Żywa lekcja samorządności Program aktywnej edukacji obywatelskiej we współpracy z instytucjami publicznymi. Sylwia Żmijewska-Kwiręg

Transkrypt

1 Żywa lekcja samorządności Program aktywnej edukacji obywatelskiej we współpracy z instytucjami publicznymi Sylwia Żmijewska-Kwiręg Warszawa 2007

2 Spis treści CZĘŚĆ 1 Społeczeństwo obywatelskie w Polsce... 5 Nasza lokalna wspólnota... 6 Jeszcze trochę o współpracy z lokalnym samorządem... 9 Uczenie się przez działanie Metoda projektu nie tylko w szkole CZĘŚĆ 2 Scenariusze zajęć Zróbmy coś, czyli młodzi obywatele działają W urzędzie gminy nasza wycieczka obywatelska Jak pracować z młodymi ludźmi? Metody motywujące ucznia Kilkanaście metod aktywizujących do wykorzystania nie tylko w szkole Działamy efektywnie Analiza sytuacji lokalnej Jak rozmawiać z mediami Jak zorganizować prezentację, konferencję prasową, spotkanie informacyjne na temat naszego działania? Gdzie są pieniądze na lokalne działania? Monitorujemy, oceniamy i wyciągamy wnioski z naszych działań Test społecznika... 34

3 Drodzy Nauczyciele i Wychowawcy, W przeprowadzonych wśród polskich uczniów badaniach na pytanie: Czy jesteś zadowolony z funkcjonowania demokracji? aż 67% odpowiedziało, że nie! Niewielkie jest zainteresowanie obywateli (dorosłych i niepełnoletnich) korzystaniem z przywilejów demokracji i praw obywatelskich. Polacy są na ostatnim miejscu w Unii Europejskiej pod względem zaufania do innych ludzi oraz partycypacji społecznej. Przeciętny Polak należy do 0,2 organizacji społecznych to kilka razy mniej niż przeciętny Europejczyk! Specjaliści ostrzegają, że niski poziom tzw. kapitału społecznego staje się główną barierą dalszego rozwoju gospodarczego. Polska szkoła zbyt rzadki zajmuje się rozwijaniem kapitału społecznego, gdyż nie prowadzi autentycznej edukacji obywatelskiej zorientowanej na współpracę, samoorganizowanie się i rzeczywiste działanie. Eksperci twierdzą, że konieczne są zmiany w systemie edukacji idące w kierunku kształcenia obywatelskiego przygotowywania młodych ludzi do życia w demokratycznej wspólnocie. Uczniowska samorządność to często fikcja, a wiedza o społeczeństwie, nauczana w niewielkim wymiarze godzin, przez wielu traktowana jest nadal jako dostarczanie papierowej wiedzy, a nie kształtowanie obywatelskich umiejętności i postaw. Potrzebna jest tytułowa żywa lekcja samorządności, czyli takie zaangażowanie w życie publiczne, w którym młodzi pełnią aktywną rolę, podejmują decyzje, współpracują z innymi. Nasze doświadczenia zdobyte podczas realizacji dwóch edycji projektu Młodzi w przejrzystej Polsce pokazują, że w wielu dziedzinach z dobrym skutkiem mogą współpracować szkoła i samorząd, uczniowie i urzędnicy, nauczyciele i przedstawiciele organizacji pozarządowych. Szkoły, w których realizowane były te projekty, przekonały się, że ich działania wspierane przez lokalne instytucje publiczne przynoszą o wiele większy efekt niż inicjatywy prowadzone w osamotnieniu. Proponowana formuła aktywnej edukacji obywatelskiej nie tylko pogłębiła wiedzę uczniów na temat funkcjonowania instytucji publicznych i samorządu lokalnego, ale także zacieśniła współpracę między środowiskiem szkolnym, władzami samorządowymi i całą lokalną społecznością. Zwiększył się poziom zaufania do lokalnych instytucji publicznych oraz poczucie wpływu na rozwój własnej miejscowości. Mając zatem na uwadze zarówno wyniki badań, jak i własne doświadczenie organizacji zajmującej się promowaniem edukacji obywatelskiej, postanowiliśmy przygotować propozycję programu edukacji, który poprzez działania młodzieżowe pozwala aktywizować i integrować środowisko lokalne. Program ten ma nie tylko zachęcać do działania na rzecz własnego otoczenia, ale także promować współpracę z przedstawicielami życia publicznego instytucjami samorządowymi i pozarządowymi, z lokalnymi mediami i przedsiębiorcami. Chcielibyśmy również pokazać dlaczego, w jaki sposób i kiedy taką współpracę nawiązywać oraz jakie mogą być jej efekty. Publikacja, którą trzymają Państwo w ręku, ma pomóc w planowaniu i realizowaniu nauczania wspierającego inicjatywy młodych ludzi na rzecz społeczności lokalnej i wspólnot, w których żyją. Dlatego w części I, obok opisu pojęcia społeczeństwa obywatelskiego i jego przejawów we wspólnocie lokalnej, prezentujemy charakterystykę tej społeczności i możliwości współpracy pomiędzy szkołą a innymi jej członkami. Zachęcamy także poprzez wykorzystanie metody projektu do nauczania młodych ludzi przez działanie. Podajemy przykłady młodzieżowych inicjatyw lokalnych i pomysły na przedsięwzięcia o różnym zasięgu oraz wymagające różnych sojuszników. Przygotowaliśmy także (w części II) zestaw praktycznych wskazówek dla osób pracujących z młodzieżą od scenariuszy zajęć po konkretne rady dotyczące realizacji lokalnych działań. Zachęcamy do wykorzystania tych materiałów. Mamy nadzieję, że pomogą one zaktywizować Waszą społeczność lokalną i pozwolą nawiązać aktywną i systematyczną współpracę z instytucjami publicznymi w Waszej miejscowości. Wierzymy, że w ten sposób uda nam się wspólnie przygotować odpowiedzialnych, aktywnych, zaangażowanych i uczciwych obywateli. Od tego, jak będą oni funkcjonowali we wspólnotach lokalnych, zależy także ich udział w życiu publicznym państwa. Z wyrazami szacunku Alicja Pacewicz Jacek Strzemieczny Sylwia Żmijewska-Kwiręg

4 dlaczego warto działać?

