Kolonie kormorana Phalacrocorax carbo sinesis na środkowym Nadodrzu. Wstęp

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 51 65, LESZEK JERZAK 1, TADEUSZ MIZERA 2, MARCIN BOCHEŃSKI 1, PAWEŁ CZECHOWSKI 3, MAREK KALISIŃSKI 4, ANNA SZARA 1 1 Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra, ul. Szafrana 1 l.jerzak@wnb.uz.zgora.pl 2 Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c tmizera@au.poznan.pl) 3 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Sulechów, ul. Armii Krajowej Szczecin, ul. Bohaterów Warszawy 28/1 Kolonie kormorana Phalacrocorax carbo sinesis na środkowym Nadodrzu Wstęp Gwałtowny wzrost liczby kolonii oraz liczebności kormorana w latach 80. XX wieku na terenie Polski (Tomiałojć, Stawarczyk 2003) spowodował wzrost konfliktów z rybakami i często nielegalne niszczenie gniazd. Przypadki takie miały również miejsce na Ziemi Lubuskiej. Obecnie w wielu miejscach w Polsce rybacy i właściciele stawów rybnych ponawiają wnioski o wprowadzenie odstrzału kormoranów oraz o wyrażanie zgody na płoszenie tych ptaków. Na początku lat 90. XX wieku gniazdowało w całym kraju par w około 33 koloniach, w tym aż w jednej kolonii w Kątach Rybackich (Przybysz 1997). Następna dekada to intensywny wzrost liczby gniazdujących ptaków. W 51

2 latach w około 40 koloniach gnieździło się blisko 13 tys. par, a na przełomie stuleci już tys. (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wśród przyczyn tak gwałtownego wzrostu liczebności wymienia się: zakaz stosowania DDT (od lat 70. XX w. obowiązujący w większości krajów europejskich), ochronę gatunkową, ocieplenie klimatu, eutrofizację zbiorników (co spowodowało wzrost liczebności ryb karpiowatych). Szczególnie dobrze jest to widoczne w największej kolonii w Kątach Rybackich, gdzie głównym pokarmem kormoranów jest zawleczona w latach babka bycza Neogobius melanostomus (Przybysz 1997, Bzoma 1998, Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wzrost populacji lęgowej ma miejsce również w całej Europie. W roku 1992 szacowano, że w Europie gniazdowało co najmniej 208 tys. par (Marion i in. 1997), a pod koniec ubiegłego wieku już tys. par, głównie na Ukrainie (65 75 tys.), w Danii (36 41 tys.), Szwecji (25 26 tys.), Norwegii (20 25 tys.), Holandii (18,4 19,5 tys.) i w Niemczech (16,8 tys.) (BirdLife International 2004). Ponieważ domaganie się kontroli liczby kormoranów często opiera się na stereotypach (Stempniewicz i in. 1998), konieczne jest monitorowanie jego aktualnej liczebności. Celem naszych badań była ocena liczebności kormoranów na terenie województwa lubuskiego. Opis terenu badań Badaniami objęto teren obecnego województwa lubuskiego (powierzchnia km 2 ) położonego w zachodniej części Polski, w środkowym dorzeczu Odry (ryc. 1). Wobec zmian ad- Ryc. 1. Rozmieszczenie kolonii lęgowych kormorana Phalacrocorax carbo sinensis na środkowym Nadodrzu (trójkąty kolonie nie funkcjonujące w 2004 r.): 1 J. Lubiatówko, 2 J. Osiek, 3 J. Ostrowieckie, 4 J. Wielkie, 5 Słońsk, 6 Wyszanów, 7 J. Głębokie, 8 J. Sławskie, 9 Czetowice. Fig. 1. Distribution of the breeding colonies of cormorant Phalacrocorax carbo sinensis in the middle Oder region, actual in 2004 (triangles extinct colonies): 1 Lake Lubiatówko, 2 Lake Osiek, 3 Lake Ostrowieckie, 4 Lake Wielkie, 5 Słońsk, 6 Wyszanów, 7 Lake Głębokie, 8 Lake Sławskie, 9 Czetowice. 52

