GRAŻYNA ŁAWNICZAK. Projekt wirydarza. Ogrody przy klasztorze Franciszkanów w Gnieźnie.

Transkrypt

1 GRAŻYNA ŁAWNICZAK Projekt wirydarza Ogrody przy klasztorze Franciszkanów w Gnieźnie

2 Historia Gniezna należy do tzw. wielkiej historii. Przekracza znacznie ramy dziejów lokalnych, wpisuje się pełnym wyrazem w samo centrum Polski. Jerzy Topolski, Gniezno, Zarys dziejów, Poznań

3 Plan Ogrody franciszkańskie w Gnieźnie/Wirydarz Wirydarz/Projekt Ogród zakomponowany roślinnością, a duchowość franciszkańska Nieznane są źródła historyczne, które odnosiłyby się do średniowiecznych założeń klasztorów franciszkańskich w Polsce, opisywałyby sztukę i zajęcia ogrodnicze zakonników. Jednocześnie trzeba podkreślić, iż klasztory franciszkańskie sytuowane w obrębie murów miejskich, nie mogły dysponować rozległymi ogrodami, jednakże były one utrzymywane na potrzeby zakonników. Rozwiązania projektowe wirydarzy klasztornych opierają się na schemacie ad quadratum, czyli równym podziale powierzchni komponowanej zieleni. Zasada ta, wyniesiona z ogrodów klasztornych, przedstawiałaby także klasyczny wzór wirydarzy franciszkańskich. Równy podział powierzchni odnosi się również do kompozycji ogrodu użytkowego. Kościół i klasztor franciszkanów w Gnieźnie położony jest przy Rynku po stronie północnej, nad stromym zboczem wzgórza, na wysokości m. Wzgórze nazywane było dawniej Panieńskim, nazwa, jak podają przekazy historyczne ma związek z klasztorem sióstr klarysek, który znajdował się przy kościele franciszkanów, dziś nie istniejący. Naprzeciwko położone jest wzgórze Świętojańskie - wzgórza Panieńskie i Świętojańskie rozdziela dolina. Rynek znajduje się powyżej Wzgórza Lecha, różnica poziomu wynosi około 4 metrów. Do Rynku od strony Katedry Prymasowskiej podchodzi się kamiennymi schodami, które pochodzą z 1928 roku. Przy kościele franciszkanów prowadzi zejście do "Doliny Pojednania", jest to miejsce spacerowe, gdzie w dolinie urządzono zieleń w 1997 roku. Miejsce to, nazwano "Doliną Pojednania", w nawiązaniu do wzajemnych, pojednawczych kontaktów polsko niemieckich. Na skarpie doliny zbudowane zostały schody, które łączą dwa przeciwległe wzgórza - Wzgórze Panieńskie i Świętojańskie. Przy zejściu utworzono małą architekturę parkową - basen z przyłączem wody. Opisana sytuacja przestrzenna otoczenia kościoła i klasztoru OO.Franciszkanów, jest właściwa dla historycznej struktury tego miejsca, znana z planu miasta - Mappa z Położenia Placów y Ogrodów do miasta Gniezna należących z 1787 roku Karola de Kirschensteina. 1 1 Komisja Dobrego Porządku w Gnieźnie 1785 r., powołana została, by uporządkować przywileje miejskie i plany miast. 2

