Jak zwierzęta spędzają zimę. Jak zatem zwierzęta radzą sobie w tym trudnym dla nich okresie? A więc zobaczmy jak zwierzęta radzą sobie w zimie.

Transkrypt

1 Jak zwierzęta spędzają zimę Nadchodzi zima. Ziemia pokryje się białym płaszczem śniegu, a temperatura spadnie poniżej 0 0 C. Nie słychać radosnego śpiewu ptaków, rechotu żab czy bzyczenia owadów. Zima stawia przed zwierzętami wiele problemów. Po upalnym lecie, kiedy pokarmu było pod dostatkiem, przychodzi okres, kiedy nie można już wygrzewać się na słońcu, a możliwość zdobycia pokarmu staje się w sposób znaczący ograniczona. Jak zatem zwierzęta radzą sobie w tym trudnym dla nich okresie? Można powiedzieć, że rozmaicie. Jedne opuszczają nas i odlatują do ciepłych krajów, drugie zmieniają futra na zimowe i zostają, niektóre z nich gromadzą na zimę zapasy pożywienia, inne odbywają w tym czasie gody i rozmnażają się a jeszcze inne zasypiają i przesypiają niekorzystny okres. A więc zobaczmy jak zwierzęta radzą sobie w zimie. Zacząć trzeba chyba od tego, że wśród zwierząt można wyróżnić dwie różne grupy. Są to zwierzęta zmiennocieplne, których temperatura ciała zmienia się wraz z temperaturą otoczenia i zwierzęta stałocieplne, które niezależnie od temperatury otoczenia potrafią utrzymać stałą temperaturę ciała. Do pierwszej grupy należą wszystkie bezkręgowce a z kręgowców ryby płazy i gady, natomiast drugą grupę stanowią ptaki i ssaki. W Polsce występują oczywiście przedstawiciele obu grup. Bezkręgowce lądowe różnie przeżywają zimę. Najbardziej efektowne z nich owady, po złożeniu jaj, wraz z nadchodzącymi chłodami najczęściej po prostu giną. Jednak kilka gatunków np. niektóre muchy czy motyle możemy spotkać w naszych domach, na strychach w piwnicach a także w jaskiniach. Zimującymi motylami są pospolite i piękne rusałki rusałka pawik (Inachis io), rusałka pokrzywnik (Aglais urticae) i jeden z większych naszych motyli rusałka admirał (Vanessa atalanta) czy zwiastun wiosny latolistek (listkowiec) cytrynek (Gonepteryx rhamni). Zagrzebane w ziemi lub ukryte pod kamieniami zimują niektóre gatunki chrząszczy a wśród nich liczne biegacze (Carabus sp.) czy biedronki (Coccinelidae) Owady te po przezimowaniu można spotkać już wczesną wiosną. Interesującą biologię ma wspomniana już wcześniej rusałka admirał. Jest to motyl migrujący, który przylatuje do nas w maju z południa Europy. Tu się rozmnaża, a następnie część osobników ginie, część odlatuje na południe, a część zimuje razem z innymi naszymi rusałkami. U wielu pospolitych u nas gatunków owadów występuje w zimie okres zahamowania rozwoju wywołany niekorzystnymi warunkami zewnętrznymi. Jest to tzw. diapauza i spotykana jest we wszystkich stadiach rozwojowych. Stadium, w którym może wystąpić diapauza, jest zwykle charakterystyczny dla danego gatunku. Powoduje to, że okres zimy wspomniane owady spędzają na różnych etapach rozwoju osobniczego. Diapauza charakteryzuje się znacznym obniżeniem poziomu metabolizmu, a co za tym idzie pozwala na bardzo oszczędne gospodarowanie zgromadzonymi w ciele larwy, poczwarki lub w jaju, materiałami energetycznymi w postaci tłuszczów węglowodanów i białek Często dodatkowym zabezpieczeniem jest złożenie jaj lub ukrycie się w warstwie gleby, w ściółce w jaskiniach, dziuplach, szczelinach kory czy nawet w piwnicach.. Bywa, iż jaja owadów są pokryte woskową wydzieliną, która stanowi warstwę termoizolującą, a larwy i poczwarki zimują w specjalnych uplecionych przez siebie oprzędach, kokonach lub wyroślach na roślinach tzw. galasach. Ponadto w ciele zimujących osobników dorosłych a także larw i 1

