym tokiem postępowania metodologicznego, dokonała analizy statystycznej i wykazała, że matki dorosłych niepełnosprawnych dzieci wykazują gorszą subiektywną ocenę stanu zdrowia i mniej pozytywne zachowania zdrowotne w porównaniu z matkami dzieci zdrowych. Stan zdrowia na poziomie bardzo dobrym i dobrym oceniło tylko 20% matek dzieci niepełnosprawnych i aż 64,06% matek dzieci zdrowych. Subiektywna ocena stanu zdrowia matek z grupy badanej różniła się istotnie w podskali energia (p<0,001), ból (p=0,001), reakcje emocjonalne (p<0.001), wyobcowanie społeczne (p<0,001), ograniczenia ruchowe (p=0,004), za wyjątkiem zaburzeń snu (p<0,366), w porównaniu z grupą matek dzieci zdrowych. Autorka wykazała, że samoocena stanu zdrowia matek dorosłych dzieci niepełnosprawnych jest uwarunkowana występowaniem częściej problemów w pracy zawodowej, pracach domowych, życiu rodzinnym, życiu towarzyskim, brakiem zainteresowań i hobby oraz czasu wolnego. Udowodniła, że matki z grupy badanej różniły się istotnie w zestawieniu z grupą porównawczą występowaniem problemów w 4 dziedzinach życia, tj.: pracy zarobkowej (p<0,001), pracach domowych (p=0,oi2), życiu towarzyskim (p=0,011) i życiu rodzinnym (p==0,008). W każdej ze wskazanych dziedzin matki dorosłych dzieci niepełnosprawnych doświadczały problemów częściej niż matki z grupy porównawczej. Mgr Joanna Harzowska-Szczygieł wykazała w swych badaniach zależność pomiędzy wiekiem a subiektywną oceną stanu zdrowia matek wychowujących dziecko niepełnosprawne w podskalach: energia (p=0,0i2), ból {p<0,001), zaburzenia snu (p=0,045) i ograniczenia ruchowe (p<0,001), a w grupie porównawczej w podskalach: ból (p=0,003) i ograniczenia ruchowe (p<0,001). Nie stwierdziła natomiast zależności pomiędzy wiekiem badanych matek wychowujących dziecko niepełnosprawne a problemami w poszczególnych dziedzinach życia, a także pomiędzy subiektywną oceną stanu zdrowia w obydwu badanych grupach a liczbą posiadanych dzieci. 6

7 Matki wychowujące dzieci niepełnosprawne różniły się istotnie zachowaniami zdrowotnymi w zestawieniu z matkami z grupy porównawczej (p<0,001), za wyjątkiem zachowań zdrowotnych związanych z bezpieczeństwem p=0,227. W obu badanych grupach wykazano mniej pozytywne zachowania zdrowotne w zakresie aktywności ruchowej (p<0,001). Matki z obydwu grup, które nie miały problemów w sferze zawodowej, wykazywały więcej pozytywnych zachowań zdrowotnych (p=0,036 v p=0,106). Matki dzieci niepełnosprawnych niemające problemów w sferze prac domowych wykazywały więcej pozytywnych zachowań zdrowotnych w zakresie aktywności fizycznej (p=0,001), ponadto w sferze życia rodzinnego prezentowały lepsze zachowania zdrowotne w zakresie bezpieczeństwa (p=0,012) i zdrowia psychospołecznego (p=0,001). Autorka dysertacji wykazała, że częstość występowania problemów w życiu rodzinnym i towarzyskim oraz subiektywna ocena stanu zdrowia w zakresie reakcji emocjonalnych jest uwarunkowana stopniem niepełnosprawności dziecka. Zaobserwowano tę zależność w zakresie zdrowia psychospołecznego (p=0,022). Ustalono także, że osoby mające i niemające problemów w sferze życia towarzyskiego w badanej grupie różniły się istotnie we wszystkich podskalach zachowań zdrowotnych. Zwłaszcza badani niemający problemów w tej sferze wykazywali więcej pozytywnych zachowań zdrowotnych (p<0,001). Problemy lub ich brak w sferze zainteresowań i hobby nie miały wpływu na rodzaj zachowań zdrowotnych w badanej grupie (p=0,586); analogicznie w grupie porównawczej Autorka odnotowała, że osoby nie mające problemów w tej dziedzinie wykazywały większą dbałość o aktywność fizyczną (p=0.025). Podobny brak korelacji odnotowano między osobami mającymi problemy lub ich niemającymi w życiu seksualnym a ich zachowaniami zdrowotnymi dotyczyło to wszystkich matek (p=0,853 v p=0,206). U matek dzieci niepełnosprawnych problemy w sferze czasu wolnego nie rzutowały w sposób istotny statystycznie na ich zachowania zdrowotne, natomiast w grupie porównawczej osoby nie mające problemów w tej dziedzinie wykazywały większą dbałość o ciało (p=0,008), żywienie (p=0,009) i aktywność fizyczną (p=0,022). Wiek matek z grupy badanej wpływa ujemnie na zachowania zdrowotne w zakresie aktywności fizycznej (P=- 0,316) i zachowania bezpieczeństwa (r=- 0,273), zależności tych nie odnotowano w grupie porównawczej. Jak należałoby oczekiwać, Autorka dysertacji wskazała na zależność zachowań zdrowotnych matek dzieci niepełnosprawnych w zakresie zdrowia psychospołecznego od stopnia niepełnosprawności dziecka (p=0,035). Nie wykazano zależności w układzie zachowania zdrowotne badanych matek a rodzaj niepełnosprawności dziecka (p=0,748). 7

8 Wsparcie społeczne stanowi istotny czynnik wpływający na subiektywną ocenę stanu zdrowia. Mgr Joanna Harzowska-Szczygieł wykazała, że matki wychowujące dzieci niepełnosprawne, chociaż zdecydowanie częściej potrzebowały bardzo dużo wsparcia, otrzymywały go mniej zarówno od najbliższej rodziny, jak i krewnych oraz przyjaciół we wszystkich jego rodzajach w porównaniu z grupą matek wychowujących dzieci zdrowe. Uzyskane wyniki są istotne statystycznie. Znamienne w badaniach jakościowych są też obserwacje i doświadczenia, jakie niesie kontakt interpersonalny z badanym za szczególnie interesujące uważam wykorzystanie przez Doktorantkę umiejętności w zakresie komunikacji z badanym (jest to niejako wpisane w Jej zawód), które znacząco podnoszą wartość merytoryczną prezentowanych wyników badań. Podsumowując część empiryczną, pragnę podkreślić, że wyniki zostały opracowane szczegółowo, a kierunki statystycznej analizy wyników badań wskazują na profesjonalizm Doktorantki w zakresie badań jakościowych bazujących na statystyce. Jest to jedna z mocniejszych stron tej ocenianej rozprawy i nie budzi zasadniczych zastrzeżeń merytorycznych. W Omówieniu Dyskusji Doktorantka podsumowała wyniki swoich badań, dokonując ich analizy w świetle danych z piśmiennictwa. Wykazała się przy tym umiejętnością krytycznej oceny uzyskanych wyników. Należy podkreślić, że uzyskane wyniki stanowią diagnozę najważniejszych aspektów edukacji zdrowotnej w zakresie pożądanych zachowań zdrowotnych u matek wychowujących dzieci niepełnosprawne. Wnioski wynikające z badań Autorki są ważnymi postulatami dla całego społeczeństwa. Ukazują pożądane kierunki działań niezbędne w ochronie zdrowia rodziców dzieci niepełnosprawnych i uwarunkowane trendami zachorowalności tej populacji. Zwracają uwagę na potrzebę indywidualizacji działań w programach edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Autorka postuluje, by wdrożyć propagowane przez różne gremia (w tym media) koncepcje kompleksowej edukacji zdrowotnej, zwiększając zainteresowanie społeczeństwa osobami niepełnosprawnymi i ich rodzinami i pomnażając wsparcie skierowane do tych osób. Podejście takie w konsekwencji poprawiłoby jakość życia w zdrowiu wspomnianych grup. Istniejące usterki literowe i edytorskie nie wpływają na ogólnie wysoką ocenę recenzowanej pracy. 8

9 Konkluzja końcowa Na zakończenie oceny wartości poznawczej i aplikacyjnej recenzowanej rozprawy doktorskiej mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł Subiektywna ocena stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych, niepełnosprawnych dzieci wyrażam pogląd, że praca jest oryginalna, jej treść mówi nie tylko, co robimy, ale i dokąd powinniśmy zmierzać w edukacji zdrowotnej, promowaniu oraz ochronie zdrowia osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Autorka przedstawionej mi do recenzji dysertacji wykazała się umiejętnością właściwego doboru materiału i metod, także umiejętnością krytycznej analizy i dyskusji uzyskanych wyników. Po dokonaniu całościowej oceny uważam, że praca mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł Subiektywna ocena stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych, niepełnosprawnych dzieci spełnia wymagania stawiane rozprawom doktorskim, stąd wnoszę do Wysokiej Rady Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum o dopuszczenie kandydatki do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Jednocześnie, uwzględniając Regulamin wyróżniania rozpraw doktorskich na Wydziale Nauk o Zdrowiu UJ CM z dnia 6 maja 2015 roku, postuluję o wyróżnienie pracy doktorskiej mgr Joanny Harzowskiej-Szczygieł Subiektywna ocena stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych matek dorosłych, niepełnosprawnych dzieci. Przedstawiona mi do recenzji praca znacznie przekracza przeciętny poziom rozpraw doktorskich z obszaru nauk o zdrowiu. Powyższa opinia odnosi się do każdej części analizowanej dysertacji: niezwykle starannie opracowanej części teoretycznej, oryginalności projektu badawczego. Szczególnie pragnę podkreślić jakość i dobór zarówno standaryzowanych narzędzi badawczych, jak i własnego autorstwa. Świadczy to o dużej dojrzałości badawczej Magister Joanny Harzowskiej-Szczygieł. Ponadto prowadzenie badań, ich oryginalność, otrzymane rezultaty stanowią diagnozę najważniejszych aspektów zachowań zdrowotnych w rodzinach dzieci niepełnosprawnych oraz propozycje pożądanych kierunków działań w obszarze edukacyjnym i społecznym niezbędnych we wsparciu rodzin, zwłaszcza matek dzieci niepełnosprawnych na każdym etapie rozwoju. Kielce, Dr hab. prof. nadzw. Grażyna Nowak-Starz 9