5 Według badań Foundation of Educational Achievment najlepszym ze sposobów kształtowania postaw obywatelskich oraz poczucia sprawczości w życiu publicznym jest osobiste doświadczenie aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz skutecznego rozwiązania lokalnych problemów. W tej części publikacji próbujemy scharakteryzować społeczeństwo obywatelskie w Polsce oraz jego przejawy w lokalnej wspólnocie. Opisujemy wybrane elementy życia publicznego, które mogą mieć wpływ na zaangażowanie młodych w działanie na rzecz innych. Prezentujemy także metody działania, które rzeczywiście dają młodym szansę uczestniczenia nie tylko w rozwiązywaniu problemów lokalnych, ale także w podejmowaniu decyzji. Stawiamy na współpracę szkoły i innych instytucji publicznych w zakresie autentycznego obywatelskiego wychowania. SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE W POLSCE Prawidłowo funkcjonujące społeczeństwo obywatelskie to jeden z najlepszych sposobów na rozwiązywanie społecznych problemów. Charakteryzuje się aktywną działalnością jego członków w życiu publicznym i zdolnością do samoorganizowania się w stowarzyszeniach, fundacjach, partiach politycznych, związkach zawodowych, kościołach i związkach wyznaniowych oraz firmach i prywatnych przedsiębiorstwach. Tym samym zakłada oddanie inicjatywy obywatelom, tak na poziomie lokalnym, jak i centralnym, przy poszanowaniu wspólnych reguł gry, wiarygodności osób i instytucji, efektywnym komunikowaniu się i zdolności rozwiązywania konfliktów. Poprzez aktywne postawy obywateli umacnia ono troskę i odpowiedzialność za swoje otoczenie, a prowadzenie wspólnych działań zwiększa poczucie zaufania zarówno w życiu społecznym, jak i ekonomicznym. Niepokojący jest fakt, iż w Polsce proces kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego trwa wolno, a niektóre procesy ulegają wręcz zatrzymaniu. Badacze społeczni alarmują, że spada u nas zaufanie do innych, a stopień zrzeszania się w organizacjach społecznych należy do najniższych w Europie. Podobnie jest z angażowaniem się w różnorodne inicjatywy lokalne, budowaniem lokalnych koalicji i nawiązywaniem współpracy między różnymi środowiskami. Poza ogólnymi tendencjami niekorzystnie wpływającymi na rozwój społeczeństwa obywatelskiego, w lokalnych społecznościach uwidaczniają się dodatkowe czynniki powodujące coraz większą jego dezintegrację, narastający dystans pomiędzy różnymi grupami społecznymi, dorosłymi a młodymi (nieidentyfikującymi się z problemami własnej miejscowości, często opuszczającymi swoje społeczności). Przyczyn takiego zjawiska jest kilka. Tak dorośli, jak i młodzi nie są przywiązani do miejsca, w którym żyją, nie czują się współodpowiedzialni za jego wygląd. Zdarza się, że problemy lokalne nie są rozwiązywane, mieszkańcy czekają na decyzje władz lokalnych, te zaś, zbyt związane z władzami centralnymi, nie są w stanie zaangażować się w lokalne rozwiązywanie spraw czekają na ruch z góry. Członkowie społeczności lokalnej, pozbawieni wyraźnego programu lokalnej aktywności, często też mają poczucie braku wpływu na rozwój swojej miejscowości. Taka atmosfera nie sprzyja podejmowaniu jakichkolwiek działań na rzecz otoczenia. Jeśli zaś są one prowadzone, to na własną rękę, bez próby porozumienia się z różnymi grupami. Tym samym nie zawsze uwzględniane są wszystkie istniejące zasoby i lokalne możliwości, zapomina się o mocnych stronach społeczności albo w ogóle ich nie szuka, by wykorzystać je dla rozwoju lokalnego. W większości środowisk brak jest także wyraźnego ośrodka rozwoju lokalnego integrującego wysiłki mieszkańców i miejscowych organizacji. Naszym zdaniem takim centrum mogłyby stać się placówki oświatowe i szkoły to olbrzymi potencjał i zasób lokalny. Społeczność szkolna uczniowie, nauczyciele i rodzice (różne grupy zawodowe, wiekowe, różny poziom wykształcenia itp.) to często pełny przekrój społeczności lokalnej. Dlatego szkoła może spełnić rolę miejsca łączącego różne grupy, instytucje itp. na rzecz rozwoju społeczności lokalnej. cz.1

6 6 Żywa lekcja samorządności NASZA LOKALNA WSPÓLNOTA Wszyscy jesteśmy obywatelami Polski wiążą się z tym pewne prawa, przywileje, ale także obowiązki. Większość z nas lepiej lub gorzej je zna i wypełnia. Wszyscy pełnoletni obywatele poprzez udział w powszechnych wyborach powołują swoich reprezentantów do zarządzania krajem. Podobnie jest w naszych społecznościach lokalnych. Poprzez zamieszkiwanie określonego terytorium oraz posiadanie wspólnych interesów lokalnych tworzymy wspólnotę obywateli, której członkami są wszyscy mieszkańcy i to oni właśnie mają udział w podejmowaniu decyzji poprzez powoływanie organów władzy samorządowej. O ile na poziomie krajowym jest to mniej istotne, o tyle na poziomie lokalnym wspólnotowy charakter umacniany jest przez więzi łączące mieszkańców, świadomość wspólnych łatwych do wskazania i zdefiniowania zadań i interesów, zdolność samoorganizowania się oraz podejmowania wspólnych działań na rzecz lokalnego środowiska. Na lokalną wspólnotę składają się różne elementy. Tutaj wymieniamy przede wszystkim te, które w edukacji obywatelskiej mogą odegrać szczególną rolę. Przypominamy, na czym polega ich rola oraz wskazujemy wybrane obszary, w których mogą one współpracować ze szkołą i instytucjami oświatowymi w zakresie wyzwalania postaw obywatelskich wśród młodych członków społeczności lokalnej. Najwięcej uwagi poświęcamy administracji publicznej jako naturalnemu partnerowi szkoły w edukacji. W każdym środowisku lokalnym szczególną rolę odgrywa administracja publiczna. Tworzą ją wszystkie instytucje i urzędy, których zadaniem jest bezpośrednie, praktyczne zarządzanie różnymi dziedzinami życia społecznego. Administrację samorządową tworzą wzajemnie niezależne, wybierane władze wykonawcze samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Każdy wie, że jego gminą rządzi samorząd, nie zawsze jednak wiadomo, na czym te rządy polegają. Wiemy też, że działają różne instytucje publiczne, ale nie zawsze mamy świadomość, czym się zajmują, w czym mogą nam pomóc. I choć podstawowe informacje o ich funkcjonowaniu są teoretycznie jawne i dostępne dla społeczności lokalnej (zgodnie z zapisami przewidzianymi ustawą o dostępie do informacji publicznej i Konstytucją RP) to zwykli jej członkowie mają problem z uzyskaniem najprostszych informacji. Nierzadko spotykają się z nieuprzejmością i nieuzasadnionym oporem urzędników, a uzyskane dokumenty są napisane językiem nieprzystępnym i niezrozumiałym. Statystyki podsumowujące liczbę odwiedzin na stronach internetowych Biuletynu Informacji Publicznej pokazują, że wciąż nie jest to metoda najbardziej efektywnego docierania do mieszkańców. Dla urzędu jest to kontynuacja działań, które mają poprawić jego funkcjonowanie, a z drugiej strony efektywne komunikowanie się z ludźmi. Jednym z elementów takiej polityki jest edukacja obywatelska młodych ludzi pokazująca, że urząd może działać przejrzyście i służyć mieszkańcom. ( ) W efekcie, jeśli młodzi ludzie, mieszkańcy dzięki tej akcji wiedzą gdzie iść, żeby załatwić sprawę itp., to z jednej strony oni oszczędzają czas, energię i siły, a z drugiej strony efektywniej działa też urząd. MACIEJ JUCHNIEWICZ STAROSTWO POWIATOWE W EŁKU Częstym problemem są słabe relacje (lub ich zupełny brak) pomiędzy władzą samorządową i podległymi jej jednostkami a społecznością lokalną może to wynikać z braku odpowiedniego kanału komunikacyjnego. Argumentem często wykorzystywanym przeciw podejmowaniu wysiłku konsultowania decyzji jest opinia, że najczęściej mieszkańcy nie działają w imię dobra publicznego, lecz swoich partykularnych interesów. Nie zdejmuje to z samorządu obowiązku stałego konsultowania działań z różnymi grupami interesu w obrębie lokalnej społeczności. Ważne jest zatem takie przygotowanie członków wspólnoty, by chcieli i mieli szansę uczestniczyć w podejmowaniu ważnych dla nich samych decyzji. O ile trudno będzie przekonać dorosłych, zrażonych pozorną demokracją obywateli, o tyle możliwe to jest wciąż w przypadku młodych, pełnych energii członków społeczności lokalnej. Samorząd i administracja publiczna na szczeblu lokalnym, poza realizacją zobowiązań finansowych, powinny aktywnie uczestniczyć w procesie kształcenia obywateli. W ich interesie leży przygotowanie klientów do pozyskiwania informacji zwią-