3 <100 par / breeding pairs > Noteæ 5 Warta Warta 1 Odra Odra 8 Bóbr Nys a u ycka km

4 ministracyjnych na tym terenie przyjęto dla omawianego obszaru nazwę środkowego Nadodrza. Fizjograficznie należy on do trzech prowincji: Pojezierzy Południowobałtyckich, Niziny Sasko-Łużyckiej oraz Niziny Środkowopolskiej (Kondracki 1988). Część na północ od Wału Zielonogórskiego (a właściwie od linii Lubsko Zielona Góra Wschowa) posiada znaczną liczbę jezior (zlodowacenie bałtyckie, krajobraz młodoglacjalny) oraz ostrzej zarysowane wzgórza morenowe. Natomiast część południowa jest pozbawiona zbiorników wodnych i posiada formy wzgórzowe złagodzone (zlodowacenie środkowopolskie). Wpływa to wyraźnie na rozmieszczenie kolonii kormorana. Na terenie województwa jest łącznie 519 jezior o powierzchni powyżej 1 ha (W. Zieleniewski, PZW; in litteris). Ogółem ich powierzchnia wynosi ponad 13 tys. ha. Istotnym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie i liczebność kormorana jest również obecność stawów hodowlanych, których łączna powierzchnia w województwie przekracza ponad ha (Rocznik 2003). Na tle Polski województwo lubuskie charakteryzuje się największą lesistością, sięgającą blisko 49%. Obecnie w jego granicach leżą następujące obszary chronione: 2 parki narodowe, 8 parków krajobrazowych, 52 rezerwaty przyrody, ok pomników przyrody oraz 10 ostoi sieci Natura Obszary chronionego krajobrazu stanowią aż 31,5% terenu województwa. W XIX i pierwszej połowie XX w. kormoran był na środkowym Nadodrzu nielicznym gatunkiem lęgowym. W południowej części obecnego województwa lubuskiego nie gniazdował prawie wcale, a jedyne informacje dotyczą lęgów stwierdzonych nad Jeziorem Sławskim (Baer 1899, Kollibay 1906, Pax 1925, Gruhl 1929). Według tego ostatniego autora, L. Tobias informował o gniazdowaniu gatunku w Lasach Siedliskich (niem. Carolather Forst) w kolonii czapli siwej niedaleko Jeziora Sławskiego w 1852 r. Po kilku latach ptaki te wystrzelano na prośbę rybaków (Gruhl 1929). W północnej części środkowego Nadodrza kormoran gniazdował rzadko (kilka kolonii). Schalow (1919) podaje informację o kolonii istniejącej w okolicach Gorzowa Wlkp. w latach Nie można jednak odtworzyć dokładnego miejsca jej położenia. Natomiast Naumann (1905) wspomina o kolonii 54