4 Ogrody na dawnym planie miasta Gniezna Franciszkanie przybyli do Gniezna z fundacji księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego w 1258 roku. 2 Klasztory franciszkańskie w Wielkopolsce XIII-XV wieku 3 wszystkie należały do fundacji Piastów i stanowiły część większej struktury organizacyjnej franciszkanów prowincji polsko czeskiej. Tworzoną fundację, budowę kościoła i klasztoru wspierał Przemysł II. Fundacja i budowa klasztoru sióstr klarysek w Gnieźnie nastąpiła w 1295 roku, za sprawą Jolenty Heleny, żony Bolesława Pobożnego (młodsza siostra Kingi, żony Bolesława Wstydliwego). 4 Kościół i klasztor franciszkanów oraz klasztor klarysek (zburzony w roku 1837) położone były nad jarem - dzisiejsza "Dolina Pojednania". Tędy, płynął w dawnych czasach strumień, który przy Wzgórzu Panieńskim osiągał szerokość 10 m (rzeka). Przedstawiał rozlewisko na styku dzisiejszych ulic: Kilińskiego, Krzywego Koła i Grzybowo, dalej płynął jarem na zachód. 5 W tym kierunku rozciągały się jeziora: Winiarskie, Bielidło, Jelonek i Święte. Warunki naturalne opisanej przestrzeni, położenie nad jarem kościoła franciszkanów i zabudowania klasztorne, broniły dostępu do miasta, co obrazuje historyczna struktura przestrzenna na planie Karola de Kirschensteina. Obronny mur miejski znajdował się od strony wschodniej i południowej, na odcinku około 850 m, gdzie teren wypłaszczał się. Przy nim, na wzniesieniu powstał kościół murowany ok , pw.św.trójcy, farny. Z tego kierunku południowo-wschodniego prowadziła do miasta brama Pyzdrska. Dwie pozostałe bramy to: Poznańska (lub Tumska) z kierunku zachodniego i Toruńska od wschodu. Obronna, przestrzenna struktura powstała po lokacji miasta, Gniezna, na prawie magdeburskim 1238 r. Zamknięta od rynku miejskiego przestrzeń klasztorów franciszkanów i klarysek, otwierała się na okolicę od strony zbocza Wzgórza Panieńskiego. W widoku rozciągały się pola, ogrody i sady. Tereny upraw komunikowała droga od klasztoru Bożogrobców. 6 W kierunku południowo zachodnim znajdowały się ogrody sióstr klarysek. 7 Teren przyklasztorny na wyniesieniu, miejsce otwarte na okoliczne pola uprawne z perspektywy wzgórza, był korzystny na założenie ogrodu. W przyklasztornych ogrodach ad quadratum, utrzymywanych na własne potrzeby już w średniowieczu, mnisi uprawiali przede wszystkim zioła, potwierdza to tradycja. Dostarczanie medykamentów kontaktowało zakonników z mieszkańcami miasta. 8 2 Monumenta Poloniae Historica II, s Wielkopolskie, średniowieczne kościoły i klasztory franciszkańskie powstały: w Kaliszu oraz należące do grupy wielkopolsko kujawskiej kustodii gnieźnieńskiej: w Gnieźnie, Pyzdrach, Obornikach i Śremie. 4 Kłoczowski J., red., 1982, Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, Lublin, T.I, s.17 5 Woliński F., 2003, Karty krajopisarskie Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej, studium historyczno geograficzne, Szczecin, s.30-31, 77 6 Bożogrobcy zostali sprowadzeni do Gniezna z Miechowa przez Przecława kanonika gnieźnieńskiego ok.1179, osiedleni przy kościele św.jana i przy najstarszym szpitalu Gniezna. Kościół i klasztor Bożogrobców na Grzybowie powstał z fundacji Przemysła II i Bolesława Pobożnego w 1243 r., przy szpitalu uprawiany był zawsze ogród zielarski. Kościół p.w. św.jana na Wzgórzu Świętojańskim, najstarszy w Gnieźnie, przetrwał w niezmienionej formie gotyckiej. 7 Woliński F., 2003, op.cit., s.137, wg. A.Warschauer, Geschichte der Stadt Gnesen, Posen Apteka klasztorna, szczególnie w mniejszych miastach, jako jedyna zaopatrywała w lekarstwa, pierwsze wzmianki o aptekarzach w Gnieźnie pochodzą z XVI/XVII w. (w:) Kostrzeński L., Materiały do historii aptek wielkopolskich, Poznań

5 Fot. Rynek w Gnieźnie, strona północna, na drugim planie kościół OO.Franciszkanów, 2016 Fot. "Dolina Pojednania", miejsce spacerowe w Gnieźnie, rok urządzenia 1997, na wzgórzu kościół i klasztor OO.Franciszkanów,