2 poczwarek wzrasta w zimie stężenie płynów ustrojowych np. glicerolu, co znacznie obniża ich temperaturę zamarzania. W stadium jaja zimują np. pasikoniki (Tettigonia sp.), piękny motyl dostojka malinowiec (Argynnis paphia) a także szkodnik naszych drzew brudnica nieparka (Lymantria dispar). W postaci larwy zimuje np. świerszcz polny (Gryllus campestris) i rzadki motyl mieniak tęczowiec (Apatura iris), a w stadium poczwarki piękny i rzadki paź królowej (Papilio machaon), a także pospolity bielinek kapustnik (Pieris brassicae ) i liczne zawisaki (Sphingidae). Dla zwierząt zmiennocieplnych dogodnym miejscem do spędzania zimy jest środowisko wodne. Jeżeli tylko zima nie jest zbyt sroga, a zbiornik wodny lub strumień dostatecznie głęboki, woda, która nie zamarznie ma temperaturę dodatnią. I to już wystarcza zwierzętom zmiennocieplnym żeby przeżyć. Są wprawdzie odrętwiałe i mało ruchliwe, ale dobrze ukryte mogą przeczekać niekorzystny dla siebie okres. W ten sposób spędza zimę wiele gatunków skorupiaków, a także owadów, których rozwój zachodzi w wodzie. Rozwój larwalny ważek (Odonata), jętek (Ephemeroptera), widelnic (Plecoptera) czy chruścików (Trichoptera) trwa kilka lat i larwa spędza w wodzie, ukryta wśród roślinności przydennej lub w mule, jedną lub dwie zimy. W wodzie zimują również nasze zmiennocieplne kręgowce ryby i niektóre gatunki płazów, a z gadów jedynie żółw błotny (Emys orbicularis). Również ich temperatura ciała, a tym samym i metabolizm ulega znacznemu obniżeniu. W przypadku ryb zasadą jest iż ryby żyjące w wodach zimnych np. górskich w zimie tylko nieznacznie zmniejszają aktywność, natomiast ryby jeziorne w okresie zimy słabiej żerują, a nawet przestają pobierać pokarm. Lin (Tinca tinca) przy temperaturze wody 8 0 C przestaje żerować, a w temperaturze 4 0 C zagrzebuje się w mule dennym i zapada w odrętwienie. Niektóre gatunki np. leszcz (Abramis brama) czy ukleja (Alburnus alburnus) zbierają się w głębszych partiach zbiornika i tak gromadnie spędzają zimę wykazując słabą aktywność. Podczas gdy jedne gatunki w odrętwieniu przeczekują zimę, inne pozostają aktywne np. okoń (Perca fluviatilis) czy sandacz (Stizostedion lucioperca), a niektóre przystępują do rozrodu. Okres tarła u pstrąga potokowego (Salmo trutta m. fario) przypada na jesień i początek zimy (wrzesień styczeń), natomiast pospolity w naszych wodach miętus (Lota lota) odbywa tarło od grudnia do marca. W wodzie spędza zimę kilka gatunków płazów bezogonowych. Żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (R. esculenta) i żaba śmieszka (R. ridibunda) zagrzebują się na okres zimy w mule na dnie strumienia lub zbiornika wodnego, jednak zaniepokojone aktywnie pływają. W tym czasie nie pobierają pokarmu, a wymianę gazową zapewnia im doskonale ukrwiona skóra. Jedyny nasz zimujący w wodzie przedstawiciel gadów, wspomniany już żółw błotny również zagrzebuje się w mule na dnie zbiornika wodnego i tak w stanie odrętwienia przebywa nawet do 7 miesięcy. Pozostałe gatunki naszych rodzimych płazów i gadów spędzają zimę na lądzie. Gady, jako zwierzęta ciepłolubne, już we wrześniu wyszukują sobie odpowiednie kryjówki do spędzenia zimy. Jaszczurki (Lacerta), z wyjątkiem padalca (Anguis fragilis), zimują pojedynczo, natomiast węże zazwyczaj masowo. Ciekawostką jest, iż w takim dogodnym do zimowania miejscu przebywają często różne gatunki węży, ale także płazy, a nawet małe 2

3 ssaki. Największa opisana kolonia zimujących żmij liczyła ok. 800 osobników. Zimujące gady spotykano na głębokości od 40 cm do 2 m pod powierzchnią gruntu. W przypadku gadów znalezienie właściwej kryjówki ma podstawowe znaczenia dla przeżycia, bowiem nie wytrzymują one spadku temperatury poniżej 2 0 C. Przy takiej temperaturze gady, a także płazy mogą jeszcze utrzymać dodatnią temperaturę ciała. Badania wykazały, że w przypadku żmij (Vipera berus) różnica między temperaturą podłoża, a temperaturą ciała może dochodzić do 3,5 0 C (temp. gruntu 0,2 0 C, temp. żmii mierzona w kloace C) (Viitanen 1967). Płazy zimujące na lądzie ropuchy (Bufo), kumaki (Bombina), grzebiuszka (Pelobates fuscus), rzekotka (Hyla arborea), żaba moczarowa (R. arvalis), żaba jeziorkowa (R. lessonae), traszki (Triturus) i salamandra (Salamandra salamandra), okres zimy spędzają w różnogatunkowych grupach w zgłębieniach, opuszczonych norach czy w wykrotach na głębokości dochodzącej nawet do 1.5 m. W takich skupiskach trwa ciągłe