5 w okolicach Lubiatowa na Jeziorze Solecko zniszczonej około 1883 r. Jednak później Schroeter (1936) donosi o istnieniu tej kolonii do początku XX wieku, co wskazuje na odtworzenie jej przez lęgowe kormorany. Metodyka Badania terenowe przeprowadzono w latach Skontrolowano wszystkie miejsca gniazdowania kormoranów znane od lat 80. XX w. Kontrole kolonii przeprowadzono w maju i czerwcu, kiedy kormorany odbywają lęgi i liczba gniazd jest największa (Przybysz 1997). Zbadano również miejsca po dawnych koloniach. Wykorzystano także niepublikowane materiały własne oraz dane literaturowe, publikowane od początków XX wieku. Różne źródła podają rozmaite wielkości kolonii dla danego roku. Jest to najczęściej spowodowane innymi datami kontroli (liczba zajętych gniazd w kolonii zmienia się w ciągu sezonu) lub np. wykonywaniem liczeń z brzegu zbiornika w przypadku kolonii na wyspach (czasem znaczne rozbieżności, por. Jermaczek i in. 1985, Jerzak i in. 1999). Dlatego podano wartości największe i najmniejsze, ale przy sumowaniu liczebności dla całego obszaru badań posłużono się stwierdzonymi wartościami maksymalnymi. Przy określaniu dynamiki liczebności w przypadku braku danych (przy informacji, że kolonia istnieje w tym czasie), przyjmowano średnią z najbliższych lat. W nawiasach kwadratowych podano inicjały obserwatorów (LJ, TM, MB, PCz, MK i AS oznaczają autorów niniejszej pracy, pozostałe patrz podziękowania na końcu artykułu). Wyniki i dyskusja Od lat , gdy na środkowym Nadodrzu funkcjonowały tylko 2 kolonie kormoranów, ich liczba wzrosła do 8 w latach Następnie liczba ta zaczęła się zmniejszać, wskutek czego w latach funkcjonowało tylko 6 kolonii: Wyszanów, J. Wielkie, Słońsk, J. Lubiatówko, J. Ostrowieckie i J. Osiek (tab. 1, ryc. 1, 2). Najstarsza istniejąca bez przerw kolonia znajdowała się w Drawieńskim Parku 55

6 Tab. 1. Dynamika liczebności gniazd w sześciu aktualnie istniejących koloniach kormorana czarnego na terenie środkowego Nadodrza w latach (źródła danych w tekście): * rok założenia kolonii,? brak danych. Table 1. Number dynamics of nests in six currently active cormorant colonies in the middle Oder region in the years (according to published and unpublished data completed with our results collected in ): * first nesting recorded,? lack of data. Lata Years J. Lubiatówko J. Osiek J. Ostrowieckie J. Wielkie Słońsk 1975? 7* 1976?? 1977? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? 4* ? ? * 7*? ? ? ? Wyszanów 56

7 Tab. 1. cd ? * 1995? ? ?? ? ??? 434? ?? 445? ?? 281? ?? > ? ? > Narodowym na wyspie Lech na Jeziorze Ostrowieckim. Istnieje ona najprawdopodobniej od 1965 roku (Bednorz i in. 2000). Trzy kolonie zostały zniszczone lub zanikły (J. Głębokie, J. Sławskie i Wielki Staw w Czetowicach; ryc. 1), w tym najstarsza kolonia na badanym terenie, funkcjonująca z częstymi przerwami, która znajdowała się na Jeziorze Sławskim. Była ona znana już w połowie XIX wieku (Pax 1925). Obecnie kormorany podejmują tam próby odbywania lęgów, ale z niewiadomych przyczyn porzucają gniazda. Poniżej przedstawiono opisy badanych kolonii. Jezioro Lubiatówko (J. Soleckie) koło Drezdenka. Kormorany założyły tu kolonię na wyspie ok r. (obecnie rezerwat Lubiatowskie Uroczyska ). Prawdopodobnie tej kolonii dotyczy informacja z lat : koło Lubiatowa ; została ona zniszczona około 1883 r. (Przybysz 1997). Natomiast wg Naumanna (1905) i Schroetera (1936; za Bednorzem i in. 2000) kolonia nad J. Soleckim istniała jeszcze do początków XX stulecia. W latach na wyspie gromadziło się do 200 nielęgowych ptaków. W 1991 r. trzy pary zbudowały gniazda, lecz nie odchowały potomstwa. Kolonia odnowiła się w 1995 r., lecz nie ustalono liczby gniazd (tab. 1). Ptaki zagnieździły się na 57