6 Fot. Wirydarz przed rewaloryzacją, klasztor OO.Franciszkanów w Gnieźnie, 2017 Aspekty konserwatorskie - plan wirydarza z zachowaniem schematu ad quadratum, czyli równym podziale powierzchni komponowanej zieleni - zieleń z doboru roślin historycznych występujących w wirydarzach od średniowiecza 5

7 W i r y d a r z W zapiskach klasztornych jest wzmianka z roku 1758, "o przekopywaniu wzniesienia w celu poszerzenia ogrodu klasztornego franciszkanów" - powiększano ogród już istniejący. Data wzmianki o poszerzaniu ogrodu, wskazuje, że miało to miejsce kiedy gruntownie przebudowywano kościół i klasztor franciszkanów w Gnieźnie w latach pięćdziesiątych XVIII wieku. Barokowa przebudowa dotyczyła prezbiterium części wschodniej kościoła, wzniesienia ołtarza głównego i modernizacji zakrystii. W zachodniej części wybudowany został z cegły chór muzyczny, który zastąpił w tym miejscu emporę drewnianą. Jednocześnie nadbudowano przy klasztorze parterowe krużganki XVII w., wyrównano wysokości, scalono piętrowe budynki północnego i wschodniego skrzydła klasztoru. W obrębie ścian budynków klasztornych zachowano (przebudowywano) wirydarz. Według tradycji mógł istnieć już w średniowieczu i położony był we wnętrzu trójskrzydłowego budynku klasztornego, częściowo drewnianego. Pomieszczenia komunikowały krużganki, kryte ganki obiegające wokół wirydarza. Schemat I. Rys. wg. G.Herbst, Des Schlesischen Gärtners Lustiger Spatziergang,

8 W i r y d a r z / P r o j e k t Zmiany związane z przebudową po połowie XVIII w., zamknięcie przestrzeni wirydarza skrzydłem północno wschodnim klasztoru, pozostało do dzisiaj nie zmienione. Strona południowa zachowała swoją pierwotną funkcję komunikacyjną z pozostałymi częściami klasztoru i kościołem. Okna z krużganków i pomieszczeń klasztornych wychodzą na wirydarz, który ma kształt prostokąta zbliżonego do kwadratu, o powierzchni 165 m 2. Wirydarz franciszkański w Gnieźnie w najbliższym czasie będzie rewaloryzowany w ramach projektu: "Restauracja wnętrza XIII w. kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Antoniego kontynuacja prac przy zabytkowym zespole kościelno klasztornym OO.Franciszkanów w Gnieźnie przy ul.franciszkańskiej 12". Schemat II. Projekt wirydarza klasztornego OO.Franciszkanów w Gnieźnie,

9 Przyjęto rozwiązania projektowe oparte na schemacie ad quadratum. Podział powierzchni wirydarza zostanie zaznaczony przez ścieżki na obwodzie oraz dwie drogi krzyżujące się prostopadle we wnętrzu. Bardziej rozbudowany podział (schemat I), dodatkowo wprowadza ścieżkę wyznaczoną po okręgu ze środka przecięcia krzyżujących się dróg i schodzącą się ze ścieżką na obwodzie wirydarza. Wzór historyczny został zastosowany w projekcie wirydarza przy Muzeum Architektury we Wrocławiu, które mieści się w pobernardyńskim zespole klasztornym z XV wieku i może posłużyć, jako przykład. Opiera się na układzie ścieżek zaznaczonych na obwodzie wzdłuż budynku i dwóch dróg krzyżujących się prostopadle z wyeksponowanym miejscem pośrodku, przeznaczonym na figurę/rzeźbę. Ten podział przestrzeni proponowany jest w rewaloryzowanym wirydarzu franciszkańskim w Gnieźnie, pośrodku zainstalowana została studnia z ujęciem wody (schemat II). Zieleń wirydarza we Wrocławiu jest ozdobą tej przestrzeni. Przy ścieżkach prowadzących do figury posadzone zostały pnące róże po łukach rozpiętych nad przejściem. Pomiędzy nimi znajdują się po dwa cisy, które zamykają przestrzeń wokół rzeźby centralnie położonej. Przy ścianach założone zostały rabaty hortensji. W wirydarzu posadzono rośliny o ozdobnych liściach, cieniolubne: begonie, paprocie, akanty, funkie, żurawki, tojeść. W tworzonym projekcie wirydarza franciszkanów w Gnieźnie, przyjmując plan ad quadratum, należy zaznaczyć, że będzie to ogród zielony. Wirydarz jest ogrodem zielonym, wynika z nazwy (łc.viridarium), jak podaje Krescentyn w poradniku 9 "z łacińskiej rzeczy od zieloności nazwany". Poradnik Księgi o gospodarstwie Krescentyna był stosowany w Polsce od najdawniejszych czasów w projektowaniu ogrodów. Przyjęty wariant urządzenia wirydarza franciszkanów w Gnieźnie, jako ogrodu zielonego, harmonizuje z otoczeniem jasnych ścian klasztoru. Pośrodku ma zostać uruchomiona studnia przyłączona została woda, do niej prowadzić będą cztery ścieżki schodzące się prostopadle. Miejsce studni proponuje się wydzielić obrzeżem bukszpanu (podwyższonym żywopłotem) i posadzić przed nim róże, które w otoczeniu jasnych ścian klasztoru i ciemnym tle zieleni, będą ozdobą tej przestrzeni. Różnorodność gatunków i odmian róż umożliwia najkorzystniejsze zestawienia. Z wirydarzy średniowiecznych znane są trzy róże: 1. Rosa alba 2. Rosa damascena 3. Rosa gallica 9 Crescenzi, Crescentius, Krescentyn Pietro de, Księgi o gospodarstwie , przekł.pol. A.Trzecieskiego 8