przemieszczanie się zwierząt. Osobniki znajdujące się na powierzchni wciskają się do wnętrza wypychając na zewnątrz inne osobniki. Taka aktywność pozwala zimującym zwierzętom utrzymywać temperaturę ciała wyższą o ok C niż temperatura podłoża (Juszczyk 1987). Innym zabezpieczeniem płazów i gadów przed zamarzaniem jest podwyższenie stężenia glukozy, glicerolu lub tauryny we krwi. Powoduje to, że np. temperatura zamarzania krwi żaby wynosi C. Ponadto w ich organizmie, jak również u wielu innych zimujących zwierząt, występują specyficzne białka zapobiegające zamarzaniu płynów ustrojowych lub powodujące ich zamarzanie bez wytrącania kryształków lodu. Dzięki temu niektóre gatunki płazów mogą wytrzymywać znacznie niższe temperatury. Jak podaje Nurkowska (1993) rekordzistką w tym względzie jest salamandra syberyjska (Hynobius keyserlingii), która powraca do życia po kilku tygodniach zamrożenia w temperaturze 50 0 C. Naszym płazom daleko wprawdzie do takich osiągnięć, ale niejednokrotnie spotykałem żaby trawne zamarznięte w lodzie całkowicie lub częściowo. Większość z nich po uwolnieniu z lodu wracała do normalnej aktywności. Wydaje się, że nasze żaby trawne tolerują krótkotrwałe zamarznięcie części płynów ustrojowych, jeśli tylko nie ulegnie zamarznięciu mózg, serce i wątroba. Ptaki i ssaki jako zwierzęta stałocieplne utrzymują stałą temperaturę ciała niezależnie od temperatury otoczenia. Stały poziom metabolizmu umożliwia im aktywne życie w każdych warunkach, nawet w niskich temperaturach, ale równocześnie jest uwarunkowany stałym dostarczaniem dużej ilości pożywienia. A o pożywienie w zimie nie jest łatwo. Dlatego też wiele ptaków, odlatuje od nas na zimę. Każdy zauważył, że nie spotkamy w zimie jaskółek (Hirundinidae), jerzyków (Apus), bocianów (Cicinia) i wielu innych ptaków. Pojawiają się natomiast gile (Pyrrhula pyrrhula), jemiołuszki (Bombycilla garrulus) czy gawrony (Corvus frugilegus). Przylatują do nas z północy gdzie mrozy są bardziej dotkliwe, a o pokarm trudniej. W tym czasie gawrony, które przebywały u nas w lecie odlatują na południe. Odlatują od nas głównie ptaki owadożerne, a niektóre z tych co zostają zmieniają z konieczności swoją dietę. Wspomniana jemiołuszka, w okresie lęgowym w dalekiej tundrze, żywi się owadami, po dotarciu do nas chętnie zjada owoce jarzębiny, głogu czy jemioły. Podobnie postępują nasze dzięcioły (Picidae), u których dieta zimowa składa się w dużej części z nasion różnych drzew i krzewów. Niektóre gatunki zostają bo przyzwyczaiły się do dokarmiania przez człowieka np. łabędzie (Cygnus olor) lub przenoszą się do miast i korzystają z resztek wyrzuconych przez człowieka np. kawka (Corvus monedula), sroka (Pica pica) czy kos (Turdus merula). Podczas dużych mrozów ptaki stroszą pióra zwiększając pomiędzy nimi warstwę powietrza, która działa jak termoizolator. 3

4 Podczas gdy jedne ptaki marzną i z trudem znajdują pokarm niektóre zaczynają gody. Już w styczniu zaczynają wysiadywanie jaj krzyżodzioby świerkowe (Loxia curvirostra). Młode, jeszcze słabo opierzone krzyżodzioby, przez kilka godzin wytrzymują temperaturę 5 0 C, oczekując w gnieździe pod ośnieżoną gałęzią, na rodziców przynoszących pokarm. W marcu i kwietniu, kiedy w górach jeszcze leży śnieg i panują niskie temperatury wysiadywanie jaj rozpoczyna orzechówka (Nucifraga caryocatactes). Pisklęta krzyżodzioba i orzechówki karmione są przez rodziców nasionami drzew iglastych. Ssaki, z wyjątkiem nietoperzy latać nie potrafią, więc nie mogą odlecieć od nas na zimę. Zresztą nietoperze też tego nie robią. Ssaki wykształciły jednak inne sposoby na przeżycie tego okresu. Przede wszystkim wymieniają futra letnie na zimowe o dłuższym włosie i bardziej gęste. Niektóre jak gronostaj (Mustela erminea) zmieniają również barwę futerka, w lecie są czekoladowobrązowe natomiast w zimie białe. Pozostaje im tylko czarny koniec ogona. Wiele gatunków ssaków znika na zimę pod śniegiem. Dotyczy to głównie gryzoni (Rodentia) i owadożernych (Insectivora). Nie