7 Żywa lekcja samorządności 7 Udział w zebraniu był dla nas bardzo ciekawym doświadczeniem. Wszyscy dorośli powinni aktywnie w takich spotkaniach uczestniczyć, dzielić się spostrzeżeniami, problemami dotyczącymi wsi, gdyż w ten sposób mogą wspólnie z władzami gminy działać dla dobra naszej miejscowości. UCZNIOWIE Z ZS W LIMANOWEJ zanych z życiem publicznym, do właściwego ich interpretowania i wykorzystywania. We współpracy ze szkołą mogą rozpocząć taką edukację wśród przyszłych petentów i uczestników życia publicznego. Przecież właśnie w szkole młodzi ludzie uczą się podstawowych zasad funkcjonowania państwa na szczeblu lokalnym i krajowym. Poznają funkcje administracji publicznej, swoje prawa i obowiązki. Szkoła obok organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich może także być partnerem samorządu w działaniach na rzecz wychowania społeczności lokalnej do współdecydowania i etycznego funkcjonowania administracji lokalnej. W czasie tego spotkania dowiedzieliśmy się również, ile pieniędzy wydano na remont i rozbudowę naszej szkoły. Kiedy przyszła pora na wolne wnioski, my również mogliśmy zadawać pytania. Zapytaliśmy więc o to, ilu mamy radnych, jakie warunki trzeba spełnić, by zostać radnym, jakie są procedury odbywania się sesji. Interesowały nas również dalsze plany inwestycyjne dotyczące naszej szkoły. UCZNIOWIE ZESPOŁU SZKÓŁ IM. S. KONARSKIEGO W STAREJ WSI, GMINA LIMANOWA Społeczność szkolna uczniowie, nauczyciele i rodzice to często pełny przekrój społeczności lokalnej. Dlatego szkoła może spełnić rolę miejsca łączącego i edukującego różne środowiska. Szkoła przygotowuje młodych ludzi do funkcjonowania w społeczeństwie to właśnie w niej, równolegle z działalnością edukacyjną wspierającą rozwój osobisty każdego ucznia, powinny być prowadzone działania kształtujące postawę obywatelską i wpływające na zwiększenie zainteresowania sprawami społeczności lokalnej i kraju. Poprzez wychowanie i edukację młodych może dotrzeć także do ich rodziców. Choć polska szkoła od kilku lat wprowadza metody aktywnego nauczania, a nauczyciele edukację obywatelską coraz częściej realizują nie tylko w ramach wiedzy o społeczeństwie, ale także poprzez angażowanie młodych w działania na rzecz szkoły, miejscowości itp, to nadal w wielu szkołach nauczanie oderwane jest od rzeczywistości. Brakuje także rzeczywistej współpracy pomiędzy społecznością szkolną a działającymi obok instytucjami, tak samorządowymi, jak i pozarządowymi. We współczesnym świecie rynku istotne zaczyna też być porozumienie z lokalnymi przedsiębiorcami czy mediami. Dobre pomysły aktywnej edukacji: wycieczki obywatelskie organizowane przez nauczycieli i urzędników do wybranych instytucji publicznych itd. udział młodzieży w sesjach rady gminy dni otwarte urzędu przewodniki po urzędzie opracowywane przez uczniów słowniczek pojęć urzędniczych badanie opinii publicznej na temat funkcjonowania urzędu debata na temat zanieczyszczenia środowiska lokalnego akcja przeciw uzależnieniom pomoc dzieciom z domu dziecka itp.

8 8 Żywa lekcja samorządności Warto wykorzystać doświadczenie lokalnych dziennikarzy w redagowaniu tekstów mogą oni poprowadzić warsztaty dla zespołu młodzieżowego realizującego projekt i przygotowującego np. ulotkę informacyjną na temat swoich działań. A może pomogą w utworzeniu szkolnego radiowęzła, opowiedzą o pracy w radiu oraz o etyce zawodu dziennikarza? Nasze doświadczenia pokazują, że aktywne działanie na rzecz środowiska lokalnego promowane przez szkołę i prowadzone przez młodzież we współpracy z różnymi instytucjami publicznymi nie tylko zwiększa szanse na sukces tego projektu i prawdopodobieństwo podejmowania podobnych działań w przyszłości, ale także integruje środowisko lokalne, które coraz bardziej zainteresowane jest rozwojem swojej miejscowości. Obok wymienionych elementów funkcjonowania lokalnej społeczności ważną rolę ogrywają w niej media (choć nimi mniej się będziemy zajmować). Słusznie się mówi, że media są czwartą władzą, zaś media lokalne czwartą władzą lokalną. Nie tylko przekazują istotne dla mieszkańców informacje o tym, co dzieje się w okolicy ważnego, ale także stanowią forum wielu ważnych dyskusji, interwencji. Na poziomie lokalnym niezależne media są też organem kontrolującym poczynania władz. Media z założenia pełnią rolę opiniotwórczą i edukacyjną. Jak ważnym i skutecznym sojusznikiem w działaniach edukacyjnych może być lokalna prasa czy radio wiedzą wszyscy, którzy prowadzili lub obserwowali kampanie medialne wokół problemów istotnych dla społeczności lokalnej. Ich głos dociera niemal wszędzie dzięki nim z naszymi działaniami możemy trafić do szerokiej rzeszy odbiorców. Prawie w każdej społeczności lokalnej działają organizacje pozarządowe stowarzyszenia czy fundacje, które nie są związane z żadną władzą państwową (ani rządową, ani samorządową). Powstały, by realizować działania, które władza podejmuje w stopniu niewystarczającym lub których nie podejmuje w ogóle. Chronią interesy poszczególnych grup, bronią praw człowieka, prowadzą działalność edukacyjną i promują określone wartości. Coraz więcej organizacji angażuje się w monitorowanie władz i instytucji publicznych. Mają już niemałe doświadczenie w realizowaniu przedsięwzięć na rzecz poprawy własnego otoczenia. Szkoła, która chce prawdziwie przygotować do działania swoich wychowanków, powinna z tego doświadczenia jak najczęściej korzystać. Warto zabrać młodych ludzi do siedziby organizacji pozarządowej, zorganizować spotkanie z jej członkami, by dowiedzieli się, w co ona się angażuje i dlaczego. Może się okazać, że poznana fundacja realizuje działania zbliżone do szkolnych z pewnością można wykorzystać jej doświadczenie przy planowaniu własnych zadań. Czy wiecie, jakie organizacje pozarządowe działają w waszym środowisku i czym się zajmują?

9 Żywa lekcja samorządności 9 Co zyskujemy, współpracując z władzami i instytucjami lokalnymi? wsparcie finansowe lub materialne (sala, dostęp do telefonu, ksero, faksu) wsparcie decyzyjne (wydawanie potrzebnych pozwoleń) wsparcie merytoryczne (pomoc urzędników) ważne informacje (np. na temat problemu, który próbujemy rozwiązać), nagłośnienie działań (łatwiej zainteresować media oraz zaangażować tzw. VIP-ów), doświadczenie (w realizacji podobnych działań) Co zyskują władza i instytucje publiczne, współpracując z nami? dobrą opinię w społeczności lokalnej (dają dowód, że zostały słusznie wybrane, że coś się dzieje, zmienia) wsparcie dla własnych działań (cele naszej inicjatywy mogą być zbieżne z ich celami) nową wiedzę i doświadczenie (nikt tak dobrze jak młodzież nie wie, czego młodzi potrzebują) otwarte relacje ze społecznością (otwarcie się na młodzieżowe inicjatywy zachęca do kontaktu nie tylko w celu załatwienia sprawy urzędowej) JESZCZE TROCHĘ O WSPÓŁPRACY Z LOKALNYM SAMORZĄDEM Planując każde, nawet najmniejsze działanie warto wcześniej pomyśleć o potencjalnych sojusznikach w zależności od skali przedsięwzięcia powinno się ich szukać w najbliższym otoczeniu, w regionie, dopiero na końcu zgłaszać się do partnerów o zasięgu ogólnopolskim. Oczywiście żadna współpraca nie jest łatwa wymaga ona od obu stron otwarcia się na innych (otwarty urząd i otwarta szkoła), umiejętności pracy w różnorodnej grupie (młodzież i dorośli, obywatele i urzędnicy). Po przeanalizowaniu wszystkich za i przeciw może się okazać, że tylko przy współpracy lokalnych instytucji działanie zakończy się sukcesem. Urząd gminy może np. pomóc w zdobyciu niezbędnych pozwoleń. Bez lokalnych mediów trudno byłoby upowszechnić efekty naszej pracy, a bez partnerskiej organizacji pozarządowej niemożliwe stałoby się zainteresowanie szerszego kręgu odbiorców. Warto też pamiętać o prywatnych firmach i przedsiębiorstwach tam najłatwiej pozyskać dodatkowe środki finansowe lub materialne na realizację działań. Nie należy zapominać, że współdziałania z organizacjami pozarządowymi czy mediami różni się od współpracy z administracją publiczną. Władze lokalne czy instytucje publiczne to specyficzny partner naszych działań aby efektywnie z nim pracować, trzeba pamiętać o kilku sprawach. Po pierwsze: władze lokalne wybierane są co jakiś czas, a kadencyjność samorządu znacznie utrudnia współpracę. Nigdy nie ma pewności, kto zasiądzie we władzach po następnych wyborach i czy czasami nie odrzuci wniosku, który zaakceptował jego poprzednik. Dlatego nie opłaca się współpraca z władzami kończącymi kadencję zwłaszcza gdy nie mają dobrej opinii, ponieważ łatwo można zostać posądzonym o kumoterstwo i potraktowanym nieufnie przez kolejne władze. Ponadto administracja publiczna ma wiele własnych spraw i wcale nie chce zajmować się dodatkowo cudzymi. Trzeba przekonać urzędników, że planowane działania pomogą w rozwiązaniu istniejących problemów, a nie przysporzą nowych. Ich sugestie czy poprawki powinny być uwzględnione, by i oni mieli swój wkład w cenną inicjatywę. Administracja publiczna działa wolniej niż nieformalna grupa. Przy podejmowaniu jakichkolwiek decyzji obowiązują ją procedury. Trzeba jej dać trochę czasu na zapoznanie się z projektem i cierpliwie czekać na odpowiedź. Ponadto przy zaproszeniu do współpracy warto odwoływać się do argumentów i interesów istotnych z punktu widzenia władzy, a nie tylko własnych.