8 Ryc. 2. Liczba kolonii, par lęgowych (linia przerywana) i średniej liczby gniazd w kolonii (linia ciągła) kormorana na środkowym Nadodrzu w latach Fig. 2. Number of active colonies, breeding pairs (dashed line), and average number of nests per colony (solid line) of cormorants in the middle Oder region in

9 małej wyspie porośniętej olsem. W 1997 r. zajętych było około 15 gniazd, lecz w kolonii przebywało ponad 100 nielęgowych osobników. W 2000 r. i 2001 r. kolonia składała się już z 160 gniazd, w 2003 r. 117 gniazd, a w 2004 r. 150 gniazd. Na pobliskim półwyspie w rezerwacie Lubiatowskie Uroczyska do roku 1997 istniała kolonia czapli siwej. Oba gatunki nie tworzyły wspólnej kolonii [EM, LL, TM]. Jezioro Osiek (gmina Dobiegniew, 1 km na północ od wsi Ługi). Mała kolonia kormorana znajdowała się na niewielkiej wyspie bez nazwy położonej przy brzegu zbiornika. Gniazda umieszczone były na olszach oraz pojedynczych dębach i topolach. W latach o niskim stanie wody wyspa połączona jest z lądem tworząc półwysep. Pierwsze informacje o istnieniu kolonii pochodzą z 1991 r. (Przybysz 1997), kiedy stwierdzono 7 gniazd kormorana i 17 gniazd czapli siwej [MLe, SK] (tab. 1). W 1992 r. w czasie liczenia z brzegu jeziora stwierdzono gniazd kormorana i czapli [MK, RC]. Z późniejszych dokładniejszych obserwacji z 1995 r. wynika, że było 79 gniazd kormorana i 54 gniazda czapli (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W dniu wykazano 66 zajętych przez kormorany i 28 przez czaple siwe [MP]. W przypadku 38 pustych gniazd nie ustalono gatunku. Szacunkowo kolonia ta mogła liczyć około 80 gniazd kormoranów. W kwietniu 1997 r. stwierdzono, że kolonia została zniszczona (większość drzew zostało nielegalnie wyciętych) [MP]. W czasie kontroli w dniu stwierdzono 27 zajętych gniazd kormorana i 15 czapli. Jezioro Ostrowieckie, Drawieński Park Narodowy. Kolonia powstała na wyspie Lech najprawdopodobniej w połowie lat (Bednorz i in. 2000). W 1993 r. oceniono liczbę gniazd na [JP, PP] (tab. 1). W dniu na wyspie było około 25 gniazd [MP], a w roku 1998 kolonia liczyła gniazd. Według danych Jermaczka i Gawrońskiego (2003) w 1995 r. znajdowało się tu gniazd, rok później nie więcej jak 60 par, 50 gniazd w 1997 r. i 68 par w 1998 r. Dane te pochodzą z kontroli dokonanej z brzegu jeziora. W czasie szczegółowej inwentaryzacji kolonii w dniu r. stwierdzono 140 zajętych gniazd [DW, JP, PP]. W 2002 r. podczas kontroli wyspy liczebność oceniono na nieco ponad 100 gniazd [MP], a w latach 2003 i 2004 na ponad 100 gniazd [MLa]. Oceny 59