znaczy to wcale, że wszystkie one zapadają w sen. Pod warstwą śniegu, a także w świecie podziemnym wre życie. Pomiędzy kryształkami śniegu znajduje się powietrze, co powoduje, że warstwa śniegu doskonale izoluje zwierzęta pod nim żyjące. Na wiosnę, gdy śniegi już stopnieją, odkrywa się na powierzchni ziemi, wśród wyschniętych traw, istny labirynt ścieżek. To efekt zimowego poszukiwania pokarmu przez małe gryzonie z rodziny nornikowatych (Arvicolodae), a szczególnie przez pospolitego u nas polnika (nornika) zwyczajnego (Microtus arvalis). Na zimę nie zasypia również kret (Talpa europea), choć spędza ją w specjalnie przygotowanym i wyścielonym gnieździe zimowym. Koło niego posiada spiżarnię, w której gromadzi jesienią ok. 100 dżdżownic. Nadgryza im segmenty głowowe niszcząc zwoje nerwowe i tak unieruchomione choć żywe służą mu za pokarm przez cały okres zimy. Podobnie zapobiegliwa jest wiewiórka (Sciurus vulgaris). Ona również nie zasypia w zimie więc gromadzi zapasy, głównie nasiona, orzechy i grzyby. W czasie słonecznej pogody często wyrusza na poszukiwanie innych smakołyków np. owoców czy świeżych pąków. Gniazdo wiewiórki jest doskonale zabezpieczone przed zimnem i gdy na zewnątrz temperatura spada do ok. 5 0 C w gnieździe utrzymuje się w granicach C. Gdy jednak robi się znacznie zimniej i wietrznie, wiewiórka zamyka i uszczelnia wejście do gniazda a sama zapada na kilka dni w odrętwienie, podczas którego temperatura jej ciała obniża się o kilka stopni. Liczna grupa ssaków z nastaniem zimy wyszukuje sobie dogodne miejsca i zapada w sen. Poprzedza go zazwyczaj okres intensywnego żerowania, bowiem zwierzę na czas snu musi zgromadzić znaczne zapasy tkanki tłuszczowej. Pod koniec życia aktywnego suseł perełkowany (Citellus suslicus) zwiększa masę ciała ponad 2 - krotnie, jeż (Erinaceus europaeus) również 2 - krotnie, popielica (Glis glis) krotnie, a nietoperze (Chiroptera) tylko od 50 do 90%. Jednak i sen bywa różny. Może to być sen płytki tzw. spoczynek zimowy, z którego łatwo się wybudzić i tzw. hibernacja czyli sen głęboki. W jednym i drugim przypadku następuje obniżenie tempa metabolizmu a tym samym ciepłoty ciała jednak w czasie spoczynku zimowego tylko o kilka stopni natomiast w czasie hibernacji spadek ciepłoty jest znacznie większy. Zahamowaniu ulegają również podstawowe funkcje organizmu. Zmniejsza się liczba oddechów i częstotliwość skurczów serca. 4

5 U niedźwiedzia (Ursus arctos) w czasie spoczynku zimowego temperatura ciała spada jedynie z 38 0 C do 31,3 0 C, a samica rodzi w tym czasie młode. Podobne, niewielkie obniżenie ciepłoty ciała występuje u borsuka (Meles meles) i jenota (Nyctereutes procyonoides). U zwierząt hibernujących temperatura ciała spada o C i może wynosić u chomika (Cricetus cricetu) ok. 6 0 C, u świstaka (Marmota marmota) C, a u jeża nawet do C. Liczba uderzeń serca zmniejsza się u jeża z ok. 180 do 20 na minutę, u świstaka z 220 do 30/min. a u nietoperza z 450 do 15 uderzeń na minutę. Hibernujące zwierzę potrafi utrzymać temperaturę ciała o kilka stopni wyższą niż temperatura otoczenia. Jeśli jednak następuje znaczne obniżanie temperatury otoczenia zwierzę zwiększa tempo metabolizmu aby nie doprowadzić do zamarznięcia organizmu lub po prostu się budzi. Z takiej strategii korzystają często nietoperze, które w czasie wybudzenia przenoszą się w głębsze i cieplejsze partie jaskini albo poszukują nowego miejsca zimowania. Przerwę w hibernacji wykorzystują również na oddanie moczu a czasem i przekąszenie owada zimującego w jaskini. Długość snu zimowego bywa różna, jest charakterystyczna dla każdego gatunku oraz zależy od temperatury. Największym jednak śpiochem jest popielica, która potrafi zapadać w sen już w sierpniu i spać do połowy maja, czyli prawie 9 miesięcy. Nadchodzi zima. Dni są coraz krótsze, a w nocy temperatura spada prawie do 0 0 C. Niektóre nasze śpiochy już dawno smacznie śpią. A zatem miłych snów. Do zobaczenia wiosną. Literatura: 1. Guzik M. Schimscheiner L. Zjawisko hibernacji. Materiały IX Seminarium Mechanizmy Służące Utrzymaniu Życia i Regulacji Fizjologicznych Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie Juszczyk W Płazy i gady krajowe. Wyd. II. Cz PWN. W-wa. 3. Nowakowski W. K Spać jak suseł. Elektroniczny Biuletyn Przyrodniczy Kraska Nr Nurkowska J Zamarznąć żeby przeżyć. Wiedza i życie. 