10 10 Żywa lekcja samorządności Szczur przerywa wyścig Dziś w szkole dominuje wyścig szczurów, liczy się rywalizacja więcej się uczę, by wygrać ten wyścig. To wynik reformy rynkowej, który ma dobre strony, ale w ostatecznym rachunku to ślepa uliczka. Rosną dzieci, które nie potrafią wspólnie działać, liczy się jedynie kariera, a działanie społeczne pokazuje im inne wartości, uczy współpracy, dzielenia się, sumowania indywidualnych talentów dla wspólnego dobra. Dobrze jest poczuć się członkiem grupy, a nie samotną wyspą. Staję się wtedy dumny, że moje umiejętności mogą się komuś przydać. Widzę, że ktoś mnie potrzebuje i się ze mną liczy, nawet jeśli jestem przysłowiową szarą myszką... WIESŁAW BEK Z LUBACZOWA SPOŁECZNIK, DZIENNIKARZ, TATA CZWÓRKI DZIECI UCZENIE SIĘ PRZEZ DZIAŁANIE Według badań Foundation of Educational Achievment najlepszym ze sposobów kształtowania postaw obywatelskich oraz poczucia sprawczości w życiu publicznym jest osobiste doświadczenie aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz skutecznego rozwiązania lokalnych problemów. Jednak bez akcji edukacyjnej bardzo trudno będzie przekonać młodych ludzi, iż warto wziąć sprawy w swoje ręce. Jeśli nie uda się nam to w szkole, jeszcze trudniej będzie ich zaktywizować kiedy dorosną. Wskazuje na to wzrastająca wraz z wiekiem obojętność wobec życia publicznego (tak na poziomie lokalnym, jak i państwowym). Zadaniem wszystkich zainteresowanych rozwojem lokalnej społeczności, a więc szkoły, władzy lokalnej i środowiska pozarządowego, jest taka edukacja, która byłaby w stanie rozbudzić i wzmocnić potencjał społecznej przedsiębiorczości obecny w wielu uśpionych lokalnych środowiskach. Szkoła, która daje sobie i swoim uczniom szansę na udział w autentycznym procesie uczenia się, to szkoła, w której uczniowie osobiście uczestniczą w działaniach przygotowujących ich do świadomego uczenia się, przedsiębiorczości, wyciągania wniosków, pracy w zespołach, twórczego rozwiązywania problemów. Nauczanie poprzez działanie dokonuje się dzięki refleksji na temat tego, czego doświadczyliśmy osobiście podczas realizacji jakiegoś zadania. Uczniowie tylko uczestnicząc aktywnie w realnej, bliskiej im sytuacji będą mogli dokonać analizy oraz wyciągnąć wnioski, zastosować pewną generalizację oraz zaplanować kolejne kroki własnego działania. Człowiek bowiem uczy się najszybciej, gdy wykona zadanie powiązane z prawdziwą, życiową sytuacją. Dlaczego nauczanie przez działanie? Autentyczne zadania motywują, inspirują i sprawiają, że nauka odbywa się jakby przy okazji. Uczniowie lubią autentyczne zadania, bo łatwiej rozumieją ich sens. Działanie: rozwija umiejętności porozumiewania się czytanie, pisanie, słuchanie i mówienie, uczy poszukiwania, gromadzenia i selekcjonowania informacji, ćwiczy umiejętność rozwiązywania problemów, uczy organizacji pracy, współdziałania, zarządzania, eksperymentowania itp., kształtuje charakter i postawy młodych ludzi wytrwałość, odwagę, przedsiębiorczość, wzmacnia poczucie odpowiedzialności za innych, zmienia znaczenie i pozycję szkoły w lokalnym środowisku. Szkoła jest środowiskiem złożonym: bardzo młodzi ludzie plus rodzice i nauczyciele. W naszej szkole staramy się uczyć współpracy tych trzech jak mówimy stanów. Służą temu instytucje szkolnej demokracji: rada szkoły czy sejm. To ułatwia uczniom angażowanie się, a nam zachęcanie ich do tego. Dzieci robią wiele na rzecz naszej szkolnej społeczności, ale wychodzimy też na zewnątrz. KRYSTYNA STARCZEWSKA TWÓRCZYNI I DYREKTOR BEDNARSKIEJ - I SPOŁECZNEGO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO I SPOŁECZNEGO GIMNAZJUM NR 20 W WARSZAWIE

11 Przystanek odpowiedzialność Dzięki społecznemu działaniu młodzi mają oczy szeroko otwarte, zaczynają widzieć, co się dzieje wokół i do kogo się zwrócić, jeśli jest jakiś problem. Uczą się życia, po prostu. We wsi Stręgielek udało się nam postawić przystanek autobusowy młodzież, która brała w tym udział, czuje się teraz za niego odpowiedzialna, pilnuje, by go nie dewastowano. Razem z uczniami postawiliśmy też kiedyś tabliczki kierujące do bunkra Himmlera a teraz uczniowie sami zaproponowali, by je wymienić, bo są już zniszczone. Działalność społeczna daje też po prostu wiedzę np. historyczną. Uświadamia młodym obywatelom ich prawa i obowiązki. JOANNA SOĆKO NAUCZYCIELKA HISTORII I WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE W GIMNAZJUM WE WSI POZEZDRZE Przełamać lęk przed ośmieszeniem Mikołaj, absolwent warszawskiego Gimnazjum nr 77, wraz z kilkoma kolegami pracował w przedszkolu przez cały rok szkolny 2003/2004. Uczniowie sprzątali, pomagali w opiece nad dziećmi. Szkoła do tego zachęcała zaoferowała dodatkowe punkty przy rekrutacji do liceum. Jednak zgłosiło się niewielu uczniów. Mikołaj: Jak komuś pomożesz, to lepiej się czujesz. Jednak przeszkodą są reakcje innych, ciężko wyrwać się z tłumu, przełamać lęk przed ośmieszeniem się. Jak pomagać, to w grupie można więcej zrobić i przyciągnąć innych, ale też podzielić się z kimś swoimi przeżyciami, doświadczyć tego dziwnego czegoś, co tworzy się między ludźmi. MIKOŁAJ ABSOLWENT WARSZAWSKIEGO GIMNAZJUM NR 77