10 dla lat mogą być nieco zaniżone z uwagi na sposób liczenia (tylko z brzegu). Tymczasem w czasie szczegółowej inwentaryzacji w kolonii było 246 zajętych gniazd kormorana [MK]. Jezioro Wielkie koło Trzciela. Pierwsze 4 pary zagnieździły się na wyspie w 1988 r. (tab. 1). W następnym roku stwierdzono tam 28 gniazd, z których 12 par odchowało młode (Jermaczek, Rudawski 1990). W latach kolonia była niszczona, najprawdopodobniej nielegalnie, przez lokalnych rybaków. Po utworzeniu rezerwatu w 1991 r. liczba gniazd wzrosła do 63 w roku 1992 (Przybysz 1997). Kolonia rozrosła się znacznie i poza wyspą ptaki zakładały gniazda także na drzewach na brzegu zbiornika. W 1994 r. stwierdzono ok. 400 gniazd ([WR], Jerzak i in. 1999), a w 1995 r. aż 437 gniazd [CP, WR]. Dalszą dynamikę liczebności przedstawiono w tabeli 1 [CP, LJ, WR]. Liczba gniazd wahała się pomiędzy 262 a 505. W 2004 r. była to największa kolonia w województwie (co najmniej 358 gniazd). Słońsk, Park Narodowy Ujście Warty. Pierwsze gniazda (7) stwierdzono tu w 1975 r. (Jerzak, Radkiewicz 1988) (tab. 1). Przybysz (1997) jako datę powstania tej kolonii przyjął rok W dwa lata później Majewski (1980) stwierdził już 23 pary lęgowe. Wraz z rozwojem populacji na terenie Parku powstało kilka skupisk gniazd kormorana. W 1994 r. w czterech sub- -koloniach stwierdzono 580 gniazd, a w 2004 r. wykazano 233 gniazda (Engel 1992, Jermaczek i in. 1995, Bartoszewicz i in. 2000, [MBa, PNUW]). Wyszanów, ujście Baryczy do Odry. Kormorany zasiedliły dolinę Baryczy w latach 80. ubiegłego wieku (Mrugasiewicz 1983, Grabiński, Stawarczyk 1986). Kolonia powstała w 1994 r. (Bednorz i in. 2000) i w roku 1997 liczyła 72 gniazda (tab. 1). W czasie kontroli w 2003 roku stwierdzono co najmniej 69 gniazd, a w rok później cn. 58 gniazd. Gniazdują tam również czaple siwe Ardea cinerea (Lorek, Kuźniak 1998, [MLe, CB, KN]). Jezioro Głębokie koło Bytnicy. Kormorany zbudowały pierwsze 4 gniazda w 1986 r. w istniejącej od wielu lat kolonii czapli siwej (Bednorz 1962, Jerzak, Radkiewicz 1988, Radkiewicz, Jerzak 1989). Najwięcej gniazd (305) stwierdzono w 1990 r. W wyniku umyślnego płoszenia liczebność zaczęła 60

11 gwałtownie spadać i w 1997 r. nie gniazdowały. W latach 2002 i 2004 kormoranów na wyspie już nie obserwowano [MB, PC, LJ, US]. Jezioro Sławskie. Kolonia (ok. 10 gniazd) istniała na przełomie lat 50. i 60. XX w. (Przybysz 1997, [AR]). Została ona jednak zniszczona. Kormorany ponownie założyły gniazda w 1987 r. (Dyrcz i in. 1991). Ptaki zbudowały 12 gniazd, które porzuciły. W następnych latach kilka par próbowało się zagnieździć, lecz wszystkie próby kończyły się niepowodzeniem [MB, PC, LJ, AR]. W roku 2004 tylko 3 pary budowały gniazda na Wyspie Kormoranów [LJ, AR]. Czetowice koło Krosna Odrzańskiego. Kolonia powstała w 1984 r. na olszach rosnących na grobli Wielkiego Stawu (Jermaczek i in. 1985) i liczyła 52 pary. Najwięcej gniazd (114) stwierdzono w czasie kontroli w kolonii w 1987 r. (Jerzak, Radkiewicz 1988). Różnice w liczbie gniazd podawane przez różnych autorów omówiono w pracy Jerzaka i in. (1999). Kormorany zostały wypłoszone w 1988 r. przez rybaków poprzez ustawienie pracującego silnika spalinowego. Wskutek tego zostało tylko jedno gniazdo na skraju wyspy, a ptaki przeniosły się do pobliskiej kolonii na J. Głębokim [MB, PC, LJ]. Liczba par lęgowych kormoranów zmieniała się podobnie jak liczba kolonii rosła od około 131 w latach do w latach i następnie zaczęła spadać do wielkości na końcu okresu badań (maj 2004) (ryc. 2). Jednak, choć po osiągnięciu szczytu w pierwszej połowie lat 90. XX wieku rozpoczął się spadek tak liczby kolonii, jak i ogólnej liczby par, to średnia liczebność par w kolonii nadal rosła: odnotowano wzrost średniej wielkości samych kolonii od 65,5 gniazd (n=2, zakres: ) w latach , do 184,8 gniazd (n=6, zakres: ) w latach (ryc. 2). Istniejące obecnie na środkowym Nadodrzu kolonie kormoranów znajdują się najczęściej na terenach chronionych prawem (Park Narodowy Ujście Warty, Drawieński Park Narodowy, rezerwat Jezioro Wielkie, rezerwat Lubiatowskie Uroczyska ) lub o mniejszym znaczeniu dla rybactwa. Najprawdopodobniej płoszone kormorany przenoszą się do bezpieczniejszych kolonii. Może to jednak powodować powstawanie dużych stad pochodzących z jednej kolonii, poszukujących pokarmu w okolicy (w 61