10 Rośliny historyczne występujące w wirydarzach od średniowiecza to: Vinca L. barwinek, jako zielona roślina okrywowa, także wiosenne kwiaty: hiacynty, żonkile, krokusy, szafirki. W kompozycji wirydarza historycznego należy zrezygnować z kolorowych żurawek i innych roślin, które są charakterystyczne dla rabat kwiatowych XIX w. Również wypełnienie różnym materiałem (łatwo dostępnym tłuczniem kamiennym) kwater obrzeżonych bukszpanem, nie jest właściwe w wirydarzu, jako ogrodzie historycznym. W zachowanych, tradycyjnych wirydarzach w Polsce spotykane są cisy, ale nie jako "cisowe obrzeża" modne dziś w przestrzeni miejskiej. Cięcie cisu pod niskie obrzeża zaprzecza tradycji pielęgnacji cisów, które z modrzewiem stanowią drzewa z otoczenia polskich domów (dawnych dworów). W wirydarzu z Taxus baccata (egzemplarz żeński) dobrze komponowałby się Jasminum officinale, jako krzew i pnącze. Naturalne w wirydarzu i dekoracyjne byłyby drzewka porzeczki na pniu krzewy znane z średniowiecznych ogrodów. Ogród zakomponowany roślinnością, a duchowość franciszkańska W projekcie franciszkańskiego ogrodu klasztornego, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na formę ogrodu zakomponowanego zielenią w nawiązaniu do historycznej roślinności wirydarzy. Myśli św. Franciszka z Asyżu - duchowość franciszkańska jest bliska naturze. W najstarszych pożytecznych ogrodach franciszkańskich przy warzywniku i sadzie pozostawiano nieuprawione obrzeże, aby na nim w swoich porach wyrastały zioła i kwiaty. Dziś zachowuje się chwasty, jako rośliny segetalne, pozostawia nieuprawiane obrzeża ogrodów. Praca i odpoczynek w ogrodzie, należą do duchowości franciszkańskiej. Siostry klaryski "miały poświęcać się użytecznym i godnym pracom, w tym pielęgnacji klasztornych ogrodów", zapisane zostało w dokumentach klasztorów franciszkańskich w średniowiecznej Wielkopolsce. Współczesne formy ochrony przyrody zabezpieczają środowisko naturalne, jednym z ważnych kontekstów jest sakralność przyrody wartość kulturowa (wartość duchowa). Św.Franciszek ustanowiony został patronem ekologów przez papieża Jana Pawła II. List apostolski: Inter sanctos z dnia r. G.Ł. 9