12 12 Żywa lekcja samorządności METODA PROJEKTU NIE TYLKO W SZKOLE 1 Metoda projektu to jeden ze sposobów nauczania przez działanie (doświadczenie). Można ją wykorzystywać zarówno podczas edukacji szkolnej, jak i przy podejmowaniu jakichkolwiek działań pozaszkolnych na rzecz społeczności lokalnej. Wszyscy ją w jakimś stopniu stosujemy w życiu warto jednak przypomnieć sobie najważniejsze kwestie związane z właściwym, czyli efektywnym jej zastosowaniem. Projekt edukacyjny to zaplanowane i koordynowane przez nauczyciela, a realizowane samodzielnie przez uczniów zadanie albo cykl zadań, zmierzający do osiągnięcia zaplanowanego celu. Podczas realizacji projektu uczniowie samodzielnie zbierają potrzebne wiadomości, opracowują, a następnie prezentują innym. Sami podejmują decyzje o wyborze źródeł informacji i sposobie prezentacji. Projekty powinny odpowiadać zainteresowaniom uczących się i wiązać działalność praktyczną z pracą umysłową. Projekt jest jednocześnie doskonałym sposobem zwiększenia motywacji uczniów. Samodzielność w podejmowaniu decyzji, świadomość szczególnej roli i wagi zadań do wykonania, możliwość decydowania o sposobie ich realizacji powodują, że właściwie nie trzeba dodatkowo zachęcać ich do pracy. Jeśli zaakceptują projekt i poważnie potraktują zaproponowany im kontrakt, uzyskają poczucie podmiotowego traktowania i autorstwa. Jeśli dobrze zrozumieją cele i będą uważać je za własne, jeśli przewidziane rezultaty będą realistyczne, to uczniowie poczują się odpowiedzialni za efekt końcowy. Udana prezentacja podniesie ich poczucie własnej wartości jako młodych obywateli. Najlepsze rezultaty osiąga się wówczas, gdy zarówno nauczyciel, jak i uczniowie są przekonani o wartości gromadzonej wiedzy i użyteczności umiejętności. Dobrze zaprojektowane działania uczniów powinny dawać uczniom pewność, że rodzice, lokalna społeczność, społeczeństwo jako całość uważają je za ważne i cenne. Projekt jest szansą na wykorzystanie zasobów lokalnych aktywizację otoczenia szkoły, włączenie do współpracy administracji publicznej, instytucji i organizacji, przedsiębiorców, rodziców itp. Metoda ta wymaga od nauczyciela zaangażowania, wcześniejszego przygotowania zadań, organizacji pracy zespołów zadaniowych, czuwania nad ich pracą i udzielania pomocy przy opracowywaniu projektu i jego prezentacji. Zwalnia go jednak od wielu codziennych nużących obowiązków i daje jemu i uczniom dużą satysfakcję. Przed przystąpieniem do pracy czy działania warto zadać sobie następujące pytania: Dlaczego będziemy się zajmować właśnie takim projektem? Co dobrego przyniesie jego realizacja? Kto skorzysta na jego wykonaniu? W jaki sposób będziemy pracować? Jak zorganizujemy pracę? Kto jest odpowiedzialny za realizację? W jakim czasie będzie wykonywany i kiedy możemy się spodziewać rezultatów? Kto może nam pomóc? Jakie zewnętrzne warunki muszą być spełnione? Jakie są ewentualne koszty realizacji? Etapy realizacji projektu 1 Przygotowanie projektu. Ciężar realizacji tego etapu spoczywa zwykle na barkach nauczyciela, może on jednak liczyć na pomoc uczniów. Wprowadzenie do projektu powinno zawierać opis sytuacji problemowej, która ma zaciekawić uczniów, a nawet sprowokować ich do samodzielnego zainicjowania działań. 2 Planowanie działań. W realizację tego etapu zaangażowany jest zarówno nauczyciel, jak i uczniowie. Ten krok uważany jest przez nauczycieli za najtrudniejszy. Tu dokonuje się wyboru obszaru działania, tematyki, szacuje się zasoby, pozyskuje sojuszników. Powstaje też scenariusz działań (opis projektu), instrukcja dla uczniów, kryteria oceny i prezentacji rezultatów. 3 Działanie. I nauczyciel, i uczniowie wypełniają zaplanowane role. Nauczyciel zwykle dyskretnie wspiera i kieruje pracami uczniów. Doradza i obserwuje. Wówczas najlepiej poznaje młodzież, może łatwiej zdiagnozować jej potrzeby, poznać zainteresowania, mocne i słabe strony, możliwości i talenty. Może też spełniać rolę eksperta, chociaż ekspertami mogą być też specjaliści z zewnątrz lub uczniowie zainteresowani którąś z dziedzin związanych z projektem. 4 Prezentacja i ocena projektu. Odpowiedzialność za prezentację biorą na siebie uczniowie. Dokonują oni również oceny własnej pracy i skuteczności działania zespołowego. Nauczyciel wspomaga ich w wyborze sposobu prezentacji projektu, organizuje od strony technicznej prezentację oraz ocenia projekt na podstawie wcześniej przyjętych kryteriów. 1_ Opracowano na podstawie materiałów zamieszczonych na stronie akcji Szkoła z klasą Uwaga! Wbrew pozorom ocena projektu nie stanowi końcowego etapu pracy. Przeciwnie im wcześniej uczniowie poznają zasady według których ich wysiłki będą oceniane, tym lepiej będą wiedzieć, w jakim kierunku mają zmierzać i tym skuteczniej będą działać. Aby kryteria oceniania stały się drogowskazem, muszą być konkretne i uwzględniać to, na czym naprawdę nam zależy. Np. na ile nasz projekt dociera do mieszkańców, czy ławki w parku są pomalowane albo czy w urzędzie gminy dostępne są nasze ulotki o zasadach przejrzystości i czy są jasno napisane. Oczywiście warto także sformułować kryteria wskazówki dotyczące samej prezentacji (np. liczba widzów, oryginalna forma zaproszenia, interesująca merytorycznie prezentacja problemu ), ale są one mniej kluczowe. Uczniowie powinni znać wszystkie te kryteria już od etapu planowania pracy (patrz p. 2), a jeszcze lepiej, gdy sami uczestniczą w ich ustalaniu!

13 Żywa lekcja samorządności 13 Dobry projekt jego cele są określone, najlepiej ustalane wspólnie z uczniami nawiązuje do realnych, znanych uczniom sytuacji łączy treści edukacyjne z różnych dziedzin daje możliwość gromadzenia wiedzy i kształcenia umiejętności jest dobrze zaplanowany w czasie wyznaczone są terminy realizacji całości przedsięwzięcia oraz poszczególnych etapów zadania są rozdzielone, jasny jest podział odpowiedzialności poprzedza go jasna instrukcja zawierająca: temat, cele, metody pracy, terminy, kryteria oceny uczniowie pracują samodzielnie, korzystając tylko z konsultacji nauczyciela z góry znane są zasady monitorowania efektów rezultaty pracy prezentowane są publicznie

14 jak skutecznie działać?

15 cz.2 W tej części publikacji przygotowaliśmy zestaw praktycznych wskazówek dla osób pracujących z młodzieżą od scenariuszy, poprzez opisy metod, po instrukcje dotyczące realizacji lokalnych działań. Wybraliśmy te, które w sposób szczególny wspierają pracę w grupie oraz współpracę z innymi członkami społeczności lokalnej, także z instytucjami publicznymi. Zachęcamy do wykorzystania zgromadzonych w publikacji materiałów w codziennej pracy z młodzieżą. Mamy nadzieję, że pomogą one zaktywizować waszą społeczność lokalną, pozwolą też nawiązać systematyczną współpracę z instytucjami publicznymi w waszej miejscowości. S C E N A R I U S Z E Z A J Ę Ć ZRÓBMY COŚ, CZYLI MŁODZI OBYWATELE DZIAŁAJĄ Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej zachęcający do działania na rzecz społeczności lokalnej. 2 Uczestnictwo obywateli w życiu publicznym jest podstawą demokracji. Uczniowie dowiaduja się na zajęciach, w jaki sposób młodzi ludzie mogą działać na rzecz swojego otoczenia i starać się rozwiązywać jego problemy. 1. Zapytaj uczniów, czy ich zdaniem warto się angażować w działania społeczne? Czy można w ten sposób coś uzyskać? Czy działanie młodych ludzi może wpłynąć w jakiś sposób na decyzje władz? Czy nie jest to zmarnowany czas? Czy któryś z uczniów brał udział w jakimś przedsięwzięciu wynikającym z inicjatywy obywatelskiej? 2. Zapytaj, czy uczniowie brali udział w takim zbiorowym działaniu, które sprawiało im satysfakcję? A może zgadzają się z twierdzeniem, że młodzi Polacy są bierni i zainteresowani wyłącznie swoimi własnymi sprawami? 3. Zapytaj uczniów, jakie problemy utrudniają życie mieszkańców waszej miejscowości. Metodą burzy mózgów stwórzcie listę spraw, jakimi warto się zająć. Podziel uczniów na 3-4-osobowe zespoły, a następnie niech każdy zdecyduje, którą z wybranych spraw należałoby rozwiązać w pierwszej kolejności. Zasugeruj, aby uczniowie wybrali problem, który ich najbardziej porusza, a jednocześnie mogliby mieć realny wpływ na jego rozwiązanie. 4. Wypiszcie na tablicy powody, dla których warto by podjąć takie działanie, oraz przewidywane przez uczniów trudności (np. brak funduszy, bierność obywateli, złe doświadczenia z przeszłości). 5. Opowiedz uczniom o projektach realizowanych co roku w ramach akcji Młodzi obywatele działają ( mod) przez uczniów z kilkudziesięciu szkół w Polsce. Problemy, które uczniowie wybierają, są bardzo różne jedni zajmowali się zapewnieniem dostępu do internetu w miejskiej bibliotece, inni tworzyli koncepcję zagospodarowania zaniedbanych terenów położonych nad pobliską rzeką, jeszcze inni doprowadzili do likwidacji dzikiego wysypiska śmieci w pobliżu osiedla mieszkaniowego i ogródków działkowych. Po zajęciach uczniowie powinni: wiedzieć, jak można wpływać na decyzje władz i opinię publiczną określić, w jaki sposób młodzi ludzie mogą być aktywni uzasadnić znaczenie takiej aktywności 2_ Scenariusz ten pochodzi z podręcznika do wiedzy o społeczeństwie Kształcenie obywatelskie w szkole samorządowej pod red. Alicji Pacewicz i Tomasza Merty (t. II). Na stronie CEO znajdziesz inne scenariusze przydatne nie tylko podczas prowadzenia zajęć z wos-u, ale także w pozaszkolnej pracy z młodzieżą.

16 16 Żywa lekcja samorządności W URZĘDZIE GMINY NASZA WYCIECZKA OBYWATELSKA Edukacja obywatelska nie może sprowadzać się jedynie do przekazywania informacji na temat państwa czy samorządu. Musi obejmować także rzeczy bardziej przyziemne choćby rozwijanie umiejętności załatwiania konkretnych spraw życiowych. Zorganizowanie wycieczki obywatelskiej pomoże lepiej zapoznać uczniów z zadaniami, których realizacją zajmuje się urząd gminy oraz z obowiązkami urzędników wobec obywateli. 1. Zapytaj uczniów, czy ktoś z nich był już wcześniej w urzędzie gminy i jaką sprawę tam załatwiał (sam, bądź jego rodzice czy znajomi). Połączcie wymieniane przez uczniów sprawy w bardziej ogólne kategorie. 2. Powiedz uczniom (może to zrobić zaproszony na spotkanie urzędnik), co można załatwić w urzędzie gminy. Przypomnij, że część spraw po reformie administracyjnej i samorządowej pozostaje w gestii urzędu powiatowego, m.in. prowadzenie szkół średnich, artystycznych oraz specjalnych, nadzór sanitarno-epidemiologiczny, utrzymanie powiatowych instytucji kultury, budowa dróg powiatowych, prowadzenie domów pomocy społecznej, zwalczanie bezrobocia i wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych, utrzymanie powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, odpowiedzialność za działalność służby zdrowia (w tym prowadzenie szpitali), ochrona środowiska i przyrody. 3. Powiedz uczniom, że przez wiele lat wizyty w urzędach należały do bardzo nieprzyjemnych momentów w życiu każdego Polaka. Ostatnio wiele się pod tym względem zmieniło, niemniej jednak wciąż zdarza się, że urzędnicy nie wywiązują się ze swoich obowiązków i lekceważą petentów. Nierzadko jest to efekt niskiego poziomu wiedzy na temat tego, co należy do urzędniczych powinności zarówno samych urzędników, jak i wszystkich potencjalnych interesantów. Poleć uczniom, aby zapoznali się z fragmentami ustawy o pracownikach samorządowych i materiałem,,poradnik petenta. Poproś także, by wykonali ćwiczenie,,kto nie wypełnił swych obowiązków? oraz skorygowali ewentualne błędy. USTAWA O PRACOWNIKACH SAMORZĄDOWYCH Z 1990 roku Art Do obowiązków pracownika samorządowego należy dbałość o wykonywanie zadań publicznych gminy, z uwzględnieniem interesu państwa, interesu właściwej gminy i innych jednostek (...) oraz indywidualnych interesów obywateli. 2. Do obowiązków pracownika samorządowego należy w szczególności: 1) przestrzeganie prawa 2) wykonywanie zadań sumiennie, sprawnie i bezstronnie 3) informowanie organów, instytucji i osób fizycznych oraz udostępnianie dokumentów znajdujących się w posiadaniu urzędu, jeżeli prawo tego nie zabrania 4) zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej w zakresie przewidzianym przez prawo 5) zachowanie uprzejmości i życzliwości w kontaktach ze zwierzchnikami, podwładnymi, współpracownikami oraz w kontaktach z obywatelami 6) zachowanie się z godnością w miejscu pracy i poza nim Ponadto urzędnicy mają obowiązek: informowania obywateli o terminie załatwienia sprawy, a w czasie jej załatwiania o czynionych postępach i występujących trudnościach oraz do kogo mogą się odwołać lub wnieść skargę, jeżeli uważają, że decyzja podjęta przez urzędników jest niesłuszna. PORADNIK PETENTA Jeżeli masz zamiar załatwić jakąś sprawę w urzędzie gminy (miasta, powiatu): dowiedz się, gdzie mieści się siedziba właściwego urzędu zatelefonuj do sekretariatu urzędu i spytaj, w jakim dziale załatwia się twoją sprawę upewnij się w tym dziale, jakie dokumenty musisz przedstawić, aby załatwić swoją sprawę szybko i sprawnie pamiętaj, że urząd jest powołany po to, aby służyć tobie, a nie odwrotnie zachowuj się wobec urzędnika w sposób kulturalny i wymagaj od niego, aby właściwie wypełniał swoje obowiązki wobec załatwiających sprawy obywateli jeśli masz wątpliwości, czy twoja sprawa została załatwiona przez urzędnika we właściwy sposób lub jeśli podjęta przez niego decyzja nie zadowala cię, złóż odwołanie (od decyzji), zażalenie (na postanowienie) lub skargę do jego przełożonego dowiedz się, w jakim czasie twoja skarga lub odwołanie muszą być rozpatrzone

17 Żywa lekcja samorządności 17 Po wycieczce uczniowie powinni umieć podać przykłady spraw, którymi zajmuje się urząd gminy wskazać, gdzie znajduje się ich urząd gminy wymienić zasady obowiązujące urzędników samorządowych oraz sformułować kilka praktycznych rad dotyczących załatwiania spraw w urzędzie załatwić najprostsze sprawy w urzędzie gminy. 4. Zachęć uczniów, by wyobrazili sobie, że na prośbę burmistrza (prezydenta miasta lub wójta) mają w uprzejmy sposób przypomnieć pracownikom urzędu gminy o ich obowiązkach i konieczności przestrzegania dobrych obyczajów w kontaktach z mieszkańcami gminy. Zaproponuj, by uczniowie indywidualnie bądź w parach napisali krótki tekst zawierający,,główne przykazania, jakimi powinien kierować się urzędnik samorządowy oraz dobre rady dla obywateli, którzy spotkają się ze złym traktowaniem ze strony pracowników urzędu (jak się zachować, do kogo zwrócić, w jaki sposób sporządzić formalną skargę). 5. Po zakończeniu pracy poproś wybrane osoby o odczytanie swoich,,przykazań oraz dobrych rad dla obywateli i wspólnie oceńcie, które zostały sformułowane w najciekawszy sposób. Zastanów się, czy nie byłoby warto przekazać najlepszych prac przedstawicielom urzędu gminy (nie w formie przygany, ale tekstu, który mógłby zostać umieszczony na tablicy informacyjnej jako pomoc nie tylko dla urzędników, ale i petentów). 6. A teraz nadszedł czas, żeby zweryfikować wiedzę uczniów uczniowie dzielą się na kilka zespołów, których zadaniem będzie uzyskanie dokładnych informacji o sposobie załatwiania w urzędzie gminy różnych spraw (dni i godziny urzędowania odpowiednich wydziałów, rodzaje dokumentów, które należy złożyć itp.). Każdy z zespołów zajmuje się inną sprawą: I meldunek (zarówno na pobyt czasowy, jak i stały) II zawarcie związku małżeńskiego III uzyskanie zgody na prowadzenie działalności gospodarczej IV opłacenie podatku od nieruchomości V interwencja w sprawie źle zabezpieczonej studzienki kanalizacyjnej VI uzyskanie zgody na budowę domu jednorodzinnego VII uzyskanie informacji na temat przeznaczenia konkretnej działki w gminnym planie zagospodarowania przestrzeni VIII wyrobienie dowodu osobistego IX interwencja w sprawie złego żywienia dzieci w gminnych przedszkolach 7. Po wizycie w urzędzie gminy każda grupa musi przygotować krótką 1-, 2-stronicową informację o sposobie załatwiania danej sprawy, ilustrując ją przykładowymi formularzami, podaniami, a nawet schematami i zabawnymi rysunkami. Na kolejnych zajęciach uczniowie przedstawiają efekty swojej pracy i uzupełniają notatki, uwzględniając sugestie nauczyciela i kolegów. Zebrane materiały utworzą,,przewodnik po urzędzie: kilka dobrych rad, który można także przekazać władzom gminy być może będą one zainteresowane jego rozpowszechnieniem. KTO NIE WYPEŁNIŁ SWYCH OBOWIĄZKÓW? Postaw znak + obok zdań, które twoim zdaniem ilustrują naruszenie przez urzędnika jego obowiązków wobec obywateli. Uzasadnij swój wybór. Pracownik wydziału podatkowego urzędu gminy powiedział jednemu z obywateli, że nie udzieli mu szczegółowych informacji, bo jego zadaniem jest sprawdzać, czy wszyscy płacą podatki, a nie doradztwo finansowe. Urzędnik stwierdził, iż jest mu przykro, ale nie będzie mógł załatwić pewnej sprawy, ponieważ potrzebne są jeszcze dodatkowe dokumenty. Udzielił petentowi informacji o tym, gdzie można je uzyskać. Kiedy obywatel zaniepokojony przedłużaniem się załatwiania jego sprawy ponad ustawowy termin 31 dni zatelefonował do urzędu gminy, usłyszał od urzędnika, że jest natrętny, nie potrafi czekać na swoją kolej i przeszkadza w pracy. Na prośbę petenta, który był przekonany, że źle załatwiono jego sprawę, urzędnik udzielił informacji, do kogo należy napisać odwołanie. Urzędnik wywiesił o godzinie ogłoszenie następującej treści: Z powodu bólu głowy pracownika urząd będzie nieczynny do godziny

18 18 Żywa lekcja samorządności J A K P R A C O W A Ć Z M Ł O D Y M I L U D Ź M I? METODY MOTYWUJĄCE UCZNIA 3 Runda bez przymusu Runda bez przymusu umożliwia każdemu uczniowi (jeśli ma na to ochotę) wypowiedzenie się na forum. Metodę można stosować do całej klasy lub jej części. Umożliwia uczniom poznanie różnorodnych opinii. Można z niej korzystać, gdy mamy różne zdania na ten sam temat lub gdy widzimy, że część osób nie zabiera głosu w czasie lekcji. Zdania podsumowujące Użycie zdań zaczynających się od takich zwrotów, jak: Dowiedziałem się, że..., Zaczynam się zastanawiać..., Zaskoczyło mnie, że... pomaga wyciągnąć najważniejsze wnioski lub zdefiniować nowe doświadczenie. Celem tej metody jest kształcenie umiejętności formułowania wniosków oraz uczenia się na podstawie zdobytego doświadczenia. Zapytaj kolegę Kiedy uczniowie potrzebują pomocy lub dodatkowych informacji, najpierw proszą o nie kolegę lub koleżankę. Wzmacnia to poczucia wzajemnego wspierania się uczniów oraz oszczędza wiele czasu i energii nauczycielowi. Metoda ta pomaga budować w zespole atmosferę wzajemnego szacunku i cenienia siebie nawzajem. Wymiana w parach Ćwiczenie to sprzyja kształtowaniu umiejętności wyrażania swoich poglądów i słuchania innej osoby. Uczniowie dobierają się w pary i dzielą się swymi poglądami. Wymiana w parach skłania uczniów do sformułowania myśli, które być może nie były jeszcze dosyć klarowne. Komunikat doceniam to Wygłoszenie komunikatu, w którym podkreślamy, co rzeczywiście w uczniu doceniamy, jest bardzo ważne dla jego samooceny. inteligentnej samodzielności, chęci do współdziałania w grupie oraz świadomej, otwartej, poszukującej postawy. Są to komunikaty: doceniam to, podoba mi się, jestem z tobą, rozumiem co czujesz, ja też czasami mam kłopoty, cieszę się kiedy, dziękuję ci za, podziwiam cię za itp. Celem zastosowania tej metody podczas pracy z uczniami jest pobudzenie aktywności, samodzielności, integracji i świadomości grupy. Co nowego, co dobrego? Celem tej metody jest skupienie uwagi uczniów i stworzenie w zespole dobrej atmosfery. Polega na dzieleniu się z innymi tym, co nowego lub dobrego zdarzyło się w ich życiu. Metoda ta buduję atmosferę bezpieczeństwa w klasie, a ponadto pomaga w skupieniu uwagi uczniów i uczy ich wzajemnego słuchania. Karty myślę/czuję Celem tej metody jest rozwijanie samoświadomości oraz tworzenie pełnej szacunku więzi we wzajemnych relacjach. Pomaga uczyć, jak odróżnić myśli od uczuć, pomaga uświadomić sobie swoje uczucia i uporządkować je przed następnym spotkaniem. Wzmacnia samoświadomość i samoakceptację. Uczniowie anonimowo zapisują osobiste przemyślenia i odczucia, których doznali w danym momencie. Zadania w grupach, zmiana grup Celem tej metody jest utrzymanie wysokiego poziomu zaangażowania podczas zajęć, spotkania, wspólnej pracy. Uczniowie zastanawiają się nad problemem w małych grupach zadaniowych, a potem zmieniają grupy i wymieniają się pomysłami zanotowanymi w pierwszej grupie. Grupa wsparcia Celem tej metody jest zapewnienie wszystkim członkom zespołu, klasy poczucia przynależności do grupy i wsparcia ze strony rówieśników. Kilkoro uczniów regularnie pracuje w tym samym składzie, zapewniając sobie wzajemne wsparcie. Dzięki tej metodzie buduje się zespół sprzyja ona nawiązywaniu przyjaźni i kształtuje umiejętności utrzymywania dobrych stosunków z innymi oraz wywiązywania się z codziennych obowiązków. Budowanie ducha zespołu Nauczyciel wygłasza komentarze, które mają na celu wzbudzenie we wszystkich uczniach poczucia własnej wartości, aktywności, 3_ Opracowano na podstawie: Harmin M.: Duch klasy. Jak motywować uczniów do nauki, Warszawa 2004