12 przypadku zniszczenia kolonii zaobserwowano znaczny wzrost liczebności w koloniach sąsiednich). Ten mechanizm powoduje gromadzenie się ptaków na niewielkim obszarze i ich silną presję na znajdujące się tam zbiorniki wodne. Niewątpliwie wzmaga to konflikty z rybakami i właścicielami stawów rybnych. Podziękowania Pragniemy podziękować wielu osobom, które pomogły nam w badaniach terenowych: Magdalena Bartoszewicz (MBa), Cezary Brodziak, R. Czeraszkiewicz (RC), Jacek Engel (JE), Stanisław Kuźniak (SK), Michał Lanckoroński (MLa), Marian Lewandowski (MLe), Ludwik Lipnicki (LL), Grzegorz Lorek (GL), Grzegorz Maciorowski (GM), Ewa Melcer (EM), Katarzyna Nicpoń (KN), Czesław Pańczuk (CP), Jolanta Pawlaczyk (JP), Paweł Pawlaczyk (PP), Marcin Południewski (MP), Alfred Roesler (AR), Sławek Rubacha (SR), Włodzimierz Rudawski (WR), Urszula Skonieczna (US), Marcin Tomczak (MT), Andrzej Wąsicki (AW), Darek Wysocki (DW), Zenon Zbąszyniak (ZZ) oraz pracownikom Parków Narodowych: Drawieńskiego (PND) i Ujścia Warty (PNUW). SUMMARY Jerzak L., Mizera T., Bocheński M., Czechowski P., Kalisiński M., Szara A. Cormorant Phalacrocorax carbo sinesis colonies in the middle Oder region (W Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 51 65, The study was carried out within the Województwo Lubuskie Province in Additionally, data concerning the origin and development of cormorant colonies were taken from literature and from birdwatcher reports. There were only two colonies at the beginning of their spread (Lake Ostrowieckie since 1965 and wetlands in the River Warta valley at Słońsk since 1975). The number of cormorants has increased since the mid-1980s. The highest number of colonies (8) was recorded during the period , and the number of breeding pairs amounted to 1316 in this time. According to our results only 6 colonies with 1109 breeding pairs existed in The average 62