12: Viitanen P Hibernation and seasonal movementsof the viper, Vipera berus berus (L.) in southern Finland. Ann. Zool. Fennici, Helsinki, 4, Piękne i tajemnicze galasy W poprzednich moich tekstach przedstawiałem Państwu zwierzęta. Obecny tekst chcę poświęcić działalności zwierząt a właściwie jednemu z przejawów tej działalności tzn. wyroślom czyli galasom (cecidium). Cóż to zatem są galasy? 5

6 Są to nienaturalne wyrośla, głównie na liściach, ale także na pędach i korzeniach roślin, spowodowane żerowaniem, zazwyczaj owadów lub pajęczaków, ale również powstające jako reakcja tkanek na nakłucie przez składającą jaja samicę owada. Samica nakłuwając roślinę w celu złożenia jaj, zazwyczaj wprowadza do niej substancje, które powodują przyspieszone podziały komórkowe tzw. bujanie tkanek. Efektem tego jest powstanie specyficznych wyrośli, czyli galasów, o charakterystycznych dla danego gatunku kształtach i barwach. Powstawanie galasów może być również stymulowane przez żerujące larwy, których działanie mechaniczne oraz chemiczne np. wydzieliną ślinianek, powoduje powstanie wyrośli. Nagromadzone w galasach tkanki służą larwom jako pokarm, ale galas równocześnie ogranicza żerowanie szkodnika do określonego miejsca. Galasy są niekiedy tak piękne i o tak zaskakujących kształtach, że nie kojarzymy ich ze szkodliwą działalnością zwierząt, a raczej podziwiamy jako naturalne wytwory roślin. A okazuje się, że w takich galasach rozwijają się jaja, żerują larwy, a nawet zimują poczwarki. Galas jest, więc swoistym sposobem na ukrycie przed wzrokiem drapieżnika następnego pokolenia, czyli jest przejawem opieki nad potomstwem. Chroni on mieszkańca przed wrogami a także przed niekorzystnymi czynnikami atmosferycznymi. Zwierzęta żerują i składają jaja zazwyczaj na określonych gatunkach roślin, dlatego też na roślinie rozwija się charakterystyczny galas konkretnego gatunku owada. Ciekawostką jest również to, że do rozwijających się galasów często składają jaja również inne owady i taki galas jest schronieniem dla kilku różnych gatunków. Ciekawy i charakterystyczny jest skład chemiczny galasów. Zazwyczaj zawierają one więcej wody niż tkanka z której powstały, a także są bogate w garbniki. W krajach słabo uprzemysłowionych galasy są wykorzystywane jako źródło garbników do garbowania skór. Galasy mają również praktyczne znaczenie dla entomologów gdyż niekiedy rozpoznanie gatunku mikroskopijnej larwy jest bardzo trudne, natomiast wygląd galasa jednoznacznie określa gatunek żerującej larwy. Galasy tworzą się również jako efekt działalności grzybów lub bakterii, ale to już inna grupa galasów. Czy łatwo można zauważyć galasy? Nawet bardzo łatwo i zazwyczaj je widzimy, choć nie wiemy, co to jest i dlatego właśnie postanowiłem napisać ten artykuł. Przemierzając górskie i nie tylko górskie, szlaki często można zauważyć, że niektóre liście różnią się od innych. Występuje na nich wiele małych wyrośli często kolorowo wybarwionych. To galasy szpecieli. Są one efektem żerowania małych pajęczaków z rodziny szpecielowatych (Eriophyidae), z rzędu roztoczy (Acarina). Należą one do najmniejszych stawonogów, a długość ich ciała wynosi 0,08 0,3 mm. Szpeciele żerują na liściach różnych gatunków roślin i są zazwyczaj przywiązane do określonego żywiciela. Widoczne na liściach galasy są właśnie miejscem żerowania tych małych pajęczaków. Żyją one wewnątrz galasa i swoim kłującym narządem gębowym wysysają soki. Najczęściej spotkać je można na liściach lipy, jawora, wiązu, czy klonu polnego, ale także śliwy, jabłoni, gruszy czy orzecha, gdzie niekiedy wyrządzają poważne szkody. Niektóre gatunki szpecieli przenoszą wirusy chorób roslin. Na górnej stronie liści buka, już od końca czerwca, tworzą się charakterystyczne wyrośla garnusznicy bukowej (Mikiola fagi). Początkowo zabarwienie galasa jest zielone, jednak po pewnym czasie przybiera on barwę czerwonobrunatną. Na jednym liściu może się niekiedy 6

7 tworzyć nawet kilkanaście galasów. Wewnątrz każdego z nich żeruje mała, biała larwa. Samica garnusznicy jest małą muchówką, żyje krótko i widzi się ją nadzwyczaj rzadko. Odbywa ona lot wczesną wiosną i składa jaja na pączkach buka. Po pojawieniu się liści młode larwy rozpoczynają żerowanie, co powoduje powstawanie wyrośli. Larwy żyją we wnętrzu galasa i tu, jesienią, następuje przepoczwarczenie. Po przezimowaniu, na wiosnę, uskrzydlone osobniki opuszczają galasy i cykl powtarza się od początku. Częstym siedliskiem różnych gatunków galasów są dęby. Jak stwierdzono, aż 85% środkowoeuropejskich galasówek wytwarza swoje galasy właśnie na dębie. Na spodniej stronie liści dębu często można zauważyć kuliste galasy jagodnicy dębianki (galasówki dębianki) (Cynips quercus-folii). Jagodnica dębianka należy do błonkówek z rodziny galasówkowatych (Cynipidae). Dorosłe osobniki osiągają długość ok. 4 mm. Jak większość przedstawicieli tej rodziny tak i jagodnica ma skomplikowany cykl życiowy. W kulistych galasach rozwijają się samice, które albo jeszcze jesienią albo po przezimowaniu wewnątrz galasa, na wiosnę, składają niezapłodnione jaja do szczytowych pączków dębów. Tu tworzą się niewielkie wyrośla, z których na przełomie maja i czerwca wychodzą samice i samce. Po zapłodnieniu samice składają jaja na spodniej stronie liści dębu i tu właśnie tworzą się znane wyrośla, w których rozwijają się samice. Tym sposobem cykl się zamyka. Drugim pospolitym gatunkiem, którego wyrośla spotyka się na liściach dębu jest rewiś dębowy = rewiś jagodek (Neuroterus quercus-baccarum). Gatunek ten tworzy na dębie dwa rodzaje galasów. Pierwsze powstają wiosną na kwiatostanach męskich i mają postać winogron lub porzeczek, barwy od zielonej poprzez różową do czerwonej i o średnicy do 4 mm. Z nich wylatują na początku lata samce i samice. Po zapłodnieniu samice składają jaja na spodniej stronie młodych liści dębu. Tu tworzy się drugi rodzaj galasa w postaci małego, soczewkowatego, brązowego wyrośla, o średnicy około 6 mm, barwy żółtawej lub żółtawobiałej, w którym żerująca larwa przeżywa zimę. Na jednym liściu może być około 100 galasów, które jesienią opadają wraz z liśćmi. W kwietniu z galasów wylatują osobniki dorosłe. Samice po zapłodnieniu składają jaja do szypułek kwiatostanów męskich.. Często spotykanym galasem jest występujący na dzikiej róży galas szypszyńca różanego (Rhodites rosae). Również ten gatunek należy do rodziny galasówkowatych, choć jego galas wyraźnie różni się od galasów innych gatunków. Galas szypszyńca różanego jest dużą wyroślą, porośniętą początkowo zielonymi a z upływem czasu czerwieniejącymi włosowatymi wyrostkami. We wnętrzu znajduje się szereg niewielkich komór, w których rozwijają się białe larwy. Na jesieni galas drewnieje i larwy przezimowują w jego wnętrzu. Postacie dorosłe zjawiają się wiosną, kiedy dzika róża wypuszcza nowe pędy. Ciekawostką jest, że pojawiają się głównie samice, ponieważ gatunek ten rozmnaża się głównie dzieworodnie, czyli bez udziału samca. Na ogonkach liściowych topoli często występują spiralnie skręcone zgrubienia. To galasy mszycy o nazwie przerostek skrętnik (Pemphigus spirothecae). Mszyca ta ma skomplikowaną biologię, bowiem występują u niej jedno pokolenie samców i trzy pokolenia samic dwa dzieworodne i jedno rozmnażające się płciowo. We wnętrzu galasów żyją larwy, z których w czerwcu powstają uskrzydlone samice. Samice te dają pokolenie płciowe, którego samice po zapłodnieniu składają jaja na korze topoli. Po przezimowaniu z jaj rozwijają się samice, które składają jaka w młodych ogonkach liściowych topoli. Wylęgłe larwy powoduję powstawanie galasów. 7

8 Przedstawione galasy są jednymi z wielu, które można spotkać na różnych gatunkach roślin. Tu przedstawiłem te najbardziej pospolite, spotykane na drzewach liściastych. W następnym numerze zostaną omówione mniej pospolite galasy drzew liściastych, a także pospolite galasy występujące na drzewach szpilkowych. A zatem odbywając letnie wędrówki zwracamy baczną uwagę na nienaturalne kształty na liściach czy łodygach roślin. Być może w zimowym numerze spotkamy kształty napotkane w czasie tych wędrówek. Literatura: 1. Amann G Owady. Seria: Flora i fauna lasów. Multico. W-wa. 2. Biej-Bienko G. J Zarys entomologii. PWR i L. W-wa. 3. Chinery M Pareys Buch der Insekten. Verlag Paul Parey. Hamburg und Berlin. 4. Dreyer E., Dreyer W Las. Multico. W-wa 5. Koehler W. Schneider Z Owady naszych lasów. Wyd. II. PWR i L. W-wa. 6. Novak V Atlas szkodników owadzich drzew leśnych. PWR i L. W-wa. 7. Sandner H Owady. Seria: Zwierzęta świata. PWN. W-wa. 8. Sandner H Owady. Mały słownik zoologiczny. WP. W-wa. Piękne i tajemnicze galasy cz. II Jak wspomniałem w poprzednim tekście nt. galasów, (W górach nr 4/2005), 85% środkowoeuropejskich galasówek wytwarza swoje galasy na dębie. Przedstawiłem tam dwa najpospolitsze gatunki tj. jagodnicę dębiankę i rewisia dębowego. W tym artykule chcę między innymi pokazać następne gatunki tworzące swoje wyrośla na dębie, a także równie ciekawe, pasożytujące na innych gatunkach roślin. Do rodziny galasówkowatych (Cynipidae) należy wiele gatunków tworzących wyrośla na dębie. Następnym gatunkiem, o podobnej biologii jak jagodnica dębianka, jest galasówka Cynips longiventris. Również ona powoduje tworzenie galasów na liściach ale galasy te są mniejsze i mają kontrastowe zabarwienie. Na ich powierzchni występuje charakterystyczny czerwony wzorek. Dwa następne gatunki galasówek również tworzą kuliste galasy na dębie jednak ich umiejscowienie jest inne. Galasówka Kollara (Cynips kollari) składa jaja na końcach pędów a tworzące się galasy powodują zahamowanie wzrostu uszkodzonej gałązki. Następny gatunek Andricus glutinosus składa pojedyncze jaja na końcach bocznych gałązek dębu. Tu wytwarza się pojedynczy kulisty galas, który na szczycie ma niewielkie zagłębienie. 8

9 Inny przedstawiciel tego rodzaju, letyniec szysznica (Andricus foecundatrix) wytwarza galasy podobne do szyszek chmielowych. Początkowo są one zielonkawe i maja ściśle przylegające łuseczki. Z biegiem czasu galas ciemnieje, a łuseczki tworzą rozetkę tzw. różyczkę dębową. We wnętrzu każdej różyczki znajduje się pojedynczy kulisty galas, w którym żyje larwa. Pod koniec lata galas wypada na ziemię, a jego mieszkaniec w zaciszu spędza zimę. Na wiosnę wylatuje z niego owad dorosły. Galasówki żerują i tworzą wyrośla nie tylko na dębie. Są gatunki, których larwy rozwijają się i tworzą galasy na wierzbie. Są to listnice. Listnica (Pontania proxima) ma długość ciała ok. 0,5 cm i jest niewielkim nie rzucającym się w oczy owadem o czarnym zabarwieniu ciała. Samica składa jaja pojedynczo, w rzędzie nacinając skórkę na młodym liściu wierzby. W miejscu złożenia jaja tworzy się wyrośl, w której rozwija się larwa. Na pojedynczym liściu najczęściej występuje od kilku do kilkunastu czerwono zabarwionych galasów ułożonych symetryczne na blaszce liściowej. Z czasem galasy ciemnieją. Na jesieni larwy opuszczają wyrośla i schodzą do ziemi, gdzie następuje przepoczwarczenie. Na tym etapie rozwoju listnica spędza zimę. W czerwcu wychodzą z ziemi uskrzydlone owady składając jaja zapoczątkowują następny cykl rozwojowy. Pospolitą galasówką jest korzenica dębowa (Biorhiza pallida). Nazwa jest myląca bowiem galasy tego gatunku widzimy najczęściej na końcach gałązek dębów rosnących na terenach wilgotnych. Cykl rozwojowy tej galasówki jest również skomplikowany. Pierwsze galasy wytwarza na korzeniach dębu ok cm pod powierzchnią ziemi i tu wychodzą z nich w zimie bezskrzydłe samice. Przedostają się one wczesną wiosną na pączki szczytowe gałęzi dębu gdzie składają jaja. Wokół nich wyrastają widoczne z daleka, duże czerwieniejące galasy. Dojrzewają one w czerwcu a w lipcu opuszczają je uskrzydlone owady. Galasy utrzymują się na gałązkach nawet 2 lata a wiele innych gatunków owadów składa w nich jaja. Galasy wytwarzają nie tylko galasówkowate. Drugą grupą owadów, które często powodują wytwarzanie galasów są mszyce (Aphidina), przedstawiciele pluskwiaków równoskrzydłych. One również mają najczęściej skomplikowany cykl życiowy, zazwyczaj połączony ze zmianą żywiciela. Mszyce żerują na różnych, dzikich gatunkach roślin a my spotykamy je najczęściej na gałązkach róży i innych kwiatów i roślin ogrodowych. Mimo że są uciążliwe to jednak te gatunki nie wytwarzają galasów. Przykładem mszycy wytwarzającej galasy na drzewach liściastych jest bawełnica wiązowo turzycowa nazywana również kogutnicą wiązową (Colopha compressa). Żywicielem, na którym wytwarzają się charakterystyczne galasy, w kształcie koguciego grzebienia, jest wiąz. Początkowo zielone galasy z czasem czerwienieją, a następnie brązowieją. Pod koniec lipca wylatują z nich uskrzydlone mszyce, które przenoszą się na korzenie turzyc i tu dają początek następnym pokoleniom. W październiku szkodnik ten powraca na wiązy. Na drzewach szpilkowych pasożytują pospolicie ochojnikowate (Chermesidae). Wyrządzają one szkody szczególnie wśród młodych świerków. Pospolitym i często występującym gatunkiem jest ochojnik świerkowy (ochojnik świerkowiec) (Sacchiphantes abietis). Najczęściej widzi się jego ananasowate galasy w kątach młodych gałązek świerka. Wyrastają w kącie gałązki nie powodując zahamowania jej wzrostu. Galas ma barwę zieloną i rozwija się w nim wiele larw. W lecie galas brązowieje, komory otwierają się i wychodzą z nich młode osobniki. Zostają one na świerku i zimują, a na wiosnę składają jaja w kątach młodych gałązek i cykl rozpoczyna się od początku. 9

10 Bardzo podobnym gatunkiem jest smrekun zielony nazywany czasem karmazynkiem lub ochojnikiem szyszkowym (Sacchiphantes viridis). Od poprzedniego gatunku różni się głównie tym, że na końcach łusek szyszki (ananasa) ma zabarwienie czerwone. Poza tym galas jest podobny jak u poprzedniego gatunku, ale mniejszy i bardziej kulisty. Jest to różnica w wyglądzie galasa bowiem gatunek ten ma również inną biologię. Przede wszystkim w ciągu swojego cyklu życiowego zmienia żywiciela. Po otwarciu komór galasa wychodzą z niego uskrzydlone osobniki, które przenoszą się na modrzewie i tu składają jaja, z których rozwijają się zimujące osobniki. One składają jaja a wylęgłe z nich uskrzydlone osobniki wracają na świerki. Trzecim, podobnym gatunkiem jest ochojnik świerkowo modrzewiowy (smrekun trzopek, smrekun szyszniak) (Adelges laricis). Wiosną, po przezimowaniu osobniki tego gatunki wysysają soki ze szczytów młodych pędów świerka. Powoduje to powstawanie galasa, do którego samice składają jaja. Niewielki, bladozielony galas tworzy się na szczycie pędu i powoduje zahamowanie jego wzrostu. W lecie wychodzą z niego uskrzydlone osobniki i przenoszą się, podobnie jak gatunek poprzedni, na modrzew. Tu też gatunek ten spędza zimę. Na wiosnę część osobników wraca na świerka a część zostaje na modrzewiu gdzie otacza się białymi kłaczkami wydzieliny woskowej i żeruje na młodych igłach i daje kolejne pokolenie wracające na świerki. W sprzedaży znajduje się wiele preparatów, szczególnie przeciw ochojnikom, które atakują często nasze przydomowe świerki powodując ich deformacje. Przedstawione galasy nie wyczerpują oczywiście tematu, są tajemnicze ale zarazem piękne. Są również przykładem na to jak różne zwierzęta dbają o swoje potomstwo. Literatura: 1. Amann G Owady. Seria: Flora i fauna lasów. Multico. W-wa. 2. Biej-Bienko G. J Zarys entomologii. PWR i L. W-wa. 3. Chinery M Pareys Buch der Insekten. Verlag Paul Parey. Hamburg und Berlin. 4. Dreyer E., Dreyer W Las. Multico. W-wa 5. Koehler W. Schneider Z Owady naszych lasów. Wyd. II. PWR i L. W-wa. 6. Novak V Atlas szkodników owadzich drzew leśnych. PWR i L. W-wa. 7. Sandner H Owady. Seria: Zwierzęta świata. PWN. W-wa. 8. Sandner H Owady. Mały słownik zoologiczny. WP. W-wa. 10