19 Żywa lekcja samorządności 19 KILKANAŚCIE METOD AKTYWIZUJĄCYCH DO WYKORZYSTANIA NIE TYLKO W SZKOLE 4 Podczas pracy z młodzieżą niejednokrotnie stosujemy metody mające na celu jej aktywizację, zwiększające zainteresowanie i motywację do działania. Postanowiliśmy zebrać najważniejsze i najczęściej wykorzystywane metody aktywizujące. Są one przydatne nie tylko podczas lekcji, ale także podczas realizacji działań na rzecz społeczności lokalnej. Właściwe ich zastosowanie daje gwarancję, że prace będą od początku do końca dobrze zaplanowane, a wszystkie decyzje będą podejmowane zgodnie z zasadami demokracji. Metody te mogą być skuteczne także podczas współpracy z instytucjami publicznymi działającymi w lokalnych społecznościach. Portfolio Portfolio, czyli zwyczajnie teczka, jest prostą, a zarazem uniwersalną metodą, która może być stosowana tak podczas zajęć szkolnych, jak i podczas realizacji projektów edukacyjnych. W skład portfolio mogą wchodzić różnego rodzaju materiały źródłowe: notatki i artykuły prasowe dotyczące analizowanego zagadnienia, graficzne przedstawienia problemów, materiały ilustracyjne: np. fotografie, rysunki, dowcipy rysunkowe (zarówno wycięte z gazety, jak i narysowane przez ucznia), notatki z lektur, aforyzmy, ważne myśli, fragmenty aktów prawnych dotyczących analizowanego zagadnienia, esej napisany przez ucznia przedstawiający źródła analizowanego problemu i jego współczesne formy występowania, działania jakie podejmuje wspólnota międzynarodowa w celu jego rozwiązania, a także własna opinia ucznia na ten temat oraz bibliografia zawierająca spis wszystkich źródeł (w tym także ustnych) wykorzystanych w teczce, nagrana kaseta magnetofonowa, notatki dotyczące indywidualnego zapoznawania się z lekturą, dowody rozwoju stylu pisania (np. dobór słów, jasność i przejrzystość wypowiedzi), przykłady, w których widać pomysł i jego modyfikację od początku do ostatecznego kształtu, rozbudowany spis treści prezentujący wszystkie materiały ostatecznie zgromadzone w teczce oraz krótkie (jednozdaniowe) uzasadnienie ich wyboru. Uczniowie w wyznaczonym czasie (np. przez 1-2 miesiące) gromadzą jak najwięcej danych na wybrany przez siebie temat dotyczący problemów współczesnego świata i opracowują je w formie teczki. Metoda portfolio aktywizuje pracę ucznia. Przez cały okres nauczyciel powinien śledzić postępy ucznia, wyczulać na niewykorzystane źródła przydatnych wiadomości i materiałów, ukazywać możliwości urozmaicenia zarówno treści, jak i formy zbiorów. Wykorzystanie teczki tematycznej skompletowanej przez ucznia może okazać się świetnym pomysłem na realizację projektu edukacyjnego (np. lekcja poprowadzona przez autora teczki lub wystawa poświęcona jakiemuś zagadnieniu). Drama Stosowanie tej metody służy przede wszystkim rozwijaniu osobistych zainteresowań przez doświadczenie i przeżywanie. Uczniowie, wchodząc w role wyznaczone przez nauczycieli lub wybrane samodzielnie, ćwiczą takie umiejętności jak: negocjowanie, podejmowanie decyzji, wyrażanie własnej opinii i emocji czy komunikacja. Zanim przystąpią do odgrywania ról, powinni zapoznać się z sytuacją/problemem, poznać swoje role i scenariusz dramy, przygotować rekwizyty. Po zakończeniu dramy uczestnicy powinni mieć czas na opowiedzenie w formie swobodnej dyskusji, jak się czuli, będąc w roli. Ważne jest, aby każdą dramę obserwowali niebiorący w niej udziału uczniowie i zapisywali swoje spostrzeżenia (według przygotowanej karty obserwacji). 4_ Rozdział ten powstał na podstawie wybranych metod zamieszczonych na stronach internetowych: Wykorzystaliśmy także opracowane przez współpracujących z CEO nauczycielami instrukcje dotyczące debaty, portfolio i gier symulacyjnych (Koclejda E.: O debatowaniu, Królikowska E.: Najlepiej widać na przykładzie, czyli studium przypadku jako metoda nauczania, Pietrzak J.: Symulacje i gry symulacyjne,

20 20 Żywa lekcja samorządności Drama może okazać się przydatna, jeśli podczas realizacji projektu dojdzie do sytuacji konfliktowej. Wejście w rolę drugiej osoby pozwoli uczniom lepiej zrozumieć motywacje swoich kolegów oraz ich reakcje. Metodę tę można wykorzystać również podczas przygotowywania prezentacji projektu ciekawa inscenizacja niejednokrotnie lepiej przekazuje ważne treści niż długi, monotonny wykład czy prezentacja multimedialna. Symulacje i gry symulacyjne Podczas symulacji uczniowie naśladują rzeczywistość w celu zdobycia doświadczeń zbliżonych do tych, jakie gromadzimy w świecie realnym. Celem symulacji jest pokazanie i doświadczenie pewnego procesu. Symulacje wykorzystywane są w edukacji często do zademonstrowania typowych relacji społecznych. Dotyczyć mogą procesu podejmowania decyzji, rozwiązywania nieporozumień między ludźmi, rozwijania strategii czy też negocjacji. Przed przystąpieniem do symulacji należy się upewnić, że uczniowie mają odpowiednią wiedzę potrzebną do analizy symulowanego procesu oraz że są gotowi do aktywnego w niej udziału. Należy określić cele symulacji, przedstawić zakres tematu, przygotować dodatkowe teksty, które zaangażują grupę we wstępne poszukiwania, pozwolą poczuć klimat relacji między ludźmi, charakterystyczny dla określonego miejsca i czasu zdarzeń, oraz dostarczą uczniom podstawowy zasób pojęć. Obowiązkiem prowadzącego jest przygotowanie materiałów z opisem sytuacji i ról, krótkie wyjaśnienie charakteru poszczególnych ról oraz zakreślenie ram sytuacji. Należy pamiętać, że symulacja ma za zadanie stosunkowo dokładne odwzorowanie danego zdarzenia lub procesu, niezależnie od tego, czy zamierzamy pracować na danych rzeczywistych czy fikcyjnych. Stąd też konieczne jest niezwykle dokładne opracowanie zasad i scenariusza symulacji, zaś jej uczestnikom nie wolno wykraczać poza powstałe w ten sposób ramy całą swoją pomysłowość i aktywność muszą oni wykorzystać na wypracowanie najlepszego ich zdaniem rozwiązania w obrębie narzuconych ograniczeń, a nie na ich obchodzenie czy łamanie. W symulacji najważniejsze jest podsumowanie. Uczestnicy, na podstawie własnych doświadczeń nabytych w czasie symulacji oraz zachowania innych, mają możliwość porównań i analizy tego, co się zdarzyło. Mówi się wówczas o wydarzeniach i odczuciach uczniów, o trudnościach i stopniu zrozumienia zagadnienia, analizuje się proces, porównuje się symulację do świata realnego i rozważa stopień realizacji celów symulacji. Może się to odbywać na forum, można też zachęcić uczniów do pracy w mniejszych grupach. Oto kilka pytań, które w takim podsumowaniu warto sobie zadać: Jakie są najważniejsze cechy symulowanego procesu? Jakie problemy i konflikty pojawiły się w trakcie symulacji? Jakie rozwiązania zrodziły się w trakcie ćwiczenia? Na jakie trudności natrafiliście w trakcie ćwiczenia? Co zrobilibyście inaczej, gdyby symulację przeprowadzono jeszcze raz? Czy zdobyte doświadczenia wprowadziły coś nowego do waszego dotychczasowego obrazu symulowanego procesu? Czy uległy zmianie nasze poglądy na rzeczywistość? Studium przypadku Studium przypadku jest metodą nauczania, która polega na analizowaniu opisów konkretnych zdarzeń. Dzięki analizie przypadku łatwiej zrozumieć wszystkie zdarzenia czy zjawiska podobne do analizowanej sytuacji. Skuteczniejsze jest też podejmowanie realnych działań. Główną zaletą tej metody jest umożliwienie uczniom podejmowania decyzji na podstawie krytycznej analizy danych. Mają oni okazję przyjrzeć się realnym (a nie książkowym ) przykładom działań innych ludzi i wyciągnąć z nich wnioski istotne dla własnych przedsięwzięć. Studium przypadku kształtuje wiele umiejętności, takich jak krytyczna analiza informacji, prezentacja własnych opinii, praca zespołowa. W każdym studium przypadku ważne są następujące elementy: 1. Diagnoza sytuacji na podstawie otrzymanego od nauczyciela albo samodzielnie wyszukanego opisu konkretnego zdarzenia (procesu) uczniowie odpowiadają na pytania: Co się zdarzyło? Jakie były przyczyny tego zdarzenia? Jaki problem pojawia się w związku z tym zdarzeniem? Jakie konflikty pojawiają się w zdarzeniu? Dlaczego coś się zdarzyło? Dlaczego ktoś postąpił (czuł się) w określony sposób? 2. Poszukiwanie rozwiązań po sformułowaniu diagnozy uczniowie poszukują rozwiązań zidentyfikowanego przez nich problemu. Szukają odpowiedzi na pytania: Jakie są sposoby rozwiązania konfliktu? Jakie kryteria powinno się przyjąć, by