13 number of breeding pairs per colony increased from 65.5 in to in 2004, however, the total number of breeding pairs was in decline for last 10 years. In general, the establishment of new colonies and increasing numbers of birds led to conflicts with commercial fisheries and aquaculture interests, but the most of existing colonies are in protected areas ( Ujście Warty and Drawieński National Parks, and the Jezioro Wielkie and Lubiatowskie Uroczyska nature reserves) or in localities of minor fishery importance. PIŚMIENNICTWO Baer W Das Schlawaer Meer und einige aus seiner Umgebung. Orn. Monatschr. 24, 10: Bartoszewicz M., Wypychowski K., Engel J Numbers of some birds species in the Słońsk Nature Reserve in years Biol. Bull., Poznań 37: Bednorz J Czapla siwa Ardea c. cinerea L. i kormoran czarny Phalacrocorax carbo sinensis Shaw et Nodd. w północno-zachodniej Polsce. Bad. fizjograf. nad Polską zach. 10: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK. Birdlife Conservation Series No. 12. Bzoma S The contribution of round goby (Neogobius melanostomus Pallas 1811) to the food supply of cormorants (Phalacrocorax carbo Linneus 1758) feeding in the Puck Bay. Bull. Sea Fisheries Inst. 2: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J Ptaki Śląska monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakł. Ekologii Ptaków, Wrocław. Engel J Monitoring ptaków oraz ocena zagrożeń rezerwatu Słońsk. UW, Gorzów Wlkp. Grabiński W., Stawarczyk T Kolonia kormoranów Phalacrocorax carbo w Dolinie Baryczy. Ptaki Śląska 4:

14 Gruhl K Tier- und Pflanzenwelt des Kreis Gruenberg in Schlesien und seiner naheren Umgebung. Levisohn und sohn, Gruenberg. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Wyd. LKP, Świebodzin. Jermaczek A., Gawroński A Awifauna lęgowa Drawieńskiego Parku Narodowego w latach Przegl. Przyrodniczy 14, 1 2: Jermaczek D., Jermaczek A., Jerzak L., Radkiewicz J., Rudawski W Kolonia kormoranów (Phalacrocorax carbo) w Czetowicach. Biuletyn Lubuskiego Klubu Przyrodników 3, 2: 13. Jermaczek A., Rudawski W Kolonia kormoranów na jeziorze Wielkim koło Trzciela. Lub. Przegl. Przyr. 1, 1: 53. Jerzak L., Radkiewicz J Kormoran czarny Phalacrocorax carbo L. w województwie zielonogórskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5: Jerzak L., Radkiewicz J., Wuensche A Kolonie kormorana czarnego Phalacrocorax carbo w środkowej części pogranicza polsko-niemieckiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 4: Kollibay P Die Voegel der Preussischen Provinz Schlesien. Breslau. Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. Lorek G., Kuźniak S Przewodnik przyrodniczy po Ziemi Leszczyńskiej. Urząd wojewódzki w Lesznie. Majewski P Słońsk ważny rezerwat ptaków wodnych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 36, 5: Marion L., Suter W., Gregersen J., Gromadzka J., Keller T., Rov N Phalacrocorax carbo Cormorant. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. London, T & A D Poyser: Mrugasiewicz A Kormoran Phalacrocorax cabro L. znów gatunkiem lęgowym w Dolinie Baryczy. Dol. Baryczy 2: Naumann J Naturgeschichte der Voegel Mitteleuropas. Unternhaus, Gera. Pax F Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. Przybysz J Kormoran. Wyd. LKP, Świebodzin. Radkiewicz J., Jerzak L Kolonia czapli siwej (Ardea cinerea L.) na wyspie jeziora Głębokie w województwie zielonogórskim w 64

15 latach W: Radkiewicz J. (red.). Przyroda Środkowego Nadodrza. WSP, Zielona Góra: Rocznik Rocznik Statystyczny Województwa Lubuskiego Urząd Statystyczny w Zielonej Górze, Zielona Góra. Schalow H Beitraege zur Vogelfauna der Mark Brandenburg. Berlin. Schroeter W Der Kruegersee. Naturdenkmalpfl. und Naturschutz in Berlin und Brandenburg, 28: Stempniewicz L., Goc M., Nitecki Cz O potrzebie badań ekologicznych nad kormoranem Phalacrocorax carbo w Polsce. Not. Orn. 39, 1: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP Pro natura, Wrocław